Саяси шиеленіс

Заңдылық қақтығысы азаматтарды саяси реттеу формалары, яғни, басқару нормалары және тағы басқа туралы ұсынылған басқару тәртібінің мақсаттары мен құндылықтарын келісу нәтижесінде туады.

Бірегейлік қақтығысы әлеуметтік құрылымдық бөлінулердің этникалық  немесе басқа халықтық емес сәйкестік, жалпы халықтық бірігу мен белгілі бір саяси жүйеге қарсы әсер етуден тұрады.

Саяси араласу қақтығысы билікке  өздерінің қарсылықтарын білдіретін белсенді саяси топтар өміріне жасанды қарсылықтарды  енгізетін басқару элитасын құрумен сипатталады.          Сонымен қатар, аймақтық тұтастықты, халықтық бірлікті және қарсы көзқарастағы топтардың саяси араласуының жылдам өсу шартындағы саяси жүйенің тұрақтылығын сақтау мәселелерін өршітумен сипатталады.

Кіріс дағдарысы мемлекеттік басқару қабілетінің төмендеуінен туады. Ол қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларында әлеуметтік шешім жүргізеді.

Бөлу дағдарысы басқару элитасының  қоғам үшін материалдық жағдайды қамтамасыз ете алмауы және оны әлеуметтік дифференцацияланған көшу мүмкіндігін  туғыза алмауын білдіреді.

Сонымен, саяси дағдарыстың рөлін дамытудың мақсаты — саяси дағдарыс қоғамда қайғылы кезеңді білдіреді. Себебі, ол саяси жүйенің белгілі бір ұйымдаспағанын, тұрақсыздығын көрсетеді. Сонымен қатар, ол күштердің жаңа байланыстарын, қызығушылықтарды  туғызады және оның шешімі қоғам дамуының  жаңа  сатысының бастамасын білдіреді.

Қазіргі саяси жүйедегі кең тараған  қақтығыстардың бірі мәртебелік-рөлдік қақтығыстар болып табылады. Қазіргі қоғамға тән әлеуметтік стратификация саяси мәртебеде ерекше көрініс береді. Мұнда белгілі бір әлеуметтік топтардың саяси бағдарлары, саяси жүйедегі оның рөлі тіркеледі. Әлеуметтік топтың немесе жеке тұлғаның саяси мәртебесі өзіне мыналарды біріктіреді: саяси өмірге қатысып оған ықпал еткісі келетін әлеуметтік топтардың, жеке тұлғалардың мүмкіндіктері.

Мәртебелік-рөлдік қақтығыстардың түрлері  әрқилы. Мұндай қақтығыстар саяси элита мен бұқара халықтың арасындағы, билік пен халық арасындағы, парламенттегі фракциялар арасындағы, халыққа ықпал ету үшін күресетін әр түрлі партиялар арасында өтеді.

Қоғамдағы саяси мәртебесі мен  рөлінің маңыздылығына қарай, мәртебелік-рөлдік құрылым әрқашан да маңызды қақтығыс болып есептелінеді, егер де осы қоғамда немесе қоғамдық ортада  орындалып отырған  статустар, рөлдер, біздер күткен сапалы жұмыстардың айырмашылығы мен көзқарас әр түрлі болса, онда мұндай маңызды қақтығыстардың мәселелері үлкен саяси қақтығыстарға апарып ұластырады.

Мұндай саяси қақтығыстарға  әкеліп соқтыратын детерминанттық түйін болып саяси бағыт-бағдарлар мен әркімнің  өз қолдауының, жеке тұлғалардың бейімделу құндылықтарының айырмашылығының болуы септігін тигізеді. Мұндай қақтығыстар көбіне қоғамдағы саяси жүйені реформалау жолдары туралы түрлі ой тұжырымдарды, идеяларының мұрат-мақсаты жоғарғы дәрежеде қарастырылған  көзқарастардың қарама-қайшы келетін сол мемлекеттің құрылымы, кейде дағдарыстан шығудың түрлі жолдары туралы нұсқалардың қарама-қарсы сан алуан түрлі болуының кесірінен болады.

Иерархияда саяси қақтығыстардың келесі бір түрі — жеке адамның белгілі бір әлеуметтік топқа жататындығын, сонымен тағдыры бір екендігін сезініп, түсінгенде болады. Осы сияқты қақтығыстың түрі, көбінесе мынадай мемлекеттерде болады: егер адам өзін жаңа мемлекеттің тұрғыны ретінде сезінсе, бұрынғы қоғамдық, жалпы мемлекеттік теңестіру  (біз — совет халқымыз) бұзылса, ал оның орнына жаңа қарама-қарсы, таптық теңестірулер (мысалы, “біз- қазақпыз”, “біз- белоруспыз”, немесе “біз – кедейміз”, “біз – баймыз” және т.б.) келсе, ондай теңестірулердің бөлінуі, ең алдымен адамдарды бұрыннан бері жақындастырып, байланыстырып берік ұстап тұрған құндылықтар мен бағыт-бағдарларын бұзады және де бәрімізге ортақ мақсатымызды немесе жеке бір бөлек топтар мен таптардың әлеуметтік, ұлттық, мүліктік және т.б. ауызбіршілігін бұзады.

Саяси ғылымдарда қақтығыстарды басқа да негіздеріне қарай топтастырады. Аумағы бойынша саяси-әлеуметтік кеңістікте қақтығыстар жайылуына, тарауына, кең өріс алуына байланысты ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді.

Сонымен қатар саяси қақтығыстарды  әділдік белгілеріне қарай ажыратады: негізгі, түп негізгі, ақиқатты себептерге байланысты көтерілген, ал бұлар шынымен де өздерінің көзқарастарының, бағыт-бағдарларының бір болмауынан болып табылады.

Кездейсоқ шарттар қатысушылар  түсінбеген, әдетте, байқаусыздықтан  шығады. Мысалы мәліметтерді немесе мәселені толықтай білмегендіктен эмоционалдық өзін-өзі ұстай алмауынан туындайды. Тіркелген субъектілерге нұсқаулайтын қақтығыстардың жиі болмауы да әсер етеді.

Алдамшы және жалған қақтығыс шығаруға нақты себеп таба алмағандар, алдын-ала  ойластырылған, немесе біреумен құрастырылған, кеңістіктегі деп айтылатындай қақтығыстарды ұйымдастыру болып табылады. Алдамшы қақтығыстар жиі жасанды жолмен дайындалады, олар қоғамдағы топтарды басқаратын адамдармен әрекеттендіріледі, қақтығысып қалған адамдармен ондай іс-әрекетті жүргізу өте оңай. Сонымен қатар, бұл кезде наразы, таласып қалған адамдар, өздерінің ішкі және сыртқы жауларын іздестіріп, тиісе бастайды.

Қатысушылардың дәрежесіне, атақ шеніне қарай саяси қақтығыстар мемлекетаралық және олардың одақтастары, мемлекеттік, аймақтық, жергілікті болып бөлінеді.

Мемлекеттің ішінде жүріп жатқан қақтығыстар позициялық және оппозициялық болып екіге бөлінеді.

Позициялық конфликтілердің субъектісі ретінде саяси институттар, ұйымдар  шығады. Оларды үкімет басқарып отырады, бірақ, әр түрлі бағыттарды ұстанады. Мысалы, адамдар тобы әр түрлі мемлекеттік биліктің бұтағын көрсететіндер. Яғни, үкімет пен парламент арасында әр түрлі элиталық саяси топтарды басқаратын позициялық қақтығыстар болып тұрады және т.б.

Қақтығыстардың басты себебінің  бірі — белгілі бір саяси жүйенің элементтері мен мақсаттары және көзқарастарына толықтай келіспейтін кейбір топтарды басқаратын саясаткерлер мен бір бөлек басқарушы күштер топтары т.б. болып табылады. Мысалы, тұлғалардың немесе басқарушы элитаның үнемі ауысып тұруы, саяси бағыттың ішінара түзетілуі және төмендеуі әрекеттері де осындай қақтығыстардың болып тұруына әсер етеді.

Оппозициялық қақтығыстардың субъектісі ретінде, бір жағынан басқарушы элиталар, партиялардың мақсаттары, мемлекеттік институттар, тұлғалардың және т.б. қақтығыстарынан тұрады. Бір жағынан, ұйымдар билік астындағы бұқараның атынан шығаратындар, олар жасаған заңдылықтарға қарсы шығатындар және саяси билікті басқарушыларға да қарсы шығатындар: яғни, конфронтация «билік-қоғам» сызығы бойынша жүріп отырады, оның себебі — қақтығыстардың тақырыбы мемлекеттік өкіметте толығымен қолданылатын жүйе немесе тәртіп болып табылады. Қақтығыстарға қарсы тұрудың сапалық сипаттамасы бойынша позициялық жақтары қарама-қарсы тұратын нөлдік сапалық қақтығыстар бар. Сондықтан олардың ішіндегі біреуінің жеңісі басқаның жеңілісімен ауысады және оны өзара келісушілікті табудың ең болмаса бір тәсілі болатын нөлдік емес сапалық қақтығыстар деп білеміз.

Нормативтік реттеушінің мазмұны  және сипаттамасы бойынша немесе оның жоқ болуына байланысты саяси  конфронтациялар институтталған және институтталмаған болып бөлінеді.

Біріншісі қызмет шеңбері бойынша қоғамда болатын әлеуметтік институттар — дамыған демократия, құқықтық мемлекет, кепілді Конституциямен орнатылған жиналыстардың, митингтердің еркіндігі, саяси партияның және ұйымдық қызметтері болып өрістейді.

Институтталмаған саяси қақтығыстардың айырмашылығы — олар біріншіден қоғамдағы қызмет ететін әлеуметтік институттардың қатарына кірмейді. Ол қоғамдағы саяси жүйелердің әлсіреуіне немесе құлатылуына және онда қызмет ететін әлеуметтік инстуттарды жоюға бағытталады.

Бүгінгі таңда ғалымдардың жүргізген  сараптамалары бойынша қақтығыстың үш сатысы атап көрсетіледі: қақтығыс алдындағы жағдай,  қақтығыс және қақтығыстың шешілуі.

Қақтығыс алдындағы жағдай. Бұл ұғымды түсіну барысында әлеуметтік және психологиялық шиеленістердің орын алуына ықпал ететін субъектілердің мүдделері мен құндылықтарының әр түрлілігіне апаратынын ұғынамыз. Аталмыш кезеңде қақтығысушы тараптар агрессивті қимылға баруға дейінгі ішкі және сыртқы ресурстарды бағалайды.  Мұндай ресурстарға материалдық потенциал, ақпарат, билік, мәртебе және т.б. жатады. Сонымен қатар, қақтығысушы тараптар бірігуші топтар, жақтастары мен қолдаушылары ізденісіне көше бастайды.

Қақтығыстың ашық деңгейіне сипаттама

Бұл деңгейде ең алдымен қақтығыс, қарсы топтың қылығын өзгертуге  бағытталған іс әрекетпен айқындалады. Әрбір қақтығыстың анықталған деңгейде сирек болатынын айта кеткен жөн.

Ғалымдар қақтығыс кезеңдерін үшке бөледі.

1. Қақтығыстың жасырын түрден  ашық түрге ауысуы. Күрес әзірше  шектелген ресурстармен болады. Бірінші сынақ өтеді. Осы фазада қақтығысты тоқтату мүмкіндігі және басқа тәсілдермен шешу мүмкіндігі болады.

2. Өз мақсаттарына жету үшін  қарсыласқа жаңа ресурстар қолданады. Келісімге келу мүмкіндігі азаяды. Қақтығыс өрши түседі.

3. Қақтығыс шарықтау шегіне жетіп, соғыстың барлық айла-тәсілдерін қолданады. Осы арада қақтығыстың себептері мен мақсаттарын ұмытылып та кетеді.

Қақтығыс — тараптардың ашық түрде қарсы күресі. Ол қақтығыстың  бірінші соққысына түседі. Қарсылық бәрінен де көрінеді. Көбінесе жанжалдық оқиға кездейсоқ сылтаудан пайда болғандай болады, бірақ, шынында бұл сылтау кесені толтырған соңғы тамшы болып саналады.

Екі жақтар бір-біріне ашық қарсы сөйлейтін қарсы шығуларға айналады. Сонымен қатар, қақтығыс бастауы болатын нақты жағдайы мен қақтығыстың сылтауын айыра білу керек. Сылтау абайсыздан пайда болады, не қасақана болуы мүмкін.

Жанжалдық оқиға ұстаным жақтарын ашады, содан соң «бетперде ашылды»  деуге болады. Сонда да керекті  күші білінбей, қатысушылар шамасы көрінбейді.

Қақтығыс дамуының  шыдамдылығының себепкер шарты оппонент ресурстарының анықталмағандығы болып саналады.

Бұл кезеңде қақтығысты бейбіт жолмен шешуге болады. Сол үшін дауға қатысушылар өркениеттік технология келісімі бойынша компромисс пен консенсус іздеу керек.

Көптеген қақтығыстар бұл кезеңде  эскалация тенденциясын ұстанады. Қарсы  күресушілер жақтары арасындағы қарым-қатынастың айқындалуына байланысты қақтығыстың өткірлігі мен қарқыны өсетін эскалациямен аңғартылады.

Қақтығыстардың аяқталу түрлері

Үшінші кезең – қарсыласушы тараптардың мақсаттары мен қарама-қайшылық мүдделерінің пайда болу себептерін аяқтау (шешу) деңгейі болып табылады. Қақтығысты шешу мәселесі шешім жолдарын сараптауға бағытталады.

Қақтығыстың аяқталуы оның  соңын білдіреді.  Қақтығыстың аяқталуы бірнеше нұсқадан тұрады:

- өзара қарсы күресушілер жақтарының  келісуі;

- екі жақ та жеңіп, не жеңіліп, қақтығыс аяқталуының симметриялық жолмен шешілуі;

- жақтардың біреуі жеңіп, ассимметриялық жолмен қақтығыстың шешілуі;

- келе-келе қақтығыстың өшуі не басқа жаңа дауға өсуі;

- қақтығысты үшінші жақ көмегімен  консенсус және компромисс жолына жету арқылы шешу.

Қақтығысты шешудің ішкі көрінісі тараптар арасындағы өзара қимылдарының, оқиғаның аяқталуынан байқалады.

 

Саяси қақтығыстарды реттеу технологиялары

Бүгінгі күнде саяси қақтығыстарды  реттеудің келіссөздер технологиясы жоғары дәрежеде дамыған және өзінің тәжірибелік маңыздылығына сәйкес қазіргі конфликтологияның маңызды  нысандарының бірі болып табылады.

Келіссөздердің қақтығыстарды  алдын алу мен реттеудің басқа  технологияларынан ең басты ерекшелігі: дауласушы тараптар әрбірін қанағаттандыратын өзара тиімді келісімге келе алады. Сонымен қатар, келіссөздер ұзаққа созылатын, материалдық шығыны көп және бір тараптың жеңілісіне әкелетін сот процесінен босатады.

Сөзбен келісімге келудің өзге технологияларға қарағанда артықшылығы  — қақтығысушы жақтар мұндай келісімді  өздері жасап, әрбір жақтың қанағаттандыратын талаптарын өздері қоя алуында. Мұнан басқа, келісімге келу айтарлықтай ұзақ уақытты алатын, кәдімгі материалдық шығындар жұмсауды қажет ететін және бір жақтың жеңілуін тудыратын сот талқылауларынан аман алып қалады. Сөзбе-сөз келісулер “екі жақты да қанағаттандыратын және келісімге келу мақсатындағы өзара тікелей әрекеттесу, пікір алмасулар, бірлесе келісім ізденісі, сондай-ақ келісуші жақтардың ерікті түрде шешім қабылдаулары”. Басқаша айтсақ, сөзбе-сөз келісулер екі жақтың қақтығыс тудырған мәселе төңірегінде құрылымдалған диалог үрдісі.

Келіссөздер келесі жағдайларда пайдасын береді: қақтығысушы жақтар нәтижеге жетуге тең құлшыныс білдірулері  тиіс;  қақтығыстың барлық субъектілері тиімді нәтижеге жетуге мүдделі болулары тиіс. Тек осы жағдайларда ғана өзара тиімді нәтижелерге қол жеткізуге болады.

Саяси теория мен тәжірибелерден көретініміздей, шет елдердегі қақтығыстарды  шешу бойынша жинақталған тәжірибелер  келісім-шарттар  барысында негізгі екі тәсілі ерекшеленеді: «бағыттық саудаласу» және «жақтардың мүдделері негізіндегі келіссөздер».