Адам ағзасының төмен температураға бейімделуінің физиологиялық механизмі

Адам өміріне қауіп  төндіретін  ашық ауада  жұмыс жасау  немесе 0 ^оС төмен жылуы жоқ бөлмеді. Бұл жолы терінің үсіп қалуы төмен температурадағы затпен ұштасу уақытымен, және заттың жылу  өткізуіне байланысты. Сонымен осындай жұмыс орнын ұйымдастыру жеке қорғау құралдарын  суық жерде жұмыс істеуге бейімделуі керек.

Суыққа төзе алмайтындар: қарт адамдар, өйткені зат алмасуы  жай, балалар,  өйткені зат алмасуы  жай,  балалар, өйткені зат алмасуы  жай, балалар, өйткені олар жылуды үлкендерге қарағанда тез жоғалтады. Гипотермия себебі өте төмен температура, бірақ салқын ауа райында да гипотермиямен ауырып  қалуы ықтимал,  егер адам жаңбыр астында қалып қалса,  терлесе, біраз уақыт  суық суда болса. Гипотермияның  қатерлі  бьелгілеріне дірілдеу, есін білмеу,  ұйқышаң, азу, сөйлеу қабілетін жоғарлату жатады. Жағдайды ушықтаырмау үшін медициналық көмекті тез арада көрсету керек.

 

Кесте 1. Сынаққа  дейінгі және сынақтан кейінгі ағзаның дене температурасы

Сіздің қан тамырларыңыздың  соғуы – ол қан импульсі, жүрек  бұлшық еттерінің қысқаруымен күре тамырға итерлетін қан. Қан тамырының соғуы минутпен белгіленеді. Үлкен адамдардың орташа қан тамырларының соғуы  шамамен минутына 70, қан соғуға әсер ететін физикалық жүктеме, стресс, ауыру, қайғыруға физикалық белсенділік көрсеткенде қан  тамырларының соғуы жоғарылайды. Бірақ жүрек қысымының жоғарлауы денсаулыққа кері әсерін тигізеді. Қан соғуына сонымен қатар,  адамның бойы да , жасы (жаңа туылған баланың қан тамырларының соғуы 120-140 мин, тек 15 жасқа келгенде қалыптасады), жынысы (сүтқоректілердің қан тамырларының соғуы әйелдерде төмен),  ағзаның шымырлығы (қан тамырларының соғуы азаяды). Спортсмендердің жүктемеден бұрын қан тамырларының соғуы 70-90. Содан соң 90-100. Жаттығуда қан тамырларының соғуы ықпал етеді. Жаттықпаған адам 7 кг гантель көтерсе қан тамырларының соғуы минутына 100-120. Ал алысқа жүгіріп, ауыр зат көтерсе, қан тамырларының соғуы минутына 150-205 болады.

Қан қысымының өлшемі (оны қысқартып АД деп белгілейді) жүректің соғуымен, қанның тамырға  кеткен мөлшері қарсылығымен  белгіленеді. Сонымен қатар қан тамырлар жүйесіндегі қан мөлшерімен, оның сұйықтығымен, тағы да АД әсер ететін кеуде мен іш қауырсындарынан қысымының өзгеруі және басқа да факторалар. Жүрекке қан құйылған кезде, оның қысымы қан жұректен тамырға кеткенше көтеріледі. Осы  екі фаза – жүрекке қан жүгірту, және оны тамырға итеру – медицина ілімінде жүректің систолласы дейді. Содан соң жүрек демалады, одан кейін қайтадан қанға толады. Осы кезең жүректің диастоласы деп аталады. Сондықтан, тамырдағы қысым екі шеткі атауы бар: максималды - систолды, минималды – диастолды. Ал осы екі атаудың айырмашылығы қан соғудың қысымы болады. Күре тамырдың систолды қысымының нормасы – 110-130 мм, ал диастолдікі – 90 мм, күре тамырда және үлкен тамырда 70мм. Осы көрсеткіштер бізге жоғары және төмен қысым деп белгілі.

 

Кесте 2. Сыныққы  дейінгі және сынақтан кейінгі жүрек  соғысы

 

Адамға үлкен әсер ететін ауа райы. Оның ішінде жаңбыр, қар, күн күркіреуі, жел, электромагниттік құбылыстар т.б.

          Клиникалық зерттеулерге жүгінсек, ауа райы кілт өзгерген жағдайда гипертоник криздер көбеюде. Шетелдік зерттеушілерде суып кеткенде немесе ылғалдылықтың көбеюінде АД жоғарылауы дәлелдеді.

Кесте 3. Сынаққа  дейігні және сынақтан кейінгі қан  қысымы көрсеткіштері     

Қорытынды

Ағзалар – ақиқат өмір алып жүретін заттардың алмасу бөлшектері. Алмасу жүйесінде ағза қоршаған ортадан қажетті заттарды қабылдап, алмасу өнімдерін шығарады, олар басқа ағзаларға қолдануға қажет болады; өлген соң организм  басқа  жәндіктерге  қорек  болады.Сонымен, жеке  алған  ағзалардың  өмір  сүруі  өмірдің  барлық  саласына  жатады.  Заттардың  алмасуын  зерттеу – физиология саласына  жатады. Қоршаған  ортада  заттарды  алмастыру  арнайы  бейімделуді  талап  етеді. Осыны зерттеу – экологияның  міндеті.

      Бейімделу  ағзаның  ерекшеліктеріне  байланысты. Бейімделуге  адамның  жоғарғы  жүйке  жұмысы  негізгі  ролді  атқарады, соның  арқасында тұтып жүру  тәртіптері  қалыптасады – экологиялық  бейімделу. Зерттеулер  нәтижелері  маңызды  болып  табылатыны, олар  сау  адамның  Европалық  Солтүстігінде  метеорологиялық  өзгерістеріне  бейімделу  анықталады.

Жүрек – тамыр  жүйесінің (қан  соғуы, қан  қысымы, қан  жылдамдығы), қанның  морфологиялық  құрамы, оның  кейбір  ферменттерінің  жұмысы  бір  жағынан  Солтүстіктегі өзгерістер (орта  температурасы, атмосфералық қысым, ылғалдық, ауаның жүру жылдамдығы) – екінші жағынан өзгерістерінің қатынасы болып табылады. Осы зерттеулер қазіргі замандағы «өркениет аурулары» көптеп жлюға болатындығын дәлелдеді, ол үшін ғылыми түрде физикалық тәрбиені,спортты дұрыс тамақтануды енгізу қажет. Жасөспірімдер мен балаларды үнемі жаттығу арқылы олардың тыныс жүйесін, қан  айналымын және қанның тыныс алу функциясын, сонымен бірге ағзадағы оттегі режимін жақсартып, дамуына алып келеді. Осының барлығы ағзаның жалпы жұмыс қабілеттілігене жеткізеді. Жүргізілген зерттеулер ағзаның қабілеттілігін тексеруге себеп болды, ал ол болса жарыстарға спортшыларды іріктеп алуға көмектеседі  т.б.

Таулы өлкеде тұратындарды зерттеген кезде (70-109жас аралықтағы топтар зерттеледі) олардың қан құрамындағы эритроциттердің, өкпе қабынуының жазық өлкеде тұратындардан мүлдем өзгеше. Мысалы оларда қан құрамында холестерині аз. Сонымен қатар қан қысымы ауруымен таулы өлкеде тұратындар жазықта тұратындарға  қарағанда аз ауырады. Тағы да жайт,  таулы өлкеде тұратындардың атеросклероз немесе инфаркт миокарда аурумен қайтыс болатындар өте сирек кездеседі.

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Одум Ю. Экология т.т. 1-2. М., Мир, 1986
2. Вернадский В.И.Биосфера. М., Мысль, 1967
3. Дре Ф.Экология. М., Мир, Мир, 1976
4. Сытник К. М. Биосфера, экология, охрана природы. Справочное пособие. Киев,1987
5. Одум Ю. Основы экологии. М., 1975
6. Чернова Н.М., Былова А.М. Экология. М., 1988
7. Новиков Г.А. Основа общей экологии и охраны природы. М., 1979
8. Богданов И.И. Беседы об экологии. Уч. пособие. Омск, 1995
9. Израэль Ю.А. Экология и контроль  состояния  природной  среды. 2 изд., М., 1984
10. Небел Б. Наука об окружающей среде. Как устроен мир. М., Мир,1993
11. Шилов И.А. Экология. М.,  Высшая школа, 1998
12. Гиляров А.Н. Популярная экология. М., Изд-во МГУ, 1990
13. Агоджанян Н.А. «Человек и биосфера. Медико – биологические аспекты» М., 1987
14. Алексеева Т.Н. «Физиологические особенности человеческих рас и некоторые проблемы экологии человека. Расы и народы». М., 1983
15. «Биология в познании человека» . М., 1983 
16. « Биология и современность». М., 1990
17. Дубининн Н.П. Что такое человек? М., 1983
18. Моисеев Н. Человек и ноосфера. М.,1990
19. Коган А.Б. Экологическая физиология человека. Ростов-на – Дону, 1990
20. Экология человека. Основные проблемы. М., 1988