Инфляция

Деноминация-ол “нольдердi сызу” әдiсi, яғни баға  масштабын iрiлендiру. Мысалы, КСРО-да 1961 жылдың1 қаңтарынан  бастап баға масштабы  10 есе iрiлендiрiлдi, 1961 жылы шыққан жаңа 1 рубль ескi 10 рубльге  теңалмастырылды.  1988 жылы Бразилияда енгiзiлген  жаңа ақша  өлшемi –нокрузадо бұрынғы құнсызданған  1000 крузадоға  эквиваленттi  болды. 1998 жылы Ресейде  де  рубльге деноминация  1:1000 ескi рубльге  арақатынасымен жүргiзiлдi.

Инфляциямен күрес  әдiстерi- мемлекеттiң экономиканы  реттеудегi жүргiзiлетiн iс-әрекеттерiнiң  жиынтығы. 

    Инфляцияны  жұмсарту және  оны жеңуге  мемлекет  нфляцияға қарсы шаралар  жүргiздi:

• баға мен жалақыны реттеу;
• жалақыны және басқа да табысты индексациялау бағаныңөсуiне байланысты оларды  да ұлғайту;
• қаржы-несие жүйесін сауықтыру
• күштi, инфляция мен экономииканың құлдырауы кезiнде  ақшаны жаңадан пiшiндеу: ақша жүйесін толық және бөлшектеп  жаңарту сондай-ақ  ақша айналымын теңестiру  шаралары жүргiзiледi.   

Жалпы экономикадағы  инфляция деңгейін тұтыну бағасының  индексі (ТБИ) көрсетеді. Ол үй шаруашылығының "тұтыну қоржының" үлес салмағын есептеу негізінде бірсыпыра тауарлар мен көрсетілген кызмет бағасының өсу индексінің қорытындысымен есептелінеді. Қазақстанда ТБИ 1991ж. белгіленді. "Тұтыну қоржынына" біздің елде 275 тауарлар мен қызмет түрлері кіреді. Бағаның және тұтыну тауарлары құрылымының өзгеруі ескеріліп ТБИ-нің құрылымы да алсін-әлі қайта қаралады. 1995 жылғы әр отбасының бюджетіп тексеру нәтижесіне байланысты 1996ж. шілдеден бастап "тұтыну қоржынының" төмендегідей құрамы бекітілді: азық-түлік - 62,6 процент (бұрынғысы 58,2), азық-түлік емес тауарлар - 23,2 процент (бұрынгысы 30), көрсетілетін ақылы қызмет 14,2 процент (11,8) құрайды.

Тәуелсіз Қазақстанның тәжірибесі инфляцияға қарсы куресте  энергоресурстарына, монополды құрылымдардың  өніміне және транспорт қызметтеріне баға белгілеуде, сондай-ақ өнеркәсіп  пен ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға қайшысын жоюға мемлекеттік  реттеудің қажеттілігін аңғартты.

Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық зардаптары төмендегі жағдайлардан: тауарлар багасының өсуінен; халықтың ақшалы жинағының, шаруашылык субъектілерінің және мемлекеттік бюджет қаржысының кұнсыздануынан; халықтың экономикалық белсенділігінің төмендеуі мен жұмыссыздықтың көбеюінен; ұлттық  валютаның сатып алу мүмкіндігінің төмендеуі мен басқа валюталарға қарағанда оның нақты курсының бұрмалануынан, көлеңкелі экономиканың белсенді өсуі мен оның салық төлеуден жалтаруынан және с.с. көптеген көлеңкелі процестерден байқалады.

Инфляцияның зардаптарын  жойып, ақша айналысын тұрақтандырудың  негізгі адістері - ақша реформасын жүргізу (ақша реформалары туралы келесі тарауда жазылған) және инфляцияға карсы басқа да саясаттар жүргізу.

Тарихта ақша реформасын жүргізудің екі формасы бар:

• бірінші, жаңа  ақша жүйесін  кұру - ол  алғашқыда металл ақша  жүйесін   құрғанда, сонымен қатар  мемлекеттік құрылым өзгергенде, яғни отаршылық (колониялық) жүйе құлап, оның орнына отаршылықтан арылған саяси  тәуелсіз   мемлекеттер   пайда болғанда және 90-жылдардың басында КСРО-ның орнына ТМД елдері құрылғанда бұл елдердің даму ерекшеліктеріне   байланысты өзіне  топ жаңа ақша жүйесі пайда болды;

•  екінші ақша жүйесінің  кейбір элементтерін өзгерту, яғни жаңа ақша өлшемін енгізу, баға масштабын, акша түрлерін және т.с.с. өзгерту.

Соғыс және революциядан кейінгі  жылдары көптеген мемлекеттер ақша айналысын тұрақтандыру мсн экономиканы  қалпына келтірудің ең бір қажетті  жолы ретінде мына әдістерді қолданады: нуллификация, реставрация (ревальвация), девальвация және деноминация.

Бұл мемлекеттер  өндiрiстiң өсуi мен iшкi нарықтың аз сұранысы арасындағы қайшылықтарды , бiр жағынан, зиянды қаржыландыру жолымен, яғни ақша массасын  басып шығарумен, екiншi жағынан шетел займдарын көптеген мөлшерде тартумен  шешуге ұмтылуда. Нәтижесiнде бұл топтағы  мемлекеттерде көп мөлшерде iшкi және сыртқы қарыздар  пайда болады. Сонымен дамушы елдерге тән қарқынды және ұшқыр инфляциялардың нышаны- ақша айналымы жылдамдығының өсуi, ақша массасының жиынтық сатып алу мүмкіншiлiгiнiң  кенет төмендеуi және ақша айналысынан   ұсақ монеталар түгiлi бiрте-бiрте ұсақ қағаз купюралардың да жойылуы.  Сонымен қатар сыртқы қарыздың өсуi мемлекет  iшiнде доллардың немесе  басқа шетел валютасының қолданылуына  және елден капиталдың  әкетiлуiне соқтырады.              

Алайда, айналымдағы  ақша массасы  тұрақты болған кей  жағдайларда да  инфляция болуы  мүмкін. Мысалы, 4-70 –жылдарда  АҚШ-та айналымдағы ақша массасы  бiр  қалыпта болса да, айналымдағы  тауарлар мен көрсетiлетiн  қызметтiңкөлемi қысқарып,  инфляциялық процестер туындады. Бұл ақша айналымының шапшаңдығын  арттыру өзiнiң экономикалық  тиiмдiлiгi жөнiнен, басқа жағдайлар өзгермесе, айналымға қосымша ақша массасын  шығарғанға тең.

Инфляция кезiнде капитал  өндiрiс аясынан айналысқа  құйылады, себебi  айналым аясының жылдамдығы   көптеген пайда түсiредi.  Бiрақ ол инфляция әсерiн  күшейтедi: несиенi өндiрiске салынатын инвестицияны және  тауарлар ұсынысын қысқартады.  Сөйтiп, инфляция факторлары  екi жақты- тауарларды шығаруға және сатуға, ақша массасын  және айналым жылдамдығын   өзгертуге әсер етедi.

Қазақстандағы  қазiргi  инфляцияның  себептерiн  нарықққа  өтуге дейiнгi  инфляцияны тудыратын  факторлардан iздестiру керек.  Олардың ең бастысы –шаруашылықты басқарудың жоспарлы - бөлу жүйесі. Ол шаруашылқтың шығнды  механизм қалыптастыруға, халық шаруашылыығында  материалды-ақшалық үйлесiмсiздiктiң тууына мүмкіндiк жасап,  экономиканың барлық салаларына  зян шеккiзедi. Әсiресе:

• Ұлттық өнiмдi жинақтау қорына  және тұтыну қорына  бөлiп, соның негiзiнде  инвестициялқ саясат жүргiзуде;
• құрал жабдықтарды өндiру және  тұтыну тауарларын өндiру салаларында;
• мемлекеттiк баға белгiлеу жүйесінде;
• мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсi мен шығынында;
• несиелiк және қаржлық ресурстарды  қалыптастыруда байқалды.

Қазіргі инфляңияның  бір корінісі - тауар тапшылығы  біздің экономикада ондаған жылдардан  бсрі байкалуда, оиың түпкі себептері:

біріншіден, бұрынғы  КСРО-ның 20-жылдар аяғынан бас-іаи  бұрыжы нарықтық қүрылымдарды жоя бастауы;

екіншіден, бұрынғы  КСРО-ның экономикасында көп жылдар бойы үйлесімсіздік қалыптасты, яғни бІр жағынан, эндірістік қүрал-жабдықтар  шығаратын ауыр өнеркәсіп же-дел  қарқынмен дамыса, екінші жагынан, тұтыну құралдарын өндіретін салалар қарқынсыз жәй дамыды. Ол салалар -ауыл шаруашылыгы, тамақ, жеңіл және басқа онеркәсіп са-лалары. Статистика маліметтері бойынша, барлык онеркәогп өндірісінде А тобындағы салалардың үлесі 1928 ж. - 39,5%, 1940ж.- 61%,  1960 ж.- 72,5% болды;

үшіншіден, бұрынгы  КСРО-ның ұлттық табысының жартысына жуығы

жинақтау корына кетсе, ал алдыңғы қатар-дағы өркендеген мемлекеттерде ол - 15-25 процент болды;

төртіншіден, бұрынгы  КСРО-да ұлттық жиынтық өнімнін (ҮЖӨ-нің) 25-30 проценті гана тұтыну корын кұраса, өркендеген елдерде ол көрсеткіш 60-65 процент болды. Жалақы да өте төмен, яғни ол ұлтгық табыстың 1/3 бөлігін қүрады, ал оркендеген калиталиетік елдерде ол 2/3 болігі болды.

Сөйтіп, біздің елде  инфляцияны  тудыратын  себептер  көп жылдар бойы қалыптасты. Бірак  жоспарлы-әкімшілік экономика жағдайында ол басылыңқы сипатта өрбіді. Шындығында да директивалы баға белгілеу халықтың күнделікті қажет заттарының бағасын  тұрақты қалыпта ұстауга мүмкіндік берді. Көптеген тауарлар бағасын өндірістегі, сұраныс пен ұсыныстағы өзгерістерді есептемей тұракты қалыпта немесе төмен деңгейде ұстап тұру кейбір тауарлар мен көрсетілген қызмет бағасының олардың құнымен салыс-тырғанда әлдекайда көп ауытқуына (деформация) әкеп соқтырды. Мемлекет жүйелі түрде көтерме, сатып алу бағаларын қайта карап, ал бөлшек саудадағы бағасын өзгеріссіз төмен қалыпта қалдырды. Бұл бағалар еңбектің қажетті коғамдық шығындары мен өнімнің сапасын, олардың тұтыну қасиетін, оларға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын көр-сеткен жоқ, ол әлемдік деңгейден біраз ауытқыды.

Сөйтіп тауардың котерме, сатыпалу бағасы мен бөлшек саудадағы багалары арасындағы үйлесімсіздік  жылдан-жылға тереңдей түсті. Оған мемлекеттік  бюджеттен дотация (жәрдем қаржы) беріліп отырылды. Бұл тауар өндірушілер-дің котерме және дара бағаларды көтере белгілеуге деген ұмтылысын күшейтіп, соның асерінен кейбір тауарлардың тапшылығына және кейбіреулерінің сауда орындары мен енеркәсіпте жинальш қалуына әкеп соктырды.

Өндірушілердің  өнімнің сапасын жақсартып, оның өз құнын төмендетуге ынтасы болмады. Нәтижесінде жылма-жыл сауда орындарында  тауарлар кем бағамен (уценка) сатылып, немесе шығынға жазылып (списание) отырды (жылма-жыл 1,5-2 млрд сом). Осының бәрі "жабық" (скрытая) инфляцияның айғақ белгілері.

Қазақстанда 1992 ж. бастап нарықтык өзгерістер аясында  жүргізілғен баға белгілеуді босату шаралары бағаның кенет көтерілуіне,сонымен  бірге иифляцияның қарқындап  өсуіне әсер етті. 1993ж. айналымдағы  ақша массасы 6,3 есе, ал баға 21,7 есе өсті; 1994ж. ақша массасы мен инфляция қарқыны әрқайсысы 845 және 125 процентке өсті; осы көрсеткіштер 1995ж. 216 және 160 процент болды. Ал 1996ж. ақша массасының өсу карқыны одан әрі баяулап, инфляцияныи біртіндеп төмендеуін байқатты.

Қорытынды

 

Қорыта айтқанда. инфляциямен күрес әдістері - мемле-кеттің экономиканы реттеудегі жүргізетін іс-әрекеттерінін жиынтығы.

Инфляция- өндiрiс  процесiнiң бұзылуы, шаруашылық салаларының  бiр-бiрiмен  үйлесiмсiз  дамуы және мемлекеттiңэмиссиялық саясаты мен коммерциялық банктердiң iскерлiгiнiң икемсiздiгi салдарынан туындайтын күрделi, әрi көп факторлы құбылыс.          

Инфляция көп  факторлы құбылыс болғанымен мынадай  себептерi бар:

• шектен тыс әскери және инвестициялық шығындар:
• қоғамдық байлықтың өсуiне;
• тауар өндiрiсi шығынының өсуi;
• мемлекеттiк қаржы өзгерiстiгi, қарыздыңөсуi;
• ақша белгiлерiнiңшамадан тыс өндiрiлуi.
• несие экспансиясы,  яғни халық  шаруашылығында  шектен тыс экономикалық пайдасыз несиелеу;
• монополист- кәсiпорынның өз өнiмiне баға көтеруi;
• жалақыныңпайдасыз көтерiлуi.

Ақша тауардың  жалпы эквивалентi болғандықтан, олардыңсаны  барлық тауардың құнына, яғни тауарлардың  бағасына сәйкес  болуы керек.  

Тәуелсiз  Қазақстанның тәжiрибесi  инфляцияға қарсы күресте энергоресурстарына, монополды құрылымдардың өнiмiне  және транспорт қызметтерiне  баға белгiлеуде , сондай-ақ  өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығы  өнiмдерiне баға  қайшысын жоюға мемлекеттiк  реттеудiң қажеттiлiгi  аңғартты.          

Инфляцияның өмiрдегi көрiнiсi –тауар  бағаларының күрт өсуi. Осы көрiнiстi американдық ғалым және публицист Дж. Гелбрейт “ақшаның тауарды қууы” деп сипаттады.  Инфляцияның алғашқы себебi –айналымдағы ақша массасы  мен сатуға тиiс  тауарлар массасы  теңдiгiнiң бұзылуы. Бұндай  диспропорция, бiрiншiден  тауарлар массасының аздығына қарамастан, мемлекет  өз шығындарын өтеу  мақсатында  қағаз ақшаны көп шығаруынан болады. 

Инфляциялық құбылысты  қоздыратын факторлардын комбинациясы же-келеген елдің нақты экономикалык жағдайына байланыс-ты. Айталық Батыс Еуропада II дүниежүзілік соғыс біткеннен соң инфляция көптеген тауарлардың тапшы-лығынан пайда болады. Одан кейінгі жылдарда инфляция-лық күбылыстың күшеюіне мемлекеттік шығыстар, бага мен жалақының арақатысы, инфляцияның басқа елдерден келуі және т. б. факторлар себепші болды. Бүрынғы КСРО-ны алсак жалпы заңдылықтармен қатар, соңғы жылдардагы инфляцияиың себептеріне экономикадагы ерекше тепе-тенсіздік (диспропорция) жатады, ол әміршілдік-әкімшілдік жүйе салдары еді. Кеңес экономи-касына тән жағдай ЖҮӨ-дегі әскери шығындар улесінін коптігі, өндіру, бөлу және қаржы-нссие жүйесін монопо-лияландырудың жоғары децгейі, үлттық табыстагы жалақы үлесінің аздыгы және т. б. ерекшеліктер.

Батыс экономистері жасаған теорияларда инфляциянын  альтерңативті кайнар көздері ретінде сұраныс инфляциясы мен шығындар инфляциясын көрсетеді. Бүл концепу.иялар инфляция болуының әр түрлі себептерін атайды.  

Сұраныс инфляциясы. Сұраныс пен ұсыныстың арақатысының бүзылуы сұраныстан көрінеді. Мұндағы  негізгі себептер: мемлекеттік тапсырыстардың үлгаюы (әскери, әлеуметтік шығындар), толық жүмыспен қамтылған кездегі өндіріс қүрал-жабдықтарына сұраішстың өсуі, ендірістік қуаттардын, толық жүмыс Істеуі-, кәсіподақтар арекетінің нәтижесінде еңбекшілердің сатып алу кабілетінің жоғарылауы (жалақының өсуі) т. б. Осының салдарынан айналымға тауар көлемінен артық ақша түсіп, багалар өседі.у Мұндай жағдайда өндірісте жүмыспен қамту юлык болганымен өндірушілер үлғайған сұранысқа тауар ұсыны-сымен жауап бере алмай қалады. Басқаша айтканда айна-лымдағы толом қаржылармның кобеюі щектелген тауар ұсынысына таіт болады, сөйтіп баганың жалпы дсңгейі өседі.

Шығындар инфляциясы багалардыц әсуін, ондіріс шығындарының үлғаюымен түсіндірді. Шығындардың  көбеюі баға белгілеудің олигополиялық  тәжірибесінен, мемлекеттің экономикалык және финанстык саясатынан, шикізат бағасының өсуінен, кәсіподақтын жалакыны көтеру талабынан және т. б. болады.