Дауыс беру «қоғамның
бір акциясы – бір дауыс»
принципі бойынша жүзеге асырылады.
Қоғамның басқару билігі қолында
акциялардың бақылау бумасы бар
ірі акционерлерде болады. Акциялардың
бақылау бумасы деген қоғамда
үстемдік беретін акциялардың
саны. Ол меншік иесіне қоғам
қабылдайтын шешімдерді айқындауына
құқық беретін белгілі бір
акциялар бумасының қоғамның
шығарылған жарғылық капиталының
мөлшеріне проценттік ара қатынасы.
Іс ра қатынасы. Іс лердің жалпы
жиналысында дауыс беретін акциялардың
бес және одан да көп процентін
иеленген акционерлер шешуші
дауысқа ие.
Бұрын уәкілетті мемлекеттік
реттеу органының мемлекеттік
қызметшісі болған және өзінің
қызметтік міндеттері бойынша
акционерлік қоғам қызметіне
мемлекет тарапынан қадағалау
жөнінде өкілеттігі болған жеке
адам осындай өкілеттік тоқтатылған
күннен бастап бір жыл ішінде,
барлық дауыс беруші акциялары
мемлекетке тиесілі қоғамның
органдарын қоспағанда, осы акционерлік
қоғамның органына сайлана алмайды.
Қоғамды ерікті түрде
тарату туралы шешім несие
берушілердің келісімдері бойынша
және олардың бақылауымен акционерлердің
жалпы жиналысында қабылданады.
Таратуды жалпы жиналыстың шешімі
тағайындаған тарату комиссиясы
жүзеге асырады. Қоғамды тарату
кезінде ең алдымен оның несие
берушілердің талаптары қанағаттандырылады.
Несие берушілермен есеп айырысу
аяқталғаннан кейін таратылатын
қоғамның қалған мүлкі акционерлердің
арасында төмендегідей кезекпен
бөлінеді:
Бірінші кезекте өтелуге
тиісті акциялар бойынша төлемдер
беріледі;
Екінші кезекте артықшылықты
акциялар бойынша есептелген, бірақ
төленбеген дивиденттер төлеу
жүзеге асырылады;
Үшінші кезекте артықшылықты
акциялардың иелеріне оларға
тиесілі акциялардың атаулы құнын
өтеу жүргізіледі;
Қалған мүлік барлық
акционерлер арасында оларға
тиесілі акциялардың атаулы құнына
бара-бар түрде бөлінеді. Аталған
әрбір кезектің мүліктерін бөлу
алдыңғы кезектің мүліктерін
бөлу толық аяқталғаннан кейін
жүргізіледі.
Акционерлік қоғам
акционерлер жиналысының шешімі
бойынша қайта құрылуы немесе
таратылуы мүмкін. Акционерлік қоғамды
қайта құрудың және таратудың
өзге негіздері мен тәртібі
Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексімен және өзге де заң
құжаттарымен белгіленеді. Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің
93-бабының екінші тармағына сәйкес,
акционерлік қоғам шаруашылық
серіктестігі немесе өндірістік
кооператив болып қайта құрылуға
құқылы. Оның мүлкін меншіктенуші
немесе меншік иесі уәкілдік
берген органның шешімі бойынша,
сондай-ақ құрылтай құжаттарында шешім
қабылдауға уәкілдік берілген заңды тұлға
органының шешімі бойынша, акционерлік
қоғам кез келген негіз бойынша таратылуы
мүмкін.
Соттың шешімі бойынша
акционерлік қоғам:
1) Банкрот болған;
2) Акционерлік қоғамды
құру кезінде заңдардың түзетуге
келмейтін сипатта бұзылуына
жол берілуіне байланысты оны
тіркеу жарамсыз деп танылған;
3) Қоғамның жарғылық мақсаттарына
қайшы келетін қызмет үнемі
жүзеге асырылған;
4) Тиісті рұқсат алынбаған
( лицензиясыз ) қызметті, не заң
құжаттарына тыйым салынған қызметті
жүзеге асырған, не қызметін
заңдарды бірнеше рет немесе
өрескел бұза отырып жүргізген
жағдайларда, соның ішінде заңда
белгіленген табыс ету мерзімінен
кейін бір жыл өткен соң
корпорациялық табыс салығы туралы
( жиынтық жылдық табыс пен
жасалған шегерімдер туралы ) декларация
немесе оңайтылған декларация
табыс етпеген, акционерлік қоғамның
кредиторлары, оның орналасқан жері
бойынша немесе нақты мекен-жайы
бойынша болмаған, сондай-ақ бір
жыл ішінде оларсыз жұмыс істей
алмайтын құрылтайшылар және
лауазымды адамдар болмаған;
5) Заң құжаттарында көзделген
басқа да жағдайларда таратылуы
мүмкін.
Акционерлік қоғамның
мүлкін меншіктенуші немесе қоғамды
тарату туралы шешім қабылдаған
орган бұл туралы заңды тұлғаларды
тіркеуді жүзеге асыратын әділет
органына дереу жазбаша түрде
хабарлауға міндетті.
Қортынды
«Меншік, шаруашылық жүргізу
немесе жедел басқару құқығындағы
оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен
өз міндеттемесі бойынша жауап беретін,
өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтар мен міндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыра алатын,
сотта талапкер және жауапкер бола
алатын ұйым заңды тұлға деп танылады»
(Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 33-бабы). Заңды тұлғаның
түрлерінен мен акционерлік қоғамдарды
жеке дара ажыратқым келеді.
Алғашқы акционерлік
қоғамдар сонау XVI ғасырда, капиталдың
алғашқы қорлануы кезеңінде пайда
болды. Некен-саяқ құбылыстар ретінде
олар монополизмге дейінгі капитализм
дәуірінде тарады. Бірақ олардың жаппай
құрылуы XIX ғасырдың соңғы үштен бірінде,
ерекше көп капитал жұмсау керек болған,
ал капиталдың айналымы баяу болған салаларда
(ауыр өнеркәсіп, темір жолдар құрылысы
және тағы сондай сияқты ) басталды. Бұл
салаларда бірде-бір капиталист тіпті
қаражатты қарызға алып та меншікті кәсіпорын
ұйымдастыра алмайтын. Оны тек акционерлік
негізде ғана құруға болатын еді. Сөйтіп
акционерлік қоғамдар жеке капиталдардың
шоғырлануының аса маңызды формасы болды.
XX ғасырда акционерлік
қоғамдар (корпорациялар ) дамыған
капиталистік елдердің экономикасында
үстем жағдайға ие болды. Мысалы,
1983 жылы АҚШ-та ұсақ шеберханалар
мен дүкендерден бастап алып
компанияларға дейін 15 миллионнан
астам кәсіпорын болды. Олардың
арасында 3 миллиондай, яғни 20 пайызындай
акционерлік қоғамдар (корпорациялар)
болды. Елдің барлық кәсіпорындарының
жалпы кірісінің 90 пайызынан астамы
олардың үлесіне келді. Осының
өзінде акционерлік қоғамдардың
өз арасында сараланушылық көп:
олардың 16 пайызының ғана әрқайсысының
1 миллион доллардан астам жалпы кірісі
болды. Бұл миллионер-корпорацияларға
барлық акционерлік қоғамдардың жалпы
кірісінің 92 пайызына тең келді. Монополистік
капитализмге өту кезінде шаруашылық
жүргізудің басым формасы акционерлік
қоғамдар (немесе корпорациялар) болып
отыр. Сол уақытта акционерлік қоғам болып,
капиталы акциялар шығару көптеген жеке
капиталдар мен жекелей қаражаттарды
біріктіру негізінде құралатын кәсіпорындар
танылса, қазіргі кезде де акционерлік
қоғамға тән анықтама өзгерген жоқ.
Акционерлік қоғамдардың
қызметі «Акционерлік қоғамдар
туралы» Қазақстан Республикасының
заңымен реттеледі. Осы заң
акционерлік қоғамның құқықтық
жағдайын, құрылуы, қызметі, қайта
құру, ұйымдастырылу және таратылу
тәртібін, акционерлердің құқықтары
мен міндеттерін, сондай-ақ олардың
құқықтары мен мүдделерін қорғау
жөніндегі шараларды; акционерлік
қоғам органдарының құзыретін,
құрылу және жұмыс істеу тәртібін,
оның лауазымды адамдарының өкілеттігін,
сайлану тәртібін және жауапкершілігін
белгілейді. Қазақстан Республикасының
акционерлік қоғамдар туралы
заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді және
Азаматтық кодекспен, Қазақстан
Республикасының өзге де нормативтік
актілерімен реттеледі. Заңның
ережелері Қазақстан Республикасының
заң актілерінде көзделген ерекшеліктер
ескертіле отырып қолданылады.
Егер Қазақстан Республикасы
бекіткен халықаралық шарттарда
осы заңнан өзгеше ережелер
белгіленсе, халықаралық ережелер
қолданылады.
Әрине, акционерлік
қоғамның қызметі мен алға
қарай дамуы оны басқаратын
акционерлер қызметіне байланысты.
Акционерлік қоғамды басқарғанда
акционерлердің қандай артықшылықтары
бар екеніне тоқталсақ, келесі
мәліметтерді келтіруге болады.
Қазақстан Республикасының
«Акционерлік қоғамдар туралы»
заңының 14-бабында акционерлік
қоғам акционерлерінің құқықтары
көрсетілген. Атап айтқанда:
1) Дивиденттер алу
2) Акционерлік қоғамның
қызметі жайлы кез келген ақпарат
алу
3) Тіркеушіден немесе
нақты ұстаушыдан өзінің бағалы
қағаздарға меншік құқығын растайтын
көшірмелер алу
4) Акционерлердің жалпы
жиналысына, директорлар кеңесіне
сайлау үшін кандидатуралар ұсыну
5) Акционерлік қоғамның
органдары қабылдаған шешімге
сот тәртібімен дау көтеру
6) Қоғам таратылғаннан
кейін қалған мүліктің бір
бөлігін алу
7) Акционерлік қоғамның
жарғысында көрсетілген өзге де қ