Адам эмбриологиясы

 Сонымен,организмдегі кез келген  соматикалық өзінің арнайы маманданған  қызметін атқарады,бірақ ол бүкіл организмнің генотипін өзңнде сақтайды.Егер барлық клеткалардың генотипі бірдей болса,онда морфологиясы және қызметі әр түрлі,құрылыстары ұқсамайтын клеткалардан құрылған мүшелер қалай қалыптасады?Жұмыртқа клеткасында,кейінрек зиготада цитоплазманың барлық бөліктеріндегі компоненттер (құрамы) бірдей емес.Мысалы,теңіз кірпісінің жұмыртқасында әр түрлі боялған үш зона болады.Олардың әрқайсысы болашақта ұрықтық жапырақшаларға (экто-,эндо- және мезодераға)бастама береді.Зигота бөлшектенгенде цитоплазманың бөліктері әр түрлі бластомерлерге тарайды.Цитоплазма құрамының бластомерлерде бірдей болмауы,олардың ядросындағы әр түрлі гендердің  түрліше белсенділенуін реттейді.Цитоплазма құрамындағы белоктар  ядроға еніп информацияның жүзеге асырылуына әсер етеді.Гендердің жұмысын реттеуге хромосома құрамындаңы белок гистондар қатысады.Бұл белоктар ДНК молекуласымен байланыста болады.Цитоплазмалық факторлар ядроға енгенде ДНК молекуласының белгілі бір бөліктерін гистондардан ажыратып босатады.Осы бөліктегі гендер белсенділеніп,транскрипция жүріп,құрамындағы информациясына сай трансляция нәтижесінде құрылыстық белоктар және белок-ферметтер синтезделеді.Даму кезіндегі клеткалардың мамандануы ядролық-цитоплазмалық  күрделі ара қатнас негізінде гендердің жіктеліп,белсенділенуіне байланысты болады.Клеткалар популяцияларының гетерогендік активтенуінне және бір-біріне ұқсамайтын клеткалардың өзара әсерлесуіннің нәтижесінде мүшелердің қалыптасуына себеп болатын тканьдік деңгейдегі генндердің жіктеліп белсенділенуі жүреді.Даму кезіндегі  организмнің бөліктерінің өзара әсері.Эмриональдық индукция оқшауланған бластомерлерден тотипотенттіліктің негізінде сапалы организм дамуы мүмкін.Бірақ бластомерлердің бірін жойса,жанындағы екінші бластомерден ақау кемтарлықтары бар организм дамитыны тәжірибеде байқалған.Себебі екі бластомердің дұрыс дамып жетілуі бір-біріне тәуелді.Ұрық бөліктерінің дамуы кезіндегі бұл заңдылық  Г.Шпеманның (1901)көздің қалыптасуы мысалынан өте жақсы байқалған.Аралық ми ұлпасының бөлігі болып табылатын көз көпіршігі тері эктодермасына  қарай бағытталып өсіп,онымен жанасқан жерде алдымен көз бұршағы қалыптасады.Егер ұрықтың бір жағындағы көз көпіршігінің бастамасын алып тастаса,ол жерде көз бұршағы түзілмейді.Керісінше,егер көз көпіршігінің бөліп алып,бастың немесе дененің басқа жеріне  орналастырса, сол эктодермамен  байланысқан жерде көз бұршағы жетіледі .Ал көз бұршағы көз тостағаншасының  қалыптасуына әсер етеді.Олай болса, бір мүшенің дамып жетілу, келесі мүшенің  қалыптасуына себеп болады. Ұрық бөліктерінің өзара әрекеттесуін одан әрі  зерттеулер  нәтижесіеде ұйымдастырушылар және ұйымдастыру орталықтары туралы түсінік  пайда болды.Тритонның қалыпты дамуында оның гаструласының арқа эктодермасынан нерв түтікшесінің бастамасы  жетіледі, егер оны ұрықтың  құрсақ  бөлігіне орын  аудартса, арқа эктодермасынан құрсақтың терісі пайда болады. Ал құрсақ бөлімінің  эктодермасын гаструланың арқа бөлігіне орын аудартса, жаңа орында нерв түтікшесі жетіледі. Сонымен, гаструланың алғашқы стадияларында  бастамалардың даму бағыты толық анықталмаған, олардың  даму бағытын өзгертуге болады (лабильдік мамандану стадиасы ).Себебі,әлі де болса толық жіктелу жоқ.Тәжрибелердің нәтижесінде гаструланың арқа эктодермасынан нерв түтігінің дамуына бластопордың үстінгі ерні ұйымдастырушы ретінде әсер ететіні анықталды.Үстіңгі ерінді алып тастаса нерв түтігі дамымайды,ал оны гаструланың кез- келген бөлігіне орын ауыстыртса, сол жердің  эктодермасынан нерв түтігі  жетілетіні байқалды.Шпеманнның айтуынша, бластопордың үстінгі  ерні ұйымдастырушы орталық болады, ал эктодермадан нерв түтігінің жетілуі ұйымдастырушы әсердің  эмбриональдық индукцияның нәтижесі.                                                                                                               Тканьдердің мамандануы (дифференцировка) мен мүшелердің қалыптасуына  гормондар әсерінің маңызы зор.Омыртқалылар  эмбриогенезінің алғашқы кезеңінде гонадалар индеференттік бастама түрінде болады.Одан аталық жыныс бездерінің дамуы үшін еркек жыныс гормондары әсер етуі қажет, егер олар әсер етпесе аналық  жыныс бездері жетіледі.Балықтар мен қосмекенділерде аналық және аталық жыныс гормондарымен  әсер етіп олардың жыныс бездерінің  жетілуін жылдамдатуға болады. Ал,аквариумдық балықтардың генетикалық жынысын гормондардың әсерімен өзгертуге болады.Құстар мен сүтқоректілердің жыныстық белгілердің гормондарға байланыстылығы М.М.Заводовскийдің тәжірибелерінен байқалады.Жыныс бездері алынған  қораздың жыныстық инстанкті жоғалады,айдары кішірейеді шақыруын тоқтатады.Моррис синдромы бар адамдар еркек генотипі (ХV) және  әйел фенотипті болады.Себебі,бұл синдромда эмбригенез кезінде аталық жыныс безі жетіліп,аталық жыныс гормоны синтезделеді,бірақ бұл гормондардың  әсеріне байланысты дамитын тканьдердің  гормондарды қабылдау қасиеті болмайды.Өйткені бұл тканьдерде гормондарға сезімтал белок рецепторлар болмайды,сондықтан әйелдің фенотипі қалыптасады.

      Ақырғы фенотиптің қалыптасуында ұрық клеткалар клондарының әр түрлі жылдамдықпен көбеюінің,олардың мигралациянуынның,таңдамалы іріктеп жіктелуінің  және кейбір клондардың заңды түрде өліп жойылуының маңызы зор.Эмбриональдық даму кезінде нерв тканьдерін құрайтын клеткалардың бөлінуі және мамадануы басқа ткань клеткаларына қарағанда салыстырмалы жылдам жүреді.Кейбір мүшелерді құрайтын клеткалар өзінің тиісті орнынан басқа жерде қалыптасады,содан соң амеба тәрізді қозғалыс нәтижесінде өзінің орнына жылжып,    мигралацияланады, шоғырланып мүшені қалыптастырады (мысалы,бүйрек үсті безінің  хромофиндік ткані.) Кейбір мүшелердің ақырғы,нақты пішінінің қалыптасуы бірқатар клеткалардың өліп,жойылуы нәтижесінде жүреді.Оған адам қолының даму кезіндегі,саусақтар арасындағы жарғақты құрайтын клеткалардың жойылуы жатад  Әртүрлі тәжірибелердің  нәтижесінде даму процесінде гендердің жойылмайтындығы,ұрық клеткаларында гендердің таңдамалы экспрессияланатыны және гендер белсенділігінің уақытқа (фазаға) сәйкестілігі анықталды.Гендер белсенділігінің уақытқа  сәйкестілігі ұрықтың қалыпты дамуында маңызды рөл атқарады.Адамның қалыпты төрт түрлі гемоглобинннің құрамын бақылайтын гендердің белсенділену мезгілдері әртүрлі.Алдымен эмбриональдық гемоглобинннің гендері одан кейін фетальдық гемоглобиннің ең соңында А және А, гемогглобиннің гендері  активтеледі. Эмбриогенездің қалыпты жүруі тұқым қуалайтын информацияның дұрыс іске асырылуына байланысты.

Дамудың қатерлі кезеңдері.

 Онтогенездің кейбір кеезеңдерінде ұрықта өте жоғары  сезімталдық болатынын австриялық дәрігер Норман Грегт(1944) және Кеңес эмбрионалы П.Г.Светлов (1960) анықтады.Ұрықтық дамудың кезеңінде және оның мүшелерінің  қалыптасуында күрделі  сапалық қайта құрулар жүреді.Клеткалардың пролиферациясы және диференциясы кезінде ұрық зиянды әсер ететін факторлар тератогендік (лат.-ақаулар)факторлар деп аталады.Оларға рентген сәулесі,алкоголь,никотин,дәрі-дәрмектер, вирустар, бактериялар, қарапайымдылар,құрттар және т.б. жатады.Дамудың қатерлі  кезендеріне  прогенезде жыныс клеткаларының пісіп жетілуі (мейоз)эмбриогенезде,ұрықтану,имплантация, плантация, гаструляция жатады.Адамның эмбриональдық дамуында П.Г.Светлов үш қатерлі кезеңді көрсетеді,имплантация (ұрықтанудан кейін 6-7 тәулік), плацентация(2-3 апталар) және перинатальдық (аналық босануы, нәрестенің дүниеге келу уақыты)кезең.Ұрықтың сезімталдығы тіршілік ету  жағдайларының өзгеруіне байланысты және  организмдегі барлық мүшелер жүйесіндегі (қан айналу, тыныс алу, қоректену және т.б.) қайта құруларға сәйкес  келеді.

    Имплантацияда ұрық жатыр қабырғасына енеді.Ұрықтың айналасында қан құйылған  имплантациялық шұқыр пайда болады. Екіқабаттылықтың алғашқы екі аптасында ұрық осы шұқырдан қоректік материалды (гистиотрофтық қоректену типі) пайдаланады.

   Плацентацияда ұрық пен анасы арасында тығыз байланыс қалыптасады, ұрықтың қоректенуі, тыныс алуы анасының қаны арқылы (гематотрофтық ұоректену типі) жүреді.

   Перинатальдық туылу кезеңінде нәресте  анасының  жатырынан сырқы ортаға шығады, өздігінен тыныс алады, қоректенеді,зәр шығарады және т.б. автономдық тіршілік ету процесстері басталады.

     Анасының аяғы ауыр  кезінде қабылдаған ұйқы дәрісі-галидомидтің  әсерінен пайда болған фонокопия.Постэмбриональдық ,постнатальдық кезең туғаннан  немесе жұмыртқалық қабықтардан  шыққаннан басталады.Бұл кезде организмдегі генетикалық информацияның іске асырылуы одан әрі өлгенге дейін жалғасады.Өмірдің ұзақтығы әрбір түрге белгілі.Кейбір жануарлар түрлерінің постэмбриональдық кезде жүздеген жылдарға,ал  кейбірееулерініңкі бірнеше  күндерге созылады.Мысалы,пілдер 60-80 жыл;тасбақалар және крокодилдер 200-300 жыл,ал кейбір ересек кезінде  қоректенбейтін насекомдар (бөгелектер)бірнеше күн өмір сүреді.Адамның постнатальдық онтогенезін ювенильдік(жынысты жетілуге дейінгі), пубертаттық (жыныстық жетілген ересек кезде және кәрілік кезде)  кезеңдерге бөледі. Адамның жылдам өсуі және дамуы  нәрестелік кезеңде байқалады, жасөспірімдер  өмірдегі бірінші жылында-25см, екінші жылында см , ол үшін жылында -8см өседі. Мектепке дейінгі кезеңде балалардың өсу жылына -6-7см, бастапқы кластардағы  жеткіншектердің өсуі – 4-5см. Жыныстық жетілу кезеңінде өсу жылдамдығы  артса жылына 8см қосады. Адамның өсуі шектелген, орташа есепке 22-25 жастарға келгенде аяқталады.Организмнің өсу клеткалардың көбеюі, клетка аралық заттың және клеткалар мөлшерінің  артуына байланысты жүреді.Өсу процесі өте  күрделі реттеледі.Шектеліп өсетін организмнің  өсуі белгілі бір мөлшерге жеткен соң тоқталады.Өсу қабілеті  тұқымқуалаушылық информациясымен анықталады,бірақ орта факторларына байланысты іске асырылада.Адамның постнатальдық  онтагенезінің  әрбір кезеңін зерттейтін ғылым салалары бар.Жасөспірімдердің  өсу, даму ерекшеліктерін және заңдылықтарынн педиатрия,ал кәрілік кезеңдегі организмге тән процестерді геронтология және гериатрия зерттейді.

 

 

Құрсақ ішінде дамитын дерттердің жалпы потогенезі.

 Ауру туындататын себептер ықпалдар ұрыққа тікелей әсер етуі мүмкін.Мәселен, радиация, жұқпалар, мутагендер.Сонымен бірге олар жатыр мен бала жолдасының арасындағы қанайналымын бұзып әсер етуі ықтимал.Бала жолдасы (плпцента) тасымалдық, тыныстық, зат алмасулық, тосқауылдық және эндокриндік қызмет атқаруымен қатар, «анасы-бала жолдасы ұрық» жүйесінде иммундық өзара қатынастарды реттейді.Оның тасмалдық қызметінің бұзылуы нәтижесінде ұрыққа қажетті қоректік заттар  түспейді де, нәрестенің  гипотрофиясы байқалады. Тыныстық қызметі бұзылудан ұрыққа және жаңа туған нәрестелерде оттегінің жеткіліксіздігі болып, құрсақ ішінде дамудың кешеуілдеуі, гипоксиялық энцефалопатия(ми қызметінің бұзылыстары)дамиды.Бала жолдасының тосқауылдық қызметі бұзылудан ұрық организміне әртүрлі улы заттар, вирустар мен микробтар,  канцерогендер жеңіл өтіп кетеді. Оның эндокриндік  қызметінің бұзылуынан  ұрықтың ішкі сөл бездерінің қалыптасуы, жетілуі, өзара  реттелулері бұзылады.Бала жолдасында  қанайналымның бұзылыстары оның негізгі атқаратын  қызметтерінің  өзгерістеріне әкеледі. Сонымен бірге бала жолдасы қалыптасуының бұзылуы ұрықта оның екіншілік жеткіліксіздігін туындатып, туа біткен  гипотрофия, нәрестенің толық жетілмеуіне (бейспецификалық фетопатия дамуына ) әкеледі.Эмбрион мен ұрықтың құрсақ ішінде даму бұзылыстарының патогензі негізінен олардың реактивтілігінен немесе бүлдіргіш әсерлерге жауап қайтару қасиетімен  байланысты болады.Ұрықтың жетілуіне қарай туар алдында (антенаталдық) және туғаннан кейінгі (постнаталдық) кезеңдерде оның бүлдіргіш әсерлерге  жауап қайтару қабілеті біртіндеп күрделене түседі.Ұрық дамуының бастапқы кезеңдерінде ол ешбір ықпалға жауап қайтармайды. Сондықтан кез-келген дерт туындатқыш  ықпал тек бүліністерге әкеледі.Осыдан болашақ баланың пішін қалыптастыруы бұзылады, жалпы организмнің немесе жекелеген  ағзалардың дамуы кешеуілдейді, бойы өсу қарқыны нашарлайды және әртүрлі  тін бөлшектерінің нақтылануы өзгереді, туа біткен кемтарлық дамиды.Жүктіліктің 12-аптасынан кейін ұрықтың өсіп-өну қарқыны ұлғаяды.Бірақ қабыну процесінде қан тамырларының реакциялары әлі толық байқалмайды.Тіпті бала туғаннан кейінде қабынулық реакциялар мен иммундық  реактивтілік  толығынан  жетілмеген болады.Олар туғаннан кейін ғана біртіндеп жетіле  береді.Дегенмен,ұрық дамуының соңғы кезеңдеріндегі дерттер ересек организмнің дерттеріне сәйкес болып келеді.Соған қарамай, олар біріншілерінде соңғыларына қарағанда мынадай ерекшеліктермен көрінеді:1.бұл кезеңде кез келген дерттік процесс ұрықта әлі толық нақтыланбаған тіндер мен ағзалардың бұзылыстарын туындатады:2.жұқпалар бір жерге  тұрақталмай бүкіл денеге тарап кетеді:3.регенерация процестері тым қарқынды өтетін болғандықтан,ағзаларда дәнекер тіндер артық өсіп- өніп кетеді,фиброз дамиды.     Құрсақ ішінде ұрық дамуы бұзылыстарының пайда болуы және даму тітіктерінде ұрықтың бүліндіргіш әсерлерге жоғары сезімталдығының маңызы зор.Ол ұрық дамуына қарай біртіндеп төмендейді де,жүктіліктің соңында туған бала органмзмінің деңгейіне келеді.Сол себептен ұрық бүлінуінің түрі бүліндіргіш әсердің арнайы түріне байланысты болмай,оның ұрық даму сатыларына қарай  әсер ету мезгіліне байланысты болады.Кез келген дерт туындатқыш ықпал ұрық дамуының белгілі сатысында әсер еткенде біртекті бұзылыстар дамиды.Бұл кезде бүліндіргіш ықпал әсер еткен мезгілде ең жоғары сезімталдығы (қатерлі кезеңі) болған құрылымдардың қалыптан ауытқулары байқалады.Екінші жағынан бүліндіргіш ықпал ұрық даму сатыларына қарай әсер еткенде сол саты кезінде жоғары сезімталдық жағдайында (қатерлі кезеңде) болған әртүрлі ағзалардың бұзылыстарын туындатады.Туар алдындағы кезеңде бала организмі бүліністерінің дамуында бүлдіргіш ықпалдың әсер ету күшінің маңызы үлкен.Тым күшті әсерлердің нәтижесінде,ұрықтың шетінеуіне әкелетін,оның дамуы қатты баяулайды немесе бала туғаннан кейін тіршілікке өте қауіпті ауыр даму ақаулары байқалады.Күші бойынша орташа ықпалдардан кейін жүктемелерге икемделуге қатысатын ұрықтың функциалық жүйелері тым жетіліп кетеді де,басқа жүйелері жетілмей қалады.Мұндай жағдайды “физиологиялық жетілмеу” дейді.Әлсіз ықпалдар әсер еткенде,ұрықтың бейімделу қабілетін жаттықтыратын “физиологиялық стресс” дамиды. 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер  тізімі:

 

1. “Цитология, Эмбриология, Гистология”.  Ж.О.  Аяпова. А
2. “Адам және физиология” Сәтбаев
3. “Молекулярлық биология” Абилаев

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  «Астана Медицина Университеті» АҚ

“Гистология,цитология және эмбриология” кафедрасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тақырыбы: Адам эмбриологиясы.Дамудың қауіпті кезеңдері

 

 

 

 

 

 

Орындаған: Есеналиева Ұ.

210- топ  ЖМ

 Тексерген:Қожахметова Ұ.А.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Астана 2014 ж.