Мемлекеттік бюджет жүйесі түсінігінің теоретикалық негізі

Бюджеттік ұйымдарға  білім беру, мәдениет, денсаулық  сақтау мекемелері жатады, сонымен  қатар мемлекеттік басқару, әскери-өндірістік кешендер және әскер мекемелері жатады.

Мекемені бюджеттік  қатарға жатқызуының міндетті шарты  № 30 нұсқамада қарастырылған тәртіп бойынша бюджеттік жоспар есептеулері бойынша бухгалтерлік есепті жүргізу және смета бойынша бюджеттік қаржыландыру болып табылады.

Бюджеттік ұйым ұғымы  бюджеттік қаражаттан қаржыландырылатын  және билік органдарымен бақыланатын  барлық заңды тұлғалар мен құрылымдық бөліктерді белгілеу үшін қолданылады. Бұл ұғым қатаң заңдық мағынаға ие емес және қазіргі уақытта билік органдарымен қолданылатын әртүрлі ұйымдастыру-құқықтық нысандарды көрсетуге арналған.

Әрбір бюджеттік мекемеге ҚР субъектісі атынан меншік қызметтерін орындайтын бір жоғары тұрған бюджеттік мекеме бекітілген.

Бюджеттік мекемелер  көрсетілетін бюджеттік қызметтер  бойынша жіктеледі.

ҚР субъектісінің бюджеттік  мекемелерінің қызметі шаруашылық қызметін жүргізуге, реттеу қызметін орындауға, ұйымдастыру бойынша қызметтерге бөліне алады. Кейбір жағдайларда бюджеттік мекемелер әртүрлі қызметтерді біріктіреді (бюджеттік қызмет түрлерін көрсетеді).

Аталған бюджеттік мекемелер  топтары үшін жоғары тұрған ведомстволық өзара сипаттама, бюджеттің құрылым механизмі және оның орындалуы, белсенділермен басқару бойынша бірлестігі және орындалуын жүзеге асыруға құқығы анықталады.

Бюджеттік мекемелер  түрлі қызметті атқарады: балаларды  тәрбиелеу, оқыту, адамдарды емдеу, кино түсіру, концерттік қызметпен айналысады, архивтік құжаттарды сақтауды қамтамасыз ету және көптеген басқа жағдайлар. Бірақ бұл мемлекет қаражатынан іске асырылатын іскерліктен басқа барлық дерлік бюджеттік мекемелер оларға бюджеттік қаржыландырудан басқа пайда әкелетін көздермен айналысады.

Бюджеттік мекемелер  біріншіден, ақысыз мекемелердің базалық  белгілеріне – олардың негізгі  қызметі пайда табу мақсаты еместігін  көрсетеді. Екіншіден, түскен пайданың қатысушылар арасында бөлу айқын. Бюджеттік  мекемелер сәйкес бюджеттен олардың иесінен (ҚР, ҚР субъектісімен немесе жергілікті өзін басқару органымен) қаржыландырылады. Мекемемен түсірілген пайда алдын ала құрылтайшы құжаттарымен орнатылған жетістіктерге жету мақсатында иегермен анықталады, сондықтан бұл қатысушылар арасындағы шаруашылық қызметтің кәдімгі бөлінісі бола алмайды.

Мекеме қаржылары - өнімді өндіру және сату (жұмыс, қызметті) кезінде  ақша қаржыларының қорын пайдалану  және таратумен байланысты экономико-ақшалық  қатынастар жиынтығы. Бюджеттік мекемелердің қаржылық қатынастар негізінде әртүрлі қоғамдық өндірістері арасындағы ақша қаражаттарының қозғалысы қатынасы жатады.

Бюджеттік мекемеде пайда  болатын негізгі ақша қатынастары:

- Мекеме ішіндегі ақша  қатынастары – қызметкерлердің  өзара қатынасына байланысты (еңбек  төлемі қорын құру), шығын баптарын құруға және іске асыру, әртүрлі бюджет дәрежесінен түскен пайданың алғашқы бөлінуіне байланысты, сонымен қатар кәсіпкерлік қызметке де байланысты (жарғылық капиталды жасау, пайданы тарату, басқа ішкі қорларды құру).

- Жоғары тұрған құрылымдармен ақшалық қатынастар - әртүрлі арнайы қорлар қаражатын, бюджет пайдасын қайта таратумен байланысты бюджеттік мекемедегі дамыған қатынастар, сонымен қатар басты мемлекеттік бюджетті бөлушілерден қаражатты қайта тарату тәртібін қардыландырумен де байланысты.

- Сақтандыру бірлестіктерімен  ақша қатынастары – сақтандыру  салымдарын төлеумен, қауіп төнген  кезде сақтандыруды біріктіретін  төлемдермен байланысты.

- ҚР Орталық банкі  (сәйкес бюджет қаражатынан жәнемемлекеттік  бюджеттік емес қор бюджетінен алу бойынша) және коммерциялық банктер арасындағы ақша қатынастары (несие қорларын алу, пайыздарын төлеу, банк қызметтерін төлеу бойынша).

- Басқа шаруашылықты  субъектілермен ақша қатынастары  – клиенттермен есептесуіне байланысты  сатып алушылармен, жеткізушілермен, транспорттық мекемелермен, телеграфпен, құрылыс-монтажды мекемелермен, ақша қатынасы, бірақ төлем көлеміне қарай – бұл ең үлкен ақша қатынастарының тобы. Бұл топтың маңызы зор, себебі онда тірі ақшаларды құрастыру жүреді.   Коммерциялық кәсіпорындардың өзара байланысы кезінде ұлттық пайда және кәсіпорын пайдалануына түсетін өнімді сатудан түскен кіріс құрылады. Ал бюджеттік мекемелер көбінесе басқарушылық, әлеуметтік-мәдение,ғылыми-техникалық және басқа коммерциялық емес сипаттағы қызметтерді іске асырады. Ескеретін жайт, кейбір бюджеттік мекемелер коммерциялық қызметпен айналысуға құқылы, бірақ ұлттық пайдаға олардың үлесі шамалы.

- Бюджеттік мекемелермен  кәсіпкерлік қызметтен пайдағы  салықтарды төлеу бойынша бюджетпен  ақша қатынастары.

Қаржылық бюджеттік  мекемелердің негізгі қызметтері:

- қамтамассыз ету;

- бақылау;

Тарату – тұтыну және бюджеттік мекеменің қызметі  арасын байланыстыратын буын. Мекеменің  қызметі белгілі бір қаржыландыру көзісіз мүмкін емес. Мекемеде негізінен  екіншілік тарату (қорларды жасау) жүзеге асырылады. Бақылау қорларды пайдаланудың барлық сатыларында іске асырылады. Ерекше орынды Қазыналық қорлар қаражатын мақсатты пайдалану, есеп палатасымен, бақылау-реквизитті комиссияларымен, салық инспекциясы орындарымен (салықтың уақытында және толық төленуін бақылайды), салық полициясымен бақыланады. Бақылаудың мемлекеттік қызметтерінен басқа ведомстволық (бақылау-реквициялық басқаруды жүзеге асырады), тәуелсіз (аудиторлық мекемелер), ішкі (бухгалтерлер, және басқа да ішкі тұлғалар) болады.

Бюджеттік мекеме келесі белгілермен сипатталады:

- құрылтайшылармен, яғни  бюджеттік мекемелердің жеке  мүліктерімен, оған ҚР мемлекеттік  билік органдары, ҚР субъектілерінің   мемлекеттік билік органдары,  жергілікті өзін-өзі басқару органдары бола алады.

- бюджеттік мекеме  басқарушылық, әлеуметтік-мәдени, ғылыми-техникалық  және басқа да коммерциялық  емес қызметтер сипаттамасын  іске асыру үшін құрылады;

- бюджеттік мекеменің  қызметі сәйкес бюджеттен немесе  мемлекеттік бюджеттік емес қор  бюджетінен қаржыландырылады;

- бюджеттік қаражаттарды  бөлу және пайдалану үшін негіз  ретінде тағайындалған тәртіппен  іске асырылатын пайда және  шығын сметасын қарастыруға болады (баға анықтау үшін және қатралармен  шарт жасауда негіз болатын  құжат).

Бюджеттік мекеме бюджеттік қаржыларды  бекітілген пайда және шығын сметасына сәйкес пайдаланады. Сметаның болуы тиімді бюджеттік жоспарлауды және бөлінген қаржыларды қатаң мақсатты қолдануды қамтамасыз етеді. Шығын және пайда сметасында бюджеттен және мемлекеттік бюджеттік емес қордан алынатын сияқты, кәсіпкерлік қызметтіжүзеге асырудан да, оның ішінде ақылы қызметтер көрсетуден, шапшаң басқаруға құқықты бюджеттік мекемелерге бекітілген мемлекеттік немесе муниципалды меншікті пайдаланудан басқа пайда көздері, бюджеттік мекеменің барлық пайдалары көрінуі тиіс.

Бюджеттік мекемеге өзінде бар қаражаттармен басқарушылық жасау құқығы берілмеген. Бюджеттік  мекеме несие ұйымдарынан, басқа  заңды және жеке тұлғалардан, ҚР бюджетінің бюджет жүйесінен несие алуға  құқығы жоқ. Бюджеттік мекемелер  бюджеттік қаражат бөлінісі түрінде ғана емес, сонымен қатар бюджеттік емес пайда қаражаттарына да ие бола алады. Бюджеттік емес пайдалар мынадай топтарға бөлінеді:

• мақсатты қаражаттар және қайтарымсыз түсімдер;
• мекемені уақытша басқарған кезде түскен қаражаттар;
• сонымен қатар, кәсіпкерлік қызметінен түскен қаражаттар.

1. Мақсатты қаражаттар белсенділерді қабылдауға және бюджеттік мекеменің шығындарын қаржыландырудың мамандандырылған көзі болып табылады. Бюджеттік қаражаттар сияқты егер мақсатты қаражаттардан жеке шаралар қаржыландырылса, онда есептік жыл ішінде немесе шектелген уақыт аралығында  мақсатты қаражаттар шығындалды.

2. Бюджеттік мекемеге уақытша қолдануға түскен қаражаттар, баланстық есепте бюджеттік мекемемен ашылған несиелік ұйымдардың жеке шотының тіркелуіне жатады. Мұндай қаражаттар белгілі бір жағдайлар туғанда немесе қолданысы бойынша тапсырыс кезінде  қайтарымға жатады. Оларға мысалы, алдын ала тексеріс кезінде, куәландыратын дәлелдеме болмағанда, жазаланушы мүлігін соттау кезіндегі қаражаттарды жатқызуға болады. Оларға шақырту мақсатында  материалдық шығынды қайтару немесе өкім қолдану, сол сияқты мұраны, қарыздағы кепілдікке берілген ақшаны қайтару санкциясын прокурор арқылы шешеді.
3. Бюджеттік мекемелерге мемлекеттік  бюджеттік емес қордан түсетін қаржыны (халықты әлеуметтік қорғау органдарынан, сонымен қатар ҚР зейнетақы қорынан, денсаулық сақтау мекемелерінен, тұрғындарға медициналық қызмет көрсетудегі және ҚР әлеуметтік сақтандыру қорынан түсетін) табыстарды есептеу үшін.
4. Кәсіпкерлік қызмет бюджеттік мекеменің негізгі әрекеті болып табылмайды. Алайда соңғы уақытта толық қаржыландырылмаған мекеме басшылары дәстүрлі емес ақша табу амалын қарастыруда. әрине, көпшілігі мұндай әрекетті түрлі кәсіпкерлік қызметпен байланыстырып қарастырады. Принциптік тұрғыдан мұндай әрекет бюджеттік қаражат бөлуді қамтамасыз ету мақсатында іске аспауы керек. Алайда қаржыландыру мерзімі қажетті табысты уақытында бермеу себебі бюджеттік екінші бір мекемеге немесе осындай орынның шығындарын бюджеттік сметаға сәйкес өтеуді талап етеді. Бұдан басқа кәсіпкерлік қызмет көрсетуден Бюджеттік мекемеге түсетін табыс аталмыш мекеменің еңбек ету жағдайын жақсарту мен мекеме қызметкерлерінің демалуы және әлеуметтік мәселеерін шешуге жұмсалады. Сонымен қатар өндірістік мәселелер, атап айтсақ, модернизациялау, өндірістің күшін ұлғайту, уақтылы ескірген негізгі құрал объектілерін жаңартуға жұмсалады.

 

 

3 Қазақстан  Республикасының  экономиканы  ұйымдастырудағы қауіпсіздік мәселелері

 

 

Қазақстан Республикасының  халықаралық қатынастар жүйесінде толық жарамды субьект ретінде қызмет жасауы, жаңа экономикалық кеңістік шеңберінде өзінің ұлттық мүдделерін айқын анықтауын талап етеді. Қазақстан Республикасының мүдделері, ең алдымен мынандай саяси және экономикалық факторлармен байланысты: соғыс обьектілерінің және ядролық қару-жарақтың бар болуы, космостық база, ішкі саяси жағдайдың белгілі мөлшерде тұрақсыз болу қаупі, халық санының арту қарқынының биіктігі, аумақтың әлеуметтік-экономикалық артта қалуы, КСРО-ның тарауы салдарынан пайда болған республикалардың әлемдік аренадағы қызметін реттейтін халықаралық құқық механизмдерінің болмауы, республиканың «нативизацияға» бейімделуі.

Бұндай жағдайда Республиканың  алдына шетелдермен және таяу шетелдермен  қарым қатынастардың ұтымды жағын табу және күштердің қазіргі кездегі балансына байланысты Азия мен Орта Шығыс кеңістігіндегі Қазақстанның ғаламдық рөлін белгілеу мәселесі қойылады. Ұлттық мүдделер мен басымдық таңдауды мемлекеттің саяси, әлеуметтік және қорғану салаларындағы қызметінен іздеу керек. Қазіргі кезде көрініс алып отырған Қазақстанның Ұлттық позицияларының белгілену тенденциясы, болашақта бұрынғы КСРО шеңберіндегі мемлекеттер арасындағы күш балансына әсер етуі мүмкін.

Қазақстан әсер етуші  күштер мыналанмен анықталады:

Ресей мемлекетінің қарым қатынасы (Шығысқа әуестенуі); Қытайдың мақсаттары( өзінің экономикалық және саяси әсерін күшейтуде); Иран, Түркия және тағы басқа мемлекеттердің өзіндік мүдделері. Осыған байланысты Қазақстанның мүддесіне ең бастысы мыналар жатады: Қазақтанның егемендігін және таңдаған даму моделін құрметтеу, шекара қауіпсіздігі, экономикада, мәдениетте өзара тиімді ынтымақтастық. Сонымен, республиканың мүдделері сыртқы факторлармен тығыз байланысты және ол ішкі саясаттың макро және микро деңгейіндегі бағыттарына әсер етеді.

Қазақстан Республикасының  болашақпен байланысты проблемеларына кең ауқымда қарағанда, олар мына факторларға байланысты болады:

-коммуникация құралдарымен  жоғары деңгейде қамтамасыз етілгеніне  қарамастан, ашық теңізге шығу  жолдарының болмағандығы белгілі мөлшерде Қазақстанның дамуын шектейді. Қазақстан көп мемлекеттермен шекаралас болып келеді, соған сәйкес шекаралас мемлекеттердің тұрақтылығы қайта ұйымдастыру үлгісі жобасының дамуын қамтамасыз етпейді;

-жобалық мүдделерде  Қазақстан Батыс шін Ресеймен салыстырғанда екінші дәрежеге лайық;

-ТМД елдерінің ішінде  ешқайсысы, солармен қатар Ресей  Федерациясы да авуар ретінде  көрініс ала алмайды, яғни ондай  авуарға қол жеткізу мемлекет  үшін әлемде биік деңгейдегі  бәсекелестікті туындатуына мүмкіндік берген болар еді. Бірақ ТМД елдерінің, соның ішінде Қазақстан Республикасы соғыс қаупін білдіруден аулақ.

-Шетел эксперттерінің  бағалауы бойынша Республика  ғаламдық маңыздылығы жағынан  ұзақ және қысқа мерзімділік  болашақта халықаралық бәсекеге  қауіп төндіру мүмкіндігіне ие емес, мұның себебі қолда бар өндірістердің өзін қалпына келтіруге қаражаты жоқ, яғни Қазақстан перифериялық мемлекет күйінде қала бермек.

-Дамыған орта класы  болмағандықтан, Қазақстанның әлемдік  даму үлгісіне бет қоюға мүмкіндігі  жоқ.

Бұндай жағдайда біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекет саясаты  экономикалық дамуға бағыт алы қажет. Экономикалық факторларды дұрыс  бағаламау- саясат және сферасында қауіптің шиеленісуіне әкеліп соғуы ықтимал. Бұндай қауіп ішкі және сыртқы сипат  түрінде туындайтындығына көзіміз жетеді. Дамыған экономика, елдің өмір сүру деңгейінің төмендігі, мамандар біліктілігінің төмендігі және ең бастысы олардың макро, микро деңгейіндегі экономикалық және саяси билікті қолдана отырып жемқорлыққа жақындығы- Қазақстанның қауіпсіздігін құрайтын факторлар болып табылады. Сондықтан экономикалық дамудағы ішкі қайшылықтарға ерекше ықылас аудару керек.

Сол сияқты, қауіпсіздік  әр түрлі формаларда көрініс алуы мүмкін, соғыс, саяси факторладан  бастап әлеуметтік, қаржы, сауда ақпарат факторларына дейін; бұлардың әрқайсысы өз бетінше іске асырылып отырады. Бұндай автономды режимнің болуы, біздің ойымыз бойынша, экономикалық тәуелділіктің негізі сауда, қаржы, техника ссияқты фактораларын, сонымен қатар, азық- түлік дағдарысы, экология, қылмыскерліктің өсуімен байланысты экономикалық қауіптерді қарастыру қажеттілігі туындайды.

Сауда тәуелділігі екі  вектордың нәтижесі болып табылады: бір жағынан сауданың өнеркәсібі дамыған елдерге тәуелділігі, ал екінші жағынан- әлемдік нарықтағы  циклдық өзгерістерге тәуелділігі. Дамушыелдердің тәжирибесі бойынша, шетел капиталы қатаң мемлекеттің реттеу жағдайында да сыртқы сауданы өзіне жағымды бағытта жүргізудің жолдарын табады.

Жүзеге асыру құралдары  ретінде несиелік саясат және банктік  бақылау қолдануы мүмкін. Тәуелділік модельдері әр түрлі болуы мүмкін:

-инвестицияланған тауарларға  арналған негізгі фондтар тек  солардың фирмалары арқылы алынады;

-өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының  және басқа да салардың құрылымын  реттеу, яғни саясаттың негізгі  инвестор елдерінің ұлттық мүдделерінен және олардың нарық көлемінен тұрады.