Күнделікті сұранымды
қысқарту арқылы да инфляцияға
қарсы әсер етуге болады.Ол
үшін салымдарға төленетін процент
кесімдерін арттыруға болады.Сонда
қор сақтау нормасы артады,ал
тұтыну шығындары қысқарады.
инфляцияны ауыздықтау үшін көптеген
елдер үкіметтері 60-шы жылдардан бастап
табыс пен бағаны реттеу саясатын жүргізген
еді.Бұл саясат негізінен табысты шектеуге
бағытталған.Саясат инфляциямен күресудің
нарықтық емес,әкімшілік әдісіне жақын
болғандықтан,қойылған мақсатқа әрқашан
жеткізе бермеген.АҚШ тәжірибесі көрсеткендей,табысты
тежеу саясаты,түптеп келгенде,ұзақ мерзімде
тұрақты нәтиже бермеген.1971-1974 жылдары
АҚШ үкіметі жалақы мен баға деңгейін
тікелей реттеу тәртібін өолданған екен.70-жылдардың
соңында орындауға міндетті емес үкіметтің
ұсынысы ретінде сақталған болатын.Ал
80-жылдардың басында призидент Р.рейганның
әкімшілігі бұл мәселемен айналысатын
мемлекет мекемелерін таратып жіберген.
3.2. Инфляция,
оның Қазақстандағы
ерекшеліг
Инфляция-қоғамдық ұдайы өндіріс
процесіндегі сәйкессіздіктен туындайтын
бағаның өсуі ретінде анықталады. Ұзақ
мерзімді болашақта,сондай-ақ ақша массасының
өсуі ірі масштабқа жеткенде, инфляцияның
басты факторы ақша массасындағы өзгеріс
болып табылды.
«Инфляция» термині
АҚШ-1861-1865 жж. Азамат соғысы тұсында,
екі жыл ішінде доллырдың 60%-ға
сатып алу қаблетінің төмендеуі кезінде
қолданыла бастады.
КСРО халық
шаруашылығында инфляцияның барлығын
көптеген жылдар бойы мойындамай келген.
Инфляция бұл тек копитализмге ғана тән,
ал социализм жағдайында, жоспарлы эканомика
тұсында,ол болуғатиісті емес деген фактілер
оған себеп болады. Шындығында да, дерфктивті
түрде баға белгілеу барысы, халықтың
күнделікті қажеттілігіндегі тұтыну заттарының
бағаларын тұрақты деңгейде ұстап отыруға
мүмкіндік береді.Бірақ тұтыну бағаларының
деңгеці бір өзі ғана инфляция өлшейтін
құрал болып табылмайды. Инфляция, содай-ақ
өнеркәсіптегі және ауыл шаруашылығындағы
көтерме сауда бағасының деңгейімен, ЖІӨ
дефляторымен де сипатталуы мүмкін.
Өнімнің көтерме
бағасы, оларды дайындауға кететін
шығындардың өсуімен байланысты
өсіп отырады.эканомиканың әр
түрлі секторларындағы табыстытарды
мемлекет тарапына қайтабөлу
есебінен кейбір тауарлар шенберіне
бөлшексауда бағасы тұрақты болып
отырады. Сонымен қатар тауарлардыңтапшылығына
байланысты арзан тауарларды
шығару орын алады. Кейбір
тауарлардың бөлшек саудада болғанына
қарамай, төменгі бағалар сақталып қалады.
Мұның барлығы жабық инфляцияның болғандылығы
туралы айтуға мүмкіндік берері сөзсіз.
Қазақстандағы және
басқа да ТМД елдеріндегі қазіргі
инфляцияның себептеріне: 30-жылдарындан
басталған өндіріс құралдары
мен тұтыну заттары өндірісінің
дамуындағы аяқ асты орын алған сәйкессіздік;қорғанысқа
кететін үлкен шығыстар;Қазақстандағы
өнеркәсіптердің өндіру салалары мен
ауыл шаруашылығының дамуына салынған
капитал жұмслым-дарының тиімсіздігі;
баға белгілеудегі қателіктер және бағаның
өзіндік құннан өте көп мөлшерде алшақ
болуы.Бағаны ырықтандырмайынша нарықтық
қатынастарға өту мүмкін еместігінің
салдарынан,бағаның бірден өсуіне,инфляцияға
жол беріледі.
Экономикадағы
инфляцияның деңгейін сипаттайтын
басты көрсеткішке тұтыну бағаларының
индексі(ТБИ) жатады.Ол үй шаруашылығының
«тұтыну қоржынына» жататын жекелеген
тауарларға,қызметтерге оның үлес салмағын
ескере отырып,бағаның өсуі индексі негізінде
анықталады.ТБИ Қазақстанда 1991 ж. Бастап
анықталады. «Тұтыну қоржыны» 275 тауарлар
мен қызметтер түрін қамтиды.Бағаның құрылымы
мен тұтыну тауарларының өзгеруіне байланысты
ТБИ қайта қаралып,өзгеріп отырады.1996
жылы шілдеден бастап,1995 жылғы әрбір жанұя
бюджетін зерттеу нәтижесінен келіп «тұтыну
қоржынындағы» тауарлар мен қызметтер
үлесі былай анықталады;тамақ өнімдері
-62% (бұрығасы -58.2% болған),азық –түлік емес
тауарлар -23.2% (30%);ақылы қызмет -14.2% (11,8%)
Шартты түрде
инфляцияны мынадай түрлерге
бөлуге болады:глобалдығын қарай
–локальдық,яғни жекелеген елдерде
ғана орын алатын және дүниежүзінде;даму
қарқынына қарай –төмен, бәсең,гиперинфляция
және супергиперинфляция,яғни бағаның
өсуі 5%-дан аспайтын болсая;циклдігіне
қарай- жылжымалы (бағаның біртіндеп өсуі),тұрақты,сатылы.
Егерде инфляция
экономикадағы құлдырауға байланысты
болса,онда бұл стагфляция деп
аталады.
Көп уақыттар
бойы айналыстағы ақша массасы
мен инфляция арасындағы тәуелдік
экономис –монетаристердің назарында
болды, солардың ішінде танымал
Милтон Фридмэн де бар.Монетаристер
ақша массасындағы өзгеріс-инфляцияның
негізгі факторы болады деп
сынайды.
Инфляция процесінің
Қазақстандағы дамуы да осы көз-қарасты
куәландырады.Айналыстағы ақша массасының
өсу қарқыны бағаның үнемі өсуін ынталандырады.Осылайша,1993
жылы ақша массасы 6,3 есе,ал баға 21,7 есе;
1994 жылы ақша массасы мен инфляцияның
өсу қарқыны соған сәйкес 845% және 125%; 1995
жылы-216% және 160% құрады.1996 жылы ақша массасының
өсуі баяулап,инфляцияның біршама төмендеуіне
жол берді.
Қазақстан
тәжірибесі инфляциямен күресу
тек қана фискалды –ақша саясаты
көмегімен жүзеге асырылатынын куәландырады.Бірақ
дүниежүзілік тәжірибеде,соның ішінде
Бразилияда жоғары инфляция жағдайында
өмір сүре білу тәжірибесі бар.Бұл облыстағы
көптеген экономистердің зерттеулі,қай
елде болмасын,жылына дүниежүзілік
тәжірибеде,соның ішінде Бразилияда жоғары
инфляция жағдайында өмір сүре білу тәжірибесі
бар.Бұл облыстағы көптеген экономистердің
зерттеулі,қай елде болмасын,жылына 30-
40 %-дан асатын инфляция жағдайында экономикалық
өсуге қол жеткізу мүмкінеместігін көрсетеді.
3.2. Қазақстан
жағдайындағы
инфляция ерекшеліктері және
инляцияға қарсы
Осы күндері Қазақстанда қалыптасып отырған
инфляцияның ерекшеліктерін және негізгі
себептерін бұрынғы Кеңес Одағының тарихи-экономикалық
даму процесінде қалыптасқан өндіріс,қаржы
және баға жүйелерінің құрылымдық диспропорцияларынан
іздестірген дұрыс болады.
Қоғамдық өндіріс құрылымы қаржы
баға жүйелерін анықтайды.Өндірісте
диспропорциялар қалыптасса,қаржы
мен баға жүйелерінде де сәйкессіздіктер
пайда болады.
Кеңес экономикасының 70-ші жылдың
даму кезеңдерінде қоғамдық өндірістегі
диспропорциялар әр бесжылдық сайын тоқтаусыз
ұлғайып тереңдеп отырған. Кеңес экономикасында
тарихи түрде қалыптасқан диспропорцияларды
бірнеше топқа бөліп анықтауға болады:
1)өнеркәсіп өндірісі мен ауыл
шаруашылығы арасындағы алшақтық;
2)ауыр өнеркәсіп пен жеңіл өнеркәсіп арасындағы
сәйкессіздік;
3)шикізат өндірісі мен дайын (түпкі) өнімдер
өндірісінің арасындағы диспропорция;
4)әскери өндіріс пен азаматтық
өндіріс арасындағы сәйкессіздік;
5)материалдық өндіріс пен материалдық
емес өндіріс арасындағы диспропорция
т.б;
Бұл диспропорциялар
Кеңес экономикасының өзінде
бағалардың инфляциялық өсуін
тұрақты түрде қалыптастырып
келді.Кеңес шаруашылық шаралары ос инфляцияның
нәтижесін заңдастыру ғана болған.
Қазақстанда қалыптасқан
өндірісаралық,оның ішінде шикізат өндірісі
мен түпкі өнімдер өндірісі арасындағы
диспропорция,тіпті бұрынғы Одақтас Республикаларға
қарағанда,бірнеше есе жоғары.Қазақстанның
экономикасы негізінен Кеңес Одағының,тіпті
бүкіл социалистік елдер қауымдастығының
шикізат пен энергия өндіруші базасы ретінде
қалыптасқан.Қазақстанда өндірілетін
шикізат өнімдерінің 90-95% шетелдерге жіберіліп
отырған,ал өзіне қажетті өндіріс құралдарының
90%,тұтыну товарларының 60% сырттан тасымалданатын.Кеңестік
жүйе ыдырап күйреген кезде Қазақстанда
товар тапшылығы қалыптасқаны белгілі.1991-1993
жылдары Ресейден тауарлар алу үшін алынған
несие көлемі бір жарым млрд доллардан
артып кеткен болатын.1993-1996 жылдары Қазақстандағы
бағалардың өсуі мен ақшаның құнсыздануы
2000%-тен 200%-ке дейін төмендеді.Бұл кездері
Қазақстанда гиперинфляция қалыптасты,тек
өзіміздің ұлттық валютаны (теңгені) енгізгеннен
кейін ғана,Қазақстан инфляцияға қарсы
саясат жүргізіп, оның деңгейін 3 жылдың
ішінде 100 есе төмендетті.Бұл өтпелі кездегі
Қазақстанның макроэкономикалық деңгейіндегі
айтарлықтай жетістігі болды.Бірақ Қазақстан
бұл жеңіс тегінен келген жоқ, оның нәтижесінде
ұлттық өндіріс күрт құлдырап кетті.Мысалы,жеңіл
өнеркәсіп пен машина жасау көлемі 90%-ке,ауыл
шаруашылық пен азық-түлік өндірісі-50-60-ке
қысқарды.
Инфляция
жағдайында Үкімет «қымбат ақша»саясатын
ұстануға мәжбүр болды.Ұлттық
банк несие беру процентін
және міндетті резерв нормасын
өте жоғары деңгейде ұстап
отырды.Осылай жүргізген монетарлық
(ақша-қаржы)саясаттың нәтижесінде
инфляция ауыздықталды,сонымен бірге
ішкі өндіріс пен нарық екі-үш есе қысқарды,
ұлттық өндіріс орындары тоқтап қалды,
жұмыссыздық күрт өсті.Негізінен сыртқы
өнім шығаратын шикізат өндіру салалары
жұмысын тоқтатқан жоқ, керісінше экспорт
көлемін айтарлықтай өсірді.Нарыққа көшу
жылдары бұрыннан қалыптасқан өндірісаралық
диспропорциялар қысқарғанның орнына
арта түсті.
Жалпы алғанда,инфляцияға
қарсы саясаттың ұзақ мерзімдік стратегиялық
және күнделікті жүргізіліп отыратын
ағымдық,тоқтаусыз тактикалық түрі
болды.Монетарлық саясат негізінен тактикалық
саясат түріне жатады.Әрине,белгілі бір
жағдайларда,мысалы,гиперинфляция кезінде
бұләдіс негізгі реттеу әдісіне айналуы
заңды да.Бірақ, жалпы алғанда дамыған
Батыс елдерінің тәжірибесі көрсеткендей,
күнделікті тактикалық, ақша-несие арқылы
экономиканың дамуын реттеу саясаты ұзақ
мерзімдік стратегиялық даму саясатының
шеңберінде жүргізіліп отырады екен.Қақақстанда
2001-2003 жж. Арналған Ұлттық өндірісті
дамыту бағдарламасы жасалған.Осы жылы
Қазақстандағы Аграрлық саясаттың бағдарламасы
қысқа мерзімдік Ұлттық өндіріс салаларын
қолдау бағдарламасын бекітті.Сонымен
қатар,Қазақстанның барлық әкімшілік-экономикалық
аймақтарының Экономикалық –әлеуметтік
бағдарламалары жасалып, іске асырылуда.Осы
бағдарламалардың барлығын стратегиялық
саясаттың құралы ретінде қарастыруға
болады. Енді Қазақстанда да монетарлық-қаржы
саясаты Ұзақ және орта мерзімдік реалды
экономиканы қолдау және дамыту бағдарламаларының
шеңберінде жүргізілетін болады.
Қорытынды
Эканомикалық құбылыс
ретінде инфляция ұзақ уақыт өмір сүреді.
Оның пайда болуына ақшаның шығуымен,
қызметімен байланыстырады.
Инфляция тауар бағаларының
өсүімен көрінгенімен, ол тек ақшаға тән
құбылыс емес. Ол- күрделі әлеуметтік-
экономикалық құбылыс, оны тудырушы нарық
шаруашылығының түрлі саласындағы ұдайы
өндіріс сәйкестігінің бұзылуы.Инфляция
дүние жүзіндегі көптеген елдердің экономикалық
өміріндегі ең өткір проблемаларының
бірі.
Соңғы кездерде
дейін дүниежүзілік шаруашылықта
инфляция әдетте,төтенше жағдайларға
байланысты болатын еді.Мысалы,соғыс
жылдарында мемлекеттер әскери
шығындарын жабу үшін,көп көлемде
қағаз ақшаларды шығаруға мәжбүр
болды.Соңғы жылдары бірқатар елдердің
экономикасы үшін,ол айықпас ауруға,ұдайы
өндірістің тұрақты факторына айналды.
Инфяцияның зардаптары
күрделі және көп түрлі болып
келеді.Инфляцияның жоғары деңгейі
баға мен пайда рормасын жоғарылатып,уақытша
коньюктураны жандандырады.Процестің
ушығуы барысында инфляция ұдайы
өндіріске кедергі келтіріп, қоғамдағы
экономикалық және әлеуметтік
шиеленістерді тереңдетеді.Инфляция
аттың текіректеп шауып,бой бермеген кезіндегідей
шаруашылықтың шырқын бұзып,айтарлықтай
зиян келтіріп,экономикалық саясатты
жүргізуге жол бермейді.Бағаның әр түрлі
өсуі экономика салаларының арасындағы
сәйкестілікті бұзылып,тұтынушылар сұранысын
бүркемелеп,ішкі нарықта тауарлар өткізуді
қиындатады.Мұндай инфляция,тұтынушының
ақшадан тауарға ауысуын күшейтіп,бұл
процесті таудан аққан тасқынға айналдырып,тауарға
тапшылық тудырып,ақша қорлануына ынтаны
жойып, ақша-несие жүйесінің қызметін
бұзады.Бұдан басқа да халықтың жинағы
құнсызданады,банктер,несие беретін мекемелер
зиян шегеді.Өндірістің интернационалдануы
бір елден екіншісіне аударылады,халықаралық
валюта және несие қатынастары күрделенеді.
Батыс экономистері
жасаған теорияларында, инфляцияның
қайнар көздері ретінде-сұраныс инфляциясы
мен шығындар инфляциясын көрсетеді. Бұл
концепциялар инфляция болуының әр түрлі
себептерін атайды.
Инфляция мен жұмыссыздықтың
арасындағы керісінше байланыс
әр түрлі дәлелденіп отыр. Жартылай
бұл жағдай еңбек нарығының
бейімделгенімен дәлелденеді. Еңбек
нарығы жұмыспен қамтыудың құрылымы, квалификациялары,
орналасқан орны т.б. бойынша сегменттелген
сипаты бар, көптеген индивидуалданған
нарық болып табылады. Осы жағдай мынаған
әкеледі: еңбек нарығының кейбір сегментіне
экономика бірте-бірте жұмыспен толық
қамтуға жылжып отырған, жұмыссыздық практика
жүзінде сақталады, ал соны мен қатар,
еңбек нарығының басқа сегменттерінінде
қанағаттырылмаған сұраныс сақталады.
Буларда шығындардың көбеюіне және бағаның
өсуіне әкелетін жалақының өсуі жалғасы
түседі. Осы процестің макроэкономикалықнәтижесі-
инфляцияның қарқындының өсуі.
Инфляция-қоғамдық ұдайы
өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктен
туындайтын бағаның өсуі ретінде
анықталады. Ұзақ мерзімді болашақта,содай-ақ
ақша массасының өсуі ірі мааштапка жеткенде,
инфляцияның басты факторы ақша массасындағы
өзгеріс болып табылады.
Батыс елдерінде
жинақталған тәжірибе көрсеткендей,
инфляцияға қарсы ұзақ және қысқа мерзімдік
іс-шаралар саясатын қолдану қажет.Бұл
шаралар жиынтығын келесі схема түрінде
сипаттауға болады.Мемлекеттің ұзақ мерзімдік
саясаты,біріншіден,халықтың инфляциялық
үрейін жою мақсатын көздейді.Ол үшін
кез-келген үкімет инфляцияға қарсы саясатты
үздіксіз де тұрақты түрде жүргізіп,тұрғындардың
сенімін орнықтыруға тырысады.Үкімет
өзінің белсенді іс-шаралары негізінде
(өндірісті ынталандыру,монополиямен
күресу, т.б.) нарықтың тиімді қызмет атқаруына
жағдай жасайды.Үкіметтің мұндай саясаты
тұтынушылардың сана-сезіміне қажетті
әсер жасап ,олардың дұрыс шешім қабылдауын
қамтамасыз етеді.