Экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясы

1.2 Экономиканы  мемлекеттік реттеу методологиясы

 Мына бастапқы негіздемелер  мемлекеттік қаржылық реттеуді  жүзеге асырудың  алғышарттары  болып табылады:

1.   Қоғам дамуының объективті экономикалык, заңдарының іс-әрекетін есепке алу.

2. Қоғамның барлық  мүшелерінің түпкілікті мүдделерін  білдіретін қоғам дамуының гылыми  негізделген стратегиялық бағдарламасын  әзірлеу. Бағдарлама мемлекет пен оның төменгі құрылымдарының нормативтік актілерін қамтамасыз ететін тұтас, ұзақ мерзімді бағыт ретінде анықталады; онда болмаған жағдайларға байланысты тактикалық сипаттағы түзету жасалуы мүмкін.

3. Көзқарастарды білдіретін демократиялық жүйенің болуы және халықтың барлық жіктерінің, әлеуметтік, ұлттық топтарының мүдделерін еркін білдірудің мүмкіндіктеріне арналған олардың демократиялық институттарының болуы.

4.  Шаруашылық қызметте  қылықтың нормасы мен ережесінен  шегіністі айқын және жедел  сезінетін елде жақсы жолға қойылған заңнамалық жүйенің болуы.

Қаржылық реттеудің көмегімен  мемлекет халықтың төлем қабілеттілігінің сұранымына, қорланудың қарқынына, тауарлар мен қызметтерді өткізуге, елдер  арасындағы тауарлар мен капиталдардың  қозғалысына, макроэкономиканың салалық  және аумақтық құрылымына ықпал етеді.

Сонымен бірге қаржы тұтқаларының көмегімен мынадай негізгі мәселелер  шешіледі:

- материалдық өндіріс  сферасында жұмылдырылатын қаржы  ре-сурстарының жалпы деңгейін  реттеу;

- өндірістік сферадағы  монополиялық қызметті экономикалық  шектеу;

- кәсіпорындардың, ұйымдардың  сыртқы экономикалық қызметін  реттеу, олардың құқықтық және  келісімшарт тәртібін қамтамасыз  ету;

- кәсіпорындарда, ұйымдарда,  фирмаларда өндірісті дамытуды  материалдық жағынан ынталандырып  отыру;

- кәсіпорындардың, ұйымдардың, фирмалардың ақшалай ресурстарын  бөлудің  ішкі өндірістік арақатысын  реттеу;

- ел, аймақ, сала, кәсіпорын,  ұйым, фирма көлемінде инвестициялық  және инновациялық процестерді  реттеп отыру. Сөйтіп, өндірісті  қаржылық реттеу мен ынталандырып  отырудың негізінде жалпы алғанда  елдің экономикалық дамуының  тенденциясына қаржы тұтқаларының  көмегімен ықпал жасалады.

Нәтижелілікке, яғни мемлекеттік  қаржылық ретеудің нақтылы қорытындысына  оны жүзеге асырудың белгілі бір  шарттары сақталған кезде қол  жетеді. Мұндай шарттарға мыналар  жатады:

а)     экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру;

ә) басқарудың барлық деңгейлерінде  және меншіктің барлық нысандарында шаруашылық процестер мен құрылымдарды монополиялау;

б) нарықтық бастамаға, коммерциялық қызметтің, заңдағы ес-кертпелерден басқа қызметтің бірдей барлық түрлеріне  еркіндік беретін барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер меншігінің бүкіл нысандарының шынайы теңдігін жасау негізінде бәсекені, кәсіпкерлікті дамыту;

в) жоғарыда айтылған шарттардан туындайтын мемлекет шеңберінде де, халықаралық  кооперация мен еңбек бөлінісінің  артықшылығынан шығатын ынтымақтастықты  дамыту жөніндегі экономикалық одаққа бірігетін бірнеше елдердің бірыңғай интеграциялық кеңістігі шегінде  де салалар, өндірістер, аумақтар арасында өндірістің өзгермелі факторларының (әр түрлі нысандағы капиталдардың, жұмыс күшінің, технологиялардың, ақпараттың, меншік құқықтарының және т.т.) еркін кедергісіз ауысу мүмкіндігі.

Әдетте реттеу процесі  объективті және субъективті факторлардың, экономиканың жұмыс істеу шарттарының  сан алуандығымен, әр түрлі категорияларды, олардың элементтерін пайдаланумен сипатталады. Сондықтан осы негіздемелер бойынша мемлекеттік реттеудің  жүйесін межелеудің типтерге, түрлерге, нысандарға және әдістерге сыныптаудың маңызы зор.

Реттеудің екі типі бар: ол экономикалық (оның қаржылық, бағалық, кредиттік, валюталық, еңбекке ақы төлеу бөліктерімен) және әкімшілік реттеу.

Қаржылық реттеудің түрлері салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-кредиттік, кедендік-тарифтік, валюталық-қаржылық, шаруашылық ішіндегі (фирма ішіндегі, кәсіпорын, ұйым, корпорация шегіндегі және т.т.) реттеуді қамтиды. Қаржылық реттеудің осы түрлеріне сәйкес оның мынадай нысандарын атауға болады: мысалы, бюджетке — қаржыландыру, (субвенциялар, субсидиялар, трансферттер), салықта — тура және жанама салық салу, валюта-қаржыда — сыртқы инвестициялау, сыртқы қарыздар, сыртқы борыш.

Дүниежүзілік практика мынадай  реттеуіштерді (әдістерді) жасады: салық  салуда — салықтардың мөлшерлемелері, салық салу жөніндегі жеңілдіктер  мен санкциялар, табыстарды, мүлікті, активтерді мағлұмдамалау, аванс төлемі және басқалары; бюджеттен қаржыландыру кезінде — шығыстарды нормалау, қаражаттардың пайыздық аударымдары, бюджет тапшылығын қаржыландырудың  әдістері, бюджет артығын пайдалану; амортизацияның нормалары, кәсіпорындардың, фирмалардың қорларына аударылатын  аударымдардың нормативтері, әлеуметтік қамсыздандырдың нормативтері және басқалары. Бұл реттеуіштер ақша (қолма-қол және колма-қолсыз ақшалар, эмиссияның көлемі, валюталық бағам), кредит (кредит үшін сыйақылар (мүдделер), есеп мөлшерлемесі мен ұлттық банктердің резервтік талаптары, ашық рыноктегі ұлттық банк операцияларының ауқымы), баға (реттемелі бағалардың деңгейі, еркін және тіркелген бағалардың арақатынасы, рентабелділіктің шекті деңгейі) реттеуіштерімен толықтырылады.

Мемлекеттік қаржылық реттеу тұтқаларының ішінде салықтарға аса маңызды орын берілді. Салықпен реттеу кәсіпорындар мен халықтың экономикалық белсенділіктегі ынталығын қамтамасыз етуге арналған. Салықтардың көмегімен рентабелділіктің деңгейі мен кәсіпорындардың қарамағында қалатын ақша қорланымдарының көлемі реттеліп отырады. Бұған жоғарыда айтылған салық салудағы әдістер арқылы қол жетеді.

Мемлекеттік қаржылық реттеу проблемасының екінші жағы бюджеттен қаржыландыруды пайдалану тиімділігінің дәрежесі болып табылады.

Валюталық-қаржылық реттеудегі негізгі әдістер мыналар болып табылады: валюталық бағам, ақша капиталының пайыздық мөлшерлемелері, халықаралық төлем қаражаттары мен бағалы қағаздардың бағамдары, валюталық тәуекелдерді сақтандырудың сан алуан әдістері.

Реттеудің ішкі шаруашылық түрінде коммерциялық немесе шаруашылық есеп, қаражаттарды нормалау әдістері, қаржы қорларына аударылатын аударымдардың нормативтері және оларды пайдалану қолданылады. Сонымен бірге экономика мемлекеттік қаржылық ықпал жасаудың бәрін тегіс қамти алмайды. Ол, әдетте, өлшеулі және экономиканы реттеудің қосымша нысандары мен әдістерін қажет етеді.