ҚР шағын және орта бизнестің даму тенденциялары

,  (1)

 

мұндағы, Нт.р.- таза (нетто)  рентабельділіктің  нормасы;

                 ТП-  таза  пайданың  сомасы;

                 ӨК -  өткізу көлемі.

Осы  формуланы  қолдану  арқылы  2.2.1.  кестесіндегі  мәліметтерден  рентабельділіктің  деңгейлерін  анықтайық.

1999 жылдың  нәтижелері бойынша  «»Сұлтан   серіктестігінің  таза  рентабельділігі төмендегідей  болды.

  ,  яғни 1,08 %

2000 жылдың нәтижелері бойынша  «Сұлтан»  серіктестігінің  таза  рентабельділігі (Нт.р.)  келесідей  түрде  қалыптасқан:

  ,  яғни  1,32 %.

2001 жылдың  қорытындыларына  сәйкес  осы  шаруашылық  субъектінің  нетто  рентабельділігі   мынадай  деңгейге  жетті.

  , яғни 2,70%

Ал  2002 жылғы мәліметтер  бойынша  «Сұлтан»  серіктестігінің  нетто  рентабельділігінің  нормасы  келесі  дейгейде  болды.

,  яғни  2,96 %

Ал  өткен  жылы  Нт.р= 5.42% - ға   тең  болды.

«Сұлтан»  серіктестігінің  нетто  рентабельділігі  коэффициенттік  талдау  көрсетіп  отырғандай  барған  сайын  жоғарлап келе  жатыр.  Мұндай  жағдайдың  қалыптасуы  біздің пікіріміз  бойынша  ең  бастысы  осы  серіктестіктің  егін  шаруашылығының  оның операциялық  қызметінде  басымды  болуынан. Ал  егін  шаруашылығының  пайдалылығы  жоғары  болуының , себебі  бидай нарығындағы  соңғы  жылдар  бойынша  жоғары  бағлардың болуынан.

Бұл  тенденцияны  графикалық түрде  көрсетуге  болады. (2.2.1. сурет):

 

2.2.1. сурет. «Сұлтан» ЖШС – тің  нетто  рентабельділігінің  динамикасы.(%)

 

Келесі  талдайтын көрсеткішіміз – бұл «Сұлтан»  кәсіпорынының меншікті  капиталының  табыстылық  (ROE) * және  жарғылық  капиталдың рентабельділігі. Ол  екеуі к формулалар  арқылы  табуға  болады.

, (2)

Жарғылық  (нетто)  капиталдың  табыстылығы  , (3)

Мұндағы, ТП – таза  пайда;

                   ROE – меншікті  капитал  табыстылығы;

                   НК – нетто(немесе  жарғылық)  капитал;

 

2002 жылдың қорытындыларына  сәйкес  «Сұлтан» серіктестігінің  меншікті  және  нетто  капиталдарының  табыстылықтары  келесідей деңгейлерге  жеткен.

,  яғни  2,99%

Жарғылық  капиталдың  рентабельділігі  , яғни 6,5%.

2003 жылдың  нәтижелері бойынша  бұл  шаруашылық  субъектінің  меншікті  және нетто  капиталдарының  рентабельділіктері  төмендегідей  деңгейлерде  болды:

,  яғни  4,97%

Жарғылық капиталдың  табыстылығы  , яғни 19% 

Бұл  талдау  нәтижелері  көрсетіп  отырғандай жалпы  капиталды бұл  серіктестікпен рентабельді  тұрғыда қоданылады.  Осы  жердегі  көзге  түсіп, назар аудартатын  ең  негізгі  момент  жарғылық  немесе  нетто  капиталдың  жоғары рентабельділігі  2002 жылы  ол 6,5% - ға,  ал 2003 жылы 19% - ға тең болды. Соңғысының  мәні  мынада: «Сұлтан»  серіктестігінің  жарғылық  капиталды  тиімді  пайдалануы.

Сонымен , «Сұлтан» серіктестігінің  капиталды «соның ішінде брутто және нетто  кпиталды» қолданудың тиімділігінің  динамикасын жоғарыдағы  талдаудың нәтижелері  бойынша  келесі  суретте  графикалық түрде  бейнелеуге  болады:

 

2.2.2. сурет. «Сұлтан»  ЖШС – інің  капиталды  қолданудың  динамикасы.

 

Коэффициенттік  талдаудың  екінші қадамында біз іскерлік  ауыртпалық  көрсеткішін  қарастырамыз.Индикатор   активтерді  басқарудағы  қарыздық  капиталдң ролі  мен әсерін  көрсетеді. Іскерлік ауыртпалықтың   коэффициенті  кәсіпорын   міндеттемелер  соммасының   активтер  соммасына  катынасы  ретінде  табылады. Оның формуласы  төмендегі  түрде  жазылады.

  , (4)

мұндағы,  IAK –іскерлік  ауыртпалықтың  коэффициенті;

                  М – міндеттемелер;

                   А – активтер.

2002  жылдағы «Сұлтан» серіктестігінің  мәліметтеріне  сәйкес (IAK) іскерлік  ауыртпалықтың  көрсеткіші келесі деңгейге  жетті.

__________________________

*ROE – таза  пайда  сомасының брутто  капиталға  қатынасы

 

,  яғни  9,5%

2003 жылдың мәліметтері   арқылы шығарылған  бұл  индекатордың  деңгейі  төменгідей болған.

,  яғни  17,66%

Осы   коэффициенттік  талдаудан  көріп  отырғанымыздай  2002 жылы «Сұлтан»  серіктестігінде  қарыздық  капиталдың  активтерді  басқарудағы  үлесі  9,5%  болды. Ал  2003 жылы ол 17,66%   - ға жетті. Бұл  сыбағалы  үлестер   мардымсыз болып  табылады  да, несие  алудың  проблемалары  және  қиындықтары  мен  түсіндіріледі.  Бұл  жердегі  2003 жылы  үлестің  17,66% - ға  жетудің,  яғни  үлестің  өсуіне  себеп  болған  басты  фактор – бұл  кәсіпорынның  қаржылық  жағдайының  жақсаруы  және  мемлекеттің ауыл  шаруашылығына  қатысты  саясатының  тиімді  жүзеге асуы.

Қаржылық – экономикалық  талдаудың  үшінші  қадамында  біз  «Сұлтан»  жауапкершілігі  шектеулі  серіктестігінің  төмен  паздығын (немесе  өтімділігін)  қарастырамыз.талдаудың  осы  қадамында  біз «Сұлтан»  кәсіпорынның  төмен  қабілеттілігін зерттейміз. Бұл  зерттеу кезінде  біз  төменпаздықтың  келесідей  екі  коэффициентін  пайдаланамыз:

1. ағымдық, төлемпаздық  көрсеткіші;
2. тез төменпаздық  көрсеткіші

Бірінші  индекатор   кәсіпорынның ағымдағы  кезеңдегі  қысқа  міндеттемелерін  орындаудың  қабілеттілігін  сипаттайды.

Екіншісі  болса,  шаруашылық  субъектінің  дәл  қазір  міндеттемелерін  орындауда қабілеттілігін  сипаттайды. Ағымдық  өтемпаздыө  коэффициенті         қысқа  мезімді  немесе  ғылымдық міндеттемелер  мен  өтімді (немес  қысқа  мерзімді) активтерінің ара  қатынасы  арқылы  табылады.  Математикалық  тұрғыда  бұл коэффициент  ағымдық  қарыздың  қаражаттардың  айналмалы  активтерді  қаржыландырудағы  үлесін  көріп,  сипаттайды. Сондай – ақ  осы  тұрғыдан  бұл коэффициент  қысқа  мерзімді  қарыздық  қаражаттардың  төлеуі үшін  қысқа мерзімді  активтермен  қаншалықты  қамтамасыз  етілгендігін  көрсетеді. Оны келесі формула  арқылы  есептеуге  болады. 

, (5)

мұндағы, АӨК        ағымдық  өтемпаздықтың  коэффициенті;

                 АҒМ – ағымдық  міндеттемелер;

                 АА – ағымдық активтер .

2002 жылы «Сұлтан»  серіктестігінің   қысқа мерзімді ағымдық  төлемпаздықтың  коэффициенті  төмендегі есептеулердің нәтижесі  бойынша  келесі  деңгейде  болған:

, яғни 744 %

Ал  2002 жылы «Сұлтан»  жауапкершілігі шектеулі  серіктестіктің  ағымдық өтемпаздықтың көрсеткіші  төмендегі  есептеулер  бойынша  келесіге жетен:

, яғни, 411%

Көріп  отырғанымыздай «Сұлтан»  серіктестігінің  ағымдық  төлемпаздығы  ауыл  шаруашылық  секторына  тән  емес.  Өте жоғары  деңгейімен  сипатталады. Әсіресе бұл  көрсеткіш   2002 жыл  бойынша  тым  жоғары. Мұндай  жағдайдың  қалыптасуы  ең  алдымен  қысқа  мерзімді  айналмалы  құралдар  мен қаражаттардың  көптігі  мен және  қысқа  мерзімді (ағымдық)  қарыздың  капитал  сомасының  төмендігіне  байданысты. Ал  ағымдық айналмалы  қаражаттардың  және  құралдардың  көп  болуының  басты,  себебі «Сұлтан»  серіктестігі  көбінесе  егін  шаруашылығымен айналысқандықтан,  олардың  тұқым  запастары  көп  болуына.  Сондай – ақ  бұл  жылы  қазақстандық  нарығында  бағалардың  төмендігі   мен осы  нарықтағы  бидай  өнімінің  артықшылығына  байланысты «Сұлтан»  серіктестігіндегі  бидайдың  үлкен  түсімі  мен  осы  өнімнің  запастары  қоймада  көп  болуы  да  айналмалы  ағымдық  құралдар (активтер)  сомасын  көп  етті.  Сонымен бірге  бұл  жылы ағымдық  активтерге  кіргізілетін  дибеторлық берешек  сомасының  үлкендігі де  қысқа мерзімді  активтердің  сомасын  үлкейтті.

Жоғарыдағы себептерге  байланысты  «Сұлтан» ЖШС – інің  ағымдық  өтемпаздық  көрсеткіші жоғары  болды.

Өткен  2006 жылға  келетін  болсақ, бұл  кезеңде бидай  түсімі  үлкен  болды. Бірақ  ол  түсім  бойынша  қоймада  запастар  төмендейді. Бұл  жағдай  2006 жылы  бидай нарығында  бағалар  жоғары  болуына  және  нарықта  бидайдың  тапшылығына  байланысты. Сондықтан  бидай  түсімі  бойынша  запастар  деңгейі  қоймада бұл  жылы төмен болады. Сондай – ақ ағымдық  өтемпаздық коэффициентінің  төмендеуіне        ағымдық  міндеттемелердің, яғни  қысқа  мерзімді  қарыздық  қаражаттар  сомасының өсуіне  байланысты. Алайда жоғарыда қарастырылған  факторларға  қарамастан, 2003 жылы  ағымдық  өтемпаздық  көрсеткіші  жоғары  болып  қала  берді.  Оның  жоғары  болып  қалуына  ағымдық активтерге  жататын дебиторлық берешектің  күрт өсуі, яғни  шамамен  10 есеге  өсуі  себепші болды. (оны 2.2.2.  кестесінен  көруге  болады)

Жалпы  ағымдық өтемпаздықты талдау  бойынша  келесі  қорытындыны  жасауға  болады:

«Сұлтан» ЖШС – інің қысқа  мерзімді несиелік  тартымдылыңы (кредитная  привлекательность) өте  жоғары және бұл  кәсіпорынның  қысқа  мерзімді  несие  мен қарыз алуына  мүмкіндіктері көп.

Өтемпаздық бойынша  келесі  талдайтын көрсеткішіміз – бұл  тез өтемпаздық  коэффициенті. Бұл  көрсетіш  ағымдық  ағымдық міндеттемелерді  дәл  қазір  орындауға  деген талданатын субъектінің  қабілеттілігін көрсетеді. Тез  өтемпаздық коэффициенті  ақша  қаражаттары  мен  ағымдық міндеттемелердің  арақатынасы  арқылы шығарылады. (ТӨК=  ақша  қаражаттары/ағымдық міндеттемелер, (6)).

2005 жылғы  «Сұлтан» ЖШС – інің  тез өтемпаздық индекеторының  деңгейін келесіден көруге болады:

, яғни  136 %

Ал 2005 жылғы  «Сұлтан»  серіктестігіне  тез  өтемпаздық көрсеткішінің деңгейін  келесіден  көруге болады. 

, яғни 2,12%

2005 жылы «Сұлтан» кәсіпорынының (ТӨК) тез  өтемпаздығының жоғары болуына ақша қаражаттары  сомасының  тым жоғарлығы  және  ағымдық міндеттемелердің  төмендігі  себепші.

Көріп  отырғанымыздай 2006 жыл «Сұлтан» ЖШС – інің тез  өтімділік  коэффициенті алдыңғы жылмен  салыстырғанда  күрт төмендейді. Мұндай  жағдайдың  қалыптасуына  2006 жылы несиелік  берешектің  6 – дан астам  есеге  өсуі  және ақшалай  қаражаттардың  2005 жылғы 3099 мыңнан 174  мыңға  дейін  күрт  төмендеуі  себепші  болды.

Қаржылық – экономикалық  сараптаманың  4 – ші  және  соңғы  қадамында. «Сұлтан»  ЖШС – інің капиталы   және активтері  айналмалылығын талдаймыз. Бұл  талдау  кезінде  біз  төмендегі  4 коэффициентті  қолданамыз:

1. активтердің айналмалылық  коэффициенті;
2. меншікті  айналмалылық  коэффициенті;
3. дебиторлық  берешектің  айналмалылық  коэффициенті;
4. тауарлық  материалдық  запстрдың  айналмалылық  коэффициенті.

Активтердің  айналмалылығы – сату көлемі сомасының  активтер сомасына қатынасы  арқылы  шығарылады:

, (7)

мұндағы, ААК – активтер  айналмалылығының  коэффициенті;

                 ӨК –(сату) өткізу көлемі;

                 А – активтер.

2005жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің активтері  жылына  қанша  рет  айналу  санын  келесіден көруге  болады:

 рет 

Ал  өткен  2006 жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің активтері  жылына қанша  рет айналу  санын төмендегіден  көруге болады:

0,75 рет

Бұл  жерде осы  көрсеткіштің 2006жылғы  мәнін 2005 жыл  бойынша  мәнімен  салыстырғанда  төмендегенін көреміз. Оның  басты  себебі, 2005жылы 2006 жылмен  салыстырғанда  активтер  сомасының  өсім  қарқыны өткізу  көлемі сомасының өсім қарқынынан жоғары  болып  тұр.

Меншікті  капиталдың  айналмалылығы - өткізу  көлемі  сомасының  брутто  капитал  сомасының  қатынасы  арқылы  анықталады.

, (8)

мұндағы, МКАК – меншікті  капиталдың  айналмалылық  коэффициенті;

                 ӨК - өткізу  көлемі;

                 МК – меншікті  капитал.

2005жылғы «Сұлтан» серіктестігінің  меншікті  (брутто) капиталдың жылына  қанша  рет  айналу санын  келесіден  көруге  болады.

 рет

Ал 2006жылғы  «Сұлтан» ЖШС – ігінің  брутто  капиталының  жылына  қанша  рет айналу санын  төмендегіден  көруге болады:

       рет

Бұл  жерде  осы  көрсеткіштің  2006 жылғы  мәнін 2005жыл  бойынша  мәні  мен салыстырғанда  төмендегенін  көреміз. Оның  басты  себебі, активтер  айналмалылығындағы  сияқты .

Дебиторлық  берешектің айналмалылығы - өткізу көлемі сомасының  дебиторлық  берешек сомасына  қатынасы  арқылы  шығарылады:

, (9)

Мұндағы, ДБАК – дебиторлық  берешектің  айналмалылық  коэффициенті;

          ДБ –  дебиторлық  берешек  сомасы.

2005жылғы  «Сұлтан»  серіктестігінің дебиторлық берешегінің  жылына  қанша  рет  айналу  санын  келесіден  көруге  болады.

 Көріп  отырғандай  2006 ж. дебиторлық берешектің   айналмалылығы  2005 жылындағымен салыстырғанда  күрт  төмендеген. Осының  себебі келесіде: 2006 жылы  дебиторлық  берешектің шамамен  10 есеге  өсуінен.

Тауарлық – материалдық  запастардың айналмалылық  коэффициенті - өткізу  саласының  ТМЗ – дың  сомасына  қатынасы   арқылы  табылады.

  , (10)

Мұндағы,  ТМЗАК – тауарлық  - материалдық  запастырдың  айналмалылық  оэффициенті;

                    ТМЗ – тауарлық – материалдық  запастра.

2005жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің  тауарлық – материалдық запастары  осы  периодта  қанша  рет айналуын  төмендегіден  көруге  болады. 

         

Ал 2006 жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің ТМЗ – ры  жылына  қанша  рет  айналуының санын  келесіден  көруге  болады.

Бұл  жерде  осы  көрсеткіштің 2006жылғы  мәнін  2005жыл  бойынша  мәнімен  салыстырғанда  өскенін  көреміз. Оның  басты  себебі, 2006 жылы  2005жылмен  салыстырғанда  тауарлық – материалдық  запастыр  сомасының  өсім  қарқыны өткізу  көлемі сомасының өсім  қарқынынан  төмен  болып  тұр.

Сөйтіп, капитал мен активтер  бойынша  айналмалылық «Сұлтан» ЖШС – де  төмен  деңгейде,  оның  себебі келесімен түсіндіріледі: бұл  кәсіпорын  көбінесе  егін  шаруашылығымен  айналысқандықтан  бұл  субъект  жылыа  тек  бір рет қана  алады да  өткізеді.

Сонымен  тауардағы  қаржылық – экономикалық талдау «Сұлтан»  серіктестігінің  несиелік  тартымдылығын  және  қаржылық  жағдайын  талдауға  бағытталған. Әдетте бұндай  талдауларды  несиелік  талдау немесе сараптау  деп  атайды.

«Сұлтан» ЖШС – інің    бітіру  жұмысының осы  сұрағындағы  қаржылық  талдауды  несие  алу  кезінде тәжірибеде  қолдануға  болады.