Инфляция

 

Инфляцияның ішкі және сыртқы факторларын (себептерін) айыра білу қажет. Ішкі факторлардың арасында ақшаға жатпайтын  және ақшалай — монетарлық факторларды  бөлуге болады. Ақшаға жатпайтындары  — бұл шаруашылық сәйкестігінің  бұзылуы, экономиканың циклдық дамуы, өндірістің монополизациялануы, инвестициялардың теңгерімсіздігі, әлеуметтік - саяси сипаттағы ерекше жағдайлар және басқалары. Ақшалай факторларға мемлекеттік қаржының дағдарысы ү бюджет тапшылығы, мемлекеттік борыштың өсуі, ақша эмиссиясы, сондай - ақ несие жүйесінің кеңеюі, ақша айналысы жылдамдығының артуы нәтижесінде несие құралдарының өсуі және басқалары жатады.

Дүниежүзілік құрылымдық дағдарыстар (шикізат, энергетика, валюта дағдарыстары), басқа елдерге инфляцияны экспортқа шығаруға бағытталған мемлекеттік валюта саясаты, алтынды, валютаны жасырын экспортқа шығару инфляцияның сыртқы факторлары болып табылады.

 Сөйтіп, көпфакторлы процесс  ретінде инфляция - бұл ақша айналысы  заңының бұзылуымен байланысты  болатын қоғамдық ұдайы өндіріс дамуындағы алшақтықтың көрінісі.

 Инфляцияның іс - әрекетін қаржы  проблемаларымен байланыстырып  отыру қажет, өйткені инфляция  құбылысы мынандай қаржылық факторларға  тәуелді болып келеді:

- белгілі бір салық нысандары  мен әдістерін қолдану; инфляциялық сипаттағы шараларды мемлекеттік бюджет арқылы қаржыландырудың ауқымы;

- мемлекеттік бюджеттің тапшылығын  жабудың әдістері; мемлекеттік берешектің  көлемі.

 Нарықтық экономика кезінде  қаржы инфляциялық процеске бірқатар  факторлар арқылы айтарлықтай әсер етеді ( инфляциялық тенденцияларды күшейте түседі).

 Бірінші фактор — мемлекет  шығыстарының өсуі, бұл ерекше  төлей алушылық сұранымының артуына  жеткізеді, сөйтіп тікелей баға  белгілеуге әсер етеді. Тауарлар  мен қызметке бағаның көтерілуіне  байланысты ақшаның құнсыздануы бюджет шығыстарының көбеюіне соқтырады, ал оның кірістері, ең алдымен, салық түсімдері қажеттіліктен артта қалып қояды. Бұл сөзсіз болатын ұзақ уақытқа созылған тапшылыққа ұрындырады.

 Екінші фактор — табысқа  (пайдаға) салынатын салықтың көбеюі. Салықтың едәуір бөлігі баға механизмі арқылы тұтынушыға ауысады және нарықтағы бағаның көтерілуінің басты себебі болады.

 Үшінші фактор — бюджеттердің  ұзақ уақытты тапшылықтары (өндірістік  емес шығындардың неғүрлым өсуімен  байланысты).

 Инфляция қаржы қатынастарын да өзгерістерге ұшыратады.

 Біріншіден, инфляция тауарлар  мен қызметтерге бағаның өсуі  салдарынан мемлекет шығыстарының  өсуін жандандырады.

 Екіншіден, инфляция қаржы  ресурстарын құнсыздандырады және  салық түсімдерін арттырудың  қажеттігін тудырады.

 Үшіншіден, инфляциялық процесс  мемлекеттің берешегі проблемаларын  шиеленістіреді. /15, 219б./

 Сөйтіп, қаржы мен инфляция  өзара тәуелді болып келеді. Қаржы  инфляциялық процестердің тездеткіші  бола алатыны сияқты, инфляция  да қаржы қатынастарына әсер етеді. Ақшаның құнсыздануы және бағаның көтерілуі мемлекеттің шынайы кірістерін төмендетуге, бюджеттің шығыстарын көбейтудің қажеттігіне, салық ауыртпалығының күшеюіне, мемлекеттік бюджет тапшылығынан болатын мемлекеттік борыштың өсуіне ұрындырады. Инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қаржы ресурстарын құнсыздандырады, өйткені салықтық кірістер мен қарыздар оларды есептегеннен кейін уақыттың белгілі бір межелдемелері арқылы түседі, сондықтан мемлекеттің алу сәтінде олар құнсызданады. Осыған ұқсас мемлекеттік берешектің проблемасы шиеленіседі, өйткені қарыздарды тарту үшін мемлекет өзінің бағалы қағаздарының табыстылығын несиелік пайыз деңгейінен жоғары көтеруге мәжбүр болады, бұл мемлекеттік борыштың атаулы өсуін тудырады. /16, 504б./

 Қаржы қатынастары мен инфляциялық процестердің бір бағытты келеңсіз сипаты, бірін-бірі өзара толықтыра отырып, экономикалық жүйедегі келеңсіз нәтижелерге апарады. Мәселен, инфляция бірқатар әлеуметтік-экономикалық проблемаларды тудырады: ақшалай табыстардың құнсыздануы, ұзақ мерзімді инвестицияларға деген экономикалық ынтаның түсуі, ақшалай жинақтардың құнсыздануы, нақтылы пайыздың төмендеуі, экономикалық байланыстардың бұзылуы және т.б.

 Төмен инфляция немесе оның  болмауы ұлттық шаруашылықтың  түрлі деңгейлерінің қаржылық көрсеткіштерін жақсартатыны секілді үқсас жағдайда қаржы қатынастарының оң бағыттылығы инфляция деңгейін төмендетеді.

 Инфляцияны бағалау және  өлшеу үшін бағалар индексінің  көрсеткіші — 16 пайдаланылады  . Бағалар индексі тұтыну тауарлары  мен қызметтердің ("нарық себеті") белгілі бір жиынтығының сатып алу бағасы мен базалық кезеңнің бағасы арасындағы арақатынасты өлшейді. Ағымдағы жылдың индексінің қарқыны былайша анықталады. Ағымдағы жылдың бағалары индексінен өткен жылдың бағалары индексі шегеріліп, өткен жылдың баға-лары индексіне бөлінеді, сонан соң жүзге көбейтіледі.

 Қазақстанда тұтыну тауарларының  бағасы мен қызметтер көрсетудің  тарифтері өткен жылға қарағанда  былайша өсіп отырды (есе):

1990 - 1; 1992- 2,5; 1993- 30,6; 1994- 22,7; 1995-1,60; 1996-1,39; 1997-1,17; 1998- 1,07; 1999- 1,18; 2000- 1,13. /16, 500б./

 Дүниежүзілік практикада егер  инфляцияның қарқыны жарты жыл  ішінде және одан басқа жағдайда  көбірек айына 50 пайыз немесе  аптасына 11,5 пайыз құрса, онда  мұндай деңгей гиперинфляцияға  сәйкес келеді. Сөйтіп, Қазақстанда бұл деңгей 1992 -1995 жж. ішінде айтарлықтай асып түсті.

 Инфляциялық процестің қуаттылығын  бағалауды және инфляцияның түрлерін  мынандай критерийлер бойынша  ажыратады:

 бағалар өсуінің қарқыны  бойынша:

 баяу — баға жылына  10 пайыз өскенде; бұл кезде ақшаның номиналдық құны сақталады, кәсіпкерлік тәуекел болмайды;

 өршімелі — баға 100 пайыз  шегінде өскенде; ақшаның затталынуы  өседі;

 гиперинфляция — баға жүздеген  пайызға ескенде; баға мен табыстардың  арасындағы алшақтық ұлғая бастайды;

 бағалар өсуінің теңгерімділік  дәрежесі бойынша:

 теңдестірілген және теңдестірілмеген  инфляция; теңдестірілген инфляция  кезінде әртүрлі тауарлардың  бағасы бір-біріне қатысты өзгерусіз  қалады, теңдестірілмеген инфляция  кезінде - олардың бір-біріне ара қатысы өнбойы өзгеріп отырады, оның үстіне әртүрлі үйлесімде;

 болжаулық ( болжап айтушылық  ) дәрежесіне қарай:

- күтілген, болжалды және күтілмеген;

- шығу немесе пайда болу орнына  қарай:

- импортталынған жене экспортталынған;

- сондай-ақ дамудың әркелкілігімен сипатталатын сатылы, баға шамалы өскен немесе өзгерусіз қалған, бірақ тауар тапшылығы күшейген кездегі тұқыртылған инфляцияны ажыратады.

 Қаржы мен инфляцияның өзара  байланысын инфляцияның екі типі  бойынша бақылап отыруға болады: сұраным инфляциясы (тұтынушылар инфляциясы) және шығындар инфляциясы (өндірушілер инфляциясы).

 Бірінші жағдайда ол заңды  және жеке тұлғалардың ақша  массасының өсуімен байланысты  өнімге, тауарларға және қызметтерге  сұранымның өсуінің салдары болып  табылады.

 Екінші жағдайда кәсіпорындардың еңбекке ақы төлеуге, кредиттер бойынша пайыздық мөлшермелердің көбеюіне, тұтынатын шикізатқа, материалдарға бағаның, қызметтер көрсетуге (тасымалдауға, электр қуатына, ақпаратқа және т.т.) тарифтердің өсуіне жұмсалатын шығындардың көбеюі инфляцияны тудырады. Нақты экономикалық өмірде инфляцияның бұл түрлері және оларға ілеспелі салдарлар тығыз тоқайласады, өзін өзара толық-тырады, бұл инфляциялык шиыршық деп аталынатын факторды тудырады, бұл кезде өндірістің тұтылынатын компоненттері баға мен еңбекке ақы төлеудің өсуі нәтижесінде шығындардың көбеюі шығарылатын өнім құнының артуына соқтырды, мұндай өнімді тұтыну жалақының және экономиканың шектес секторларында материалдық шығындардың қосымша өсуін талап етеді және осылайша шексіздікке кете береді.

 Инфляция өндірістік сфераға,  халықтың көптеген жігінің материалдық  жағдайына, инвистициялық қызметке  қауіпті әсер етеді.

 Инфляцияның классикалық көзі  — мемлекеттік бюджет тапшылығы  Қазақстан үшін де сипатты.  Бюджет тапшылығы инфляцияның қайталама факторы болып табылады, өйткені ол шығындардың инфляциясынан және осыған байланысты мемлекет кірістерінің құнсыздануынан туады. Бюджет тапшылығы Қазақстанның егемендігі жағдайында да сақталып отыр: ол 1991ж. бюджеттің бөлігінде 20,4%, 1992-8,6%, 1993-11,9%, 1994-10,2%, 1995-17,4%, 1996-15,4%, 1997-17,7%, 1998-18%, 1999-14,3%, 2000-9,8%,20016,4% құрайды. 2002 жылы республикалық бюджеттің тапшылығы 4,7 миллиард теңгені (ЖІӨ-ге 0,12%) құраса , 2003 жылы ол 53,4 миллиард теңгені немесе ЖІӨ-ге 1,2% құрады.

 Инфляцияның дамуына инфляциялық  нәтижені тудырған жаңа салықтарды  — алғашқы мөлшерлемесі 28% қосылған  құнға салынатын салықты, акциздерді, экспорттық және импорттық кеден  баждарын енгізу, өнімнің өзіндік  құнына қосылатын қаражаттар  аударымдарын экономиканы жаңғырту қорына (бұрын — инвистициялық қор), халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің мемлекеттік қорына аудару, әлеуметтік сақтандыруға аударылатын аударымдарды бірден көбейту сияқты қаржыны және әлеуметтік шараларды асығыс жүргізу мүмкіндігін туғызды.

 Инфляцияның дамуының қосымша  факторы пайдаланылатын кредиттер  бойынша пайыздарды жатқызудың  тәртібі болып табылады; кредит  үшін төлемақының өсуі жағдайында  бұл өнімнің өзіндік құнының,  оның ізін шала бағаның да  өсуіне соқтырады.

 Айтылған факторлар өндіріс шығындарын — өндірушілер инфляциясын арандатушы факторларға жатады.

 Бағалардың артуы жағдайында  халықтың, әсіресе жеке кәсіптік  және әлеуметтік топтардың әлеуметтік  дөмегөйліктерінің өсуін инфляцияның  даму факторы деп есептеуге  болады. /16, 506б./

 Сонымен түйіндей келе, кенеттен болған инфляция алдын ала тағайындалған еңбек ақы алатындардың, кредиторлардың және жинақ иелерінің табысына зиян келтіреді. Алдын ала болжамды инфляцияда адамдар ақшалары құнсызданудан сақтау үшін әртүрлі шаралар қоладанады. Олар: болашақты ойластырып шара қолдану, бағаның өсуін ескеріп номиналды индексация жасау.

 Егер баға жайлап өсе бастаса,  ол жағдайда тұрғындар, кәсіпорындар  оған дайындалады. Ақша жоғалмау үшін тұрғындар тұтыну тауарларын сатып алады, ал кәсіпорындар инвестициялық тауарларды алады. «Инфляциялық психоз» бағаға қысым жасайды, сонымен инфляция өрши бастайды. Кәсіпорындар шикізат және даяр өнім алуға тырысады, ювилирлік тауарларды, алтынды алуға талпынады. Төтенше жағдайларда: бағаның шексіз өсуі жағдайында экономикалық қарым-қатынастар күйрейді. Ақша өзінің функциясын орындай алмайды. Сондықтан заттай айырбас орын алады. Өндіріс пен айырбас тоқтауға бағытталады. Қорытындысында экономикалық, әлеуметтік, саяси бейбастақсыздық болуы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. Қазақстан Республикасындағы инфляция және оны реттеу негіздері

 

2.1 Қазақстандағы инфляцияның пайда  болуы және оның ерекшеліктері

 

Осы күндері Қазақстанда қалыптасып отырған инфляцияның ерекшеліктерін және негізгі себептерін бұрынғы  Кеңес Одағының тарихи – экономикалық даму процесінде қалыптасқан өндіріс, қаржы және баға жүйелерінің құрылымдылық диспропорцияларынан іздестірген дұрыс болады.

 Қоғамдық өндіріс құрылымы  қаржы баға жүйелерін анықтайды.  Өндірісте диспропорциялар қалыптасса, қаржы мен баға жүйелерінде де сәйкессіздіктер пайда болады.

 Қеңес экономикасының 70 – ші  жылдың даму кезеңдерінде қоғамдық  өндірістегі диспропорциялар әр  бесжылдық сайын тоқтаусыз ұлғайып  тереңдеп отырған. Кеңес экономикасында  тарихи түрде қалыптасқан диспропорцияларды  бірнеше топқа бөліп анықтауға болады:

 өнеркәсіп өндірісі мен ауыл  шаруашылығы арасындағы алшақтық;

 ауыр өнеркәсіп пен жеңіл  өнеркәсіп арасындағы сәйкессіздік;

 шикізат өндірісі мен дайын  (түпкі) өнімдер өндірісінің арасындағы  диспропорция;

 әскери өндіріс пен азаматтық өндіріс арасындағы сәйкессіздік;

 материалдық өндіріс пен  материалдық емес өндіріс арасындағы  диспропорция т.б. 

 Бұл диспропорциялар Кеңес  экономикасының өзінде бағалардың  инфляциялық өсуін тұрақты түрде  қалыптастырып келді. Кеңес шаруашылық  жүйесінде әрбір 10 -15 жылда бір рет жүргізіліп келген бағаларды реформалау шаралары осы инфляцияның нәтижесін заңдастыру ғана болған.

 Қазақстанда қалыптасқан өндірісаралық,  оның ішінде шикізат өндірісі  мен түпкі өнімдер өндірісі  арасындағы диспропорция, тіпті бұрынғы Одақтас Республикаларға қарағанда, бірнеше есе жоғары. Қазақстанның экономикасы негізінен Кеңес Одағының, тіпті бүкіл социалистік елдер қауымдастығының шикізат пен энергия өндіруші базасы ретінде дамып қалыптасқан. Қазақстанда өндірілетін шикізат өнімдерінің 90-95 % шетелдерге жіберіліп отырған, ал өзіне қажетті өндіріс құралдарының 90 %, тұтыну тауарларының 60% сырттан тасымалданатын. Кеңестік жүйе ыдырап күйреген кезде Қазақстанда тауар тапшылығы қалыптасқаны белгілі. 1991-1993 жылдары Ресейден тауарлар алу үшін алынған несие көлемі бір жарым млрд. доллардан артып кеткен болатын. 1993-1998 жылдары Қазақстандығы бағалардың өсуі мен ақшаның құнсыздануы 2000% - тен 20% - ке төмендеді. Бұл кездері Қазақстанда гиперинфляция қалыптасты, тек өзіміздің ұлттық валютаны (тенгені) енгізгеннен кейін ғана, Қазақстан инфляцияға қарсы саясат жүргізіп, оның деңгейін 3 жылдың ішінде 100 есе төмендетті. Бұл өтпелі кездегі Қазақстанның макроэкономикалық деңгейдегі айтарлықтай жетістігі болды. Бірақ Қазақстан үшін бұл жеңіс тегіннен тегін келген жоқ, оның нәтижесінде ұлттық өндіріс күрт құлдырап кетті. Мысалы, жеңіл өнеркәсіп пен машина жасау көлемі 90 % - ке, ауыл шаруашылық пен азық – түлік шаруашылықпен азық – түлік өндірісі – 50 -60% -қысқарды.

 Сонымен түйіндей келе, Қазақстан Республикасындағы инфляцияның дамуы – мемлекеттік бюджет тапшылығына байланысты болған болатын. Бюджет тапшылығы Қазақстанның егемендінгі жағдайында да сақталынып тұрды: ол 1991 ж. бюджеттің шығыс бөлігінде 20,4 %, 1992 – 8,6 %, 1993 – 11,9 %,1994 – 10,2 %, 1995 – 17,4%, 1996 – 15,4 %, 1997 – 17,7 %, 1998 – 18 %, 1999 – 14,3 %, 2000 – 9,8 %, 2001 – 6,4 %, 2002 – 5,2 % құрады. 2008 жылы республикалық бюджеттің тапшылығы 1,453 млрд. теңгені (ЖІӨ-ге 0,11 %) құрады. Бюджет тапшылығы инфляцияның қайталама факторы болып табылады, өйткені ол шығындардың инфляциясынан және осыған байланысты мемелкет кірістерінің құнсыздануынан туады. /8,45б./