Басқару есебі туралы жалпы түсінік

 

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі 

Алматы  Техналогиялық Университеті               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Курстық жұмыс

 

         Тақырыбы: Басқару есебі туралы жалпы түсінік

 

 

 

 

                                                             

                                                              Орындаған:  Жұманиязова Жұлдыз

                                                                  Тобы: Есеп және аудит 10-1

Ғылыми  жетекшісі: Нуркашева Н.С

 

 

 

 

 

 

 

Алматы  қаласы - 2012жыл

Жоспар

 

Кіріспе…………………………………………………………………………….3

 

I. Басқару есебінің мағынасы, оның мәні, мақсаттары және міндеттері..........5

 

1.1 Басқару есебінің мағынасы, оның мәні, мақсаттары және міндеттері.......5

 

II. Басқару және қаржылық есеп жүйелерінің салыстырмалы   сипаттамасы.........................................................................................................17

 

2.1 Басқару және қаржылық есеп жүйелерінің салыстырмалы   сипаттамасы.........................................................................................................17

 

III.Шешімдер  қабылдаудағы басқару есебінің  ролі.........................................21

 

3.1 Шешімдер қабылдаудағы басқару есебінің ролі........................................21

 

Қорытынды…………………………………………………………………….32

 

Пайдаланылған әдебиеттер……….....................................................................33

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

       Басқару есебі - экономикалық субъектіні жоспарлау, бақылау және басқару іс-әрекетін реттеу мен шешім қабылдау процесі арқылы басқару. Бұрын көрсетілгендей, отандық бухгалтерлік теория мен практикада «Басқару есебі» ұғымын, салыстырмалы түрде алғанда, жуықта ғана пайда болды.

Басқару есебінің негізінде  қаржылық, материалдық және еңбек  ресурстарын тиімді басқару жүйесі жатыр.

Нақ басқару есебі кәсіпорындағы  міндетті іс-қызмет процестеріне тығыз  байланысты методологияга негізделеді, оның үстіне, басты назар, мысалы, бөлімшелер қызметін бағалау және өнім мен өндірістің пайдалылығын бағалау сияқты аспектілерге байланысты шығындарды басқару есебіне  аударылады.

Осылайша, басқару мақсатымен есептің ақпаратты өзгерту қажеттілігіне  байланысты нормативті есеп орнына, әрине  басқару есебі келеді.

Басқару есебінің мазмұнын жалпылай алсақ, екі топқа: өндірістік ресурстар, шаруашылық процестері мен  олардың нәтижелеріне біріктенуге  болатын өндірісті басқарудың бүкіл  циклі процесіндегі объектілердің  жиынтығы жатады.

Өндірістік ресурстар  кәсіпорынның шаруашылық қызметі барысында  адам еңбегінің мақсатқа сәйкестілігін  қамтамасыз ету. Олар мыналарды біріктіреді:

негізгі құралдар - еңбек  құралдары (машиналар, жабдықтар, ендірістік ғимараттар және т.б.), олардың жағдайы  мен пайдалану;

материалдық емес ресурстар - мерзімнен бұрын каржы бөлінген объектілер (жерді пайдалану құқығы, патенттер, лицензиялар, тауарлық белгілер және т.б.);

материалдык ресурстар - еңбек  құралдарының көмегімен өндіріс  процесінде өндеуге арналған еңбек  керек жарақтары;

еңбек ресурстары - кәсіпорынның осы шақта бар нақты еңбек  ететін көпшілігі, мақсатқа сәйкес қызмет пен еңбек нәтижесінде еңбек  ресурстарын пайдалану.

Шаруашылық процестер  мен олардың нәтижелері, жинақтай алғанда, кәсіпорынныңөндірістік іс-әрекетін құрайды. Оларға іс-әрекеттің мынадай  түрлері жатады:

• қамтамасыз ету дайындау;
• өндірістік;
• қаржылық-өткізушілік;
• ұйымдастырушылық.

Бухгалтерлік басқару  есебі - есеп процесі мен кәсіпорынды  басқару арасындағы байланыстырушы буын.

Ұйымның өндірістік қызметі  және оның жауапкершілік орталықтары  деп аталатын жекелей құрылымдық белімшелері (сегменттері) бухгалтерлік басқару есбінің ісі болып  шығады.

Жауапкершілік орталығы - шығындарды, кірістер мен ұйымдағы бизнестің  осы сегментіне инвестицияланатын  қаражаты, шығынды бақылайтын менеджер басқаратын құрылымдық бөлімше. Бұл  көрсеткіш басшылықтыңбөлімшесі үшін анықталады.

Бизнестің сегменттері заң  жүзінде дербес немесе ұйымның құрылымдық бөлімшесі (бұлар бизнестің ұсақ сегментері болуы мүмкін), алайда міндетті түрде өзінің басшысы (мысалы, дүкен  бөлімі, ҒЗИ (ғылыми-зерттеу институты) зертханасы және т.б.).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І бөлім. Басқару  есебінің мағынасы, оның мәні, мақсаттары және міндеттері.

1.1 Басқару есебінің мағынасы, оның мәні, мақсаттары және міндеттері.

 

   Бүгінгі таңдағы, шаруашылық субъектілердің өз еркімен өндірістік бағдарламаларын, өндірістік және әлеуметтік даму І бөлім. жоспарларын дайындай кезінде, баға саясаты аясында стратегияны анықтау жағдайында, ондағы қабылданған басқарушылық шешімдеріне басшылардың жауапкершілігі ерекше артып отыр. Бұл жағдайда, яғни шаруашылық субъектілердің әртүрлі меншік нысандарына жекеленуі, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінің дамуы, өндірілетінөнімнің ассортиментін өз бетінше жоспарлау мен еркін баға белгілеу механизмін енгізуі, нарықтық экономиканың басқа жақтарын дамытуда басқарушы есепке біртіндеп қажеттілігі артып келеді.

Басқарушы есепті қалыптастыру мен  дамытуда епті қадам болып, кәсіпорынның жалпы бухгалтерлік қызметінен калькуляциялық (басқарушылық) бухгалтерияны бөлу қажет болды. Екі дербес бухгалетрияны (қаржылық және калькуляциялық) құру ең алдымен өндірістің ұлғаюымен, ірі  компанияларды құрумен, сондай-ақ оларда коммерциялық құпияларды сақтау қажеттілігімен байланысты болып келеді.

Бұл белгілі бір жағдайда біртұтас ұлттық шоттарды қалыптастыруға әсер етті. Мәселен, екінші дүниежүзілік соғысқа  дейінгі континентальды Еуропа (Франция, Германия және т.б.) елдерінде ұлттық шоттар біртұтас нысанында қаржы  және басқарушы есеп шоттары болып  саналады.

Екінші дүниежізілік соғыстан кейін  Еуропаның экономикалық өміріне  американдық капитал ене бастады  да,  сосын олар экономиканың басты  салаларын иеленді, онымен бірге  бухгалтерлік есепте англо-американдық  тәсілі таныла бастады. Осыдан кәсіпорындағы  әкімшіліктердің мүдделерін (қызығушылығын) қамтитын қаржылық пен басқарушылық және де коммерциялық құпияны сақтайтын  шоттар жоспары керек екені жөнінде  теориктер мен практирдің пікірлері  бір жерден шықты. Ұлттық шоттар жоспарының одан әрі дамуы қаржылық есепті жасау  мүмкіндігіне бағытталды және көбінесе олар өздерінің қаржылық есеп аясында  шектелді. Бұндай құрылымдқ өзгерістер ағарту саласына да өз әсерін тигізе бастады.

Басқарушы есептің дербес оқу пәні ретінде пайда болуы Американдық  бухгалетрлер ассоциациясының түлектерге бухгалтер-талдаушы квалификациясын  беріп, басқарушы есеп бойынша диплом алу жөнінде 1972 жылы әзірлеген бағдарламасымен  байланысты. Бұл жыл бухгалетрлік есептің қаржы және басқарушы  есебі болып, ресми түрде бөлінуін айқындады.

Отандық экономикада басқарушы  есепті жаңа құбылыс түрінде қарау  қателік болар. Бухгалетрлік қызметтің  атқаратын жұмысы совет үкіметінің кейінгі жылдарымен салыстырып ұарағанда, 20-30 жылдардың басында едәуір кеңірек  болған. Сол заманның бухгалетрі есептік  те, ондай-ақ жоспарлы-талдамалық  жұмыстарымен де айналысқан. Социалистік шаруашылық жүргізу жүйесі мен орталықтандырылған жоспарлауды нығайтуды көздейтін елдердің даму деңгейілерінде біртіндеп бухгалетрлік қызметтен жоспарлы және қаржылық бөлімдерінің бөлінуі, оларға бугалтерлік өкілеттіліктің бір бөлігін беру орын алды. Осының нәтижесінде бухгалетердің бұл қызметі іс жүзінде кәсіпорынның шаруашылық мірінің фактілерін есетік тіркеумен ғана шектелгені баршаға мәлім.

Қайта құру кезінде, нарықтық экономиканың пайдасына орталықтандырылған басқару  жүйесінен бас тартып, бірақ жоспарлаудың ролін дәлелсіз төмендетудің салдарынан – кәсіпорынның техникалық-өнеркәсіптік-қаржылық жоспарының мәні жойыла бастағаны байқалды. Басқарушы есебіндегі бюджеттеу, көбінесе отандық тәжірибеде қолданылған техникалық-өнеркәсіптік-қаржылық жоспарды жасаудың тәртібін еске салады.

Қазақстандық экономистерге жақсы  танымал, факторлық ауытқуларын  талдау кезінде пайдаланады.

Кеңестік экономикасының, тұсында  басқарушы есептің бір тұжырымдамасы (концепциясы) – жауапкершілік орталықтары  бойнша басқару болып табылады, яғни осының бір белесіндей көрінген, ішкі шаруашылықтың есеп айырысуды енгізуге бірқатар табанды талпыныстар жүргізілді.

Ең бастысы, басқарушы есептің  негізі болып калькуляциялау мен  шығындар жөніндегі ақпараттарды жинақтап, ұйымдастыру болып табылады. Отандық  тәжірибеде калькуляциялауға байланысты мәселелер терең зерттелген. Басқарушы  есетің «стандарт-кост» жүйесіне ұқсас  болып келетін калькуляциялау мен  шығындар есебінің нормативтік әдістері аясында, бүгігде өте бай теориялық  және практикалық тәжірибелер жинақталған. Олай болса, директивтік экоомикада пйадаланылған басқарушы есептің  тәсілдері мен әдістері неліктен тиісті нәтижелерді бермеді, деген  заңды сұрақ туады ? Жауабы оңай: өндірістік шығындарын төмендетуде  мүдделі меншік иесінің болмауы. Дәлірек айтсақ, баға белгілеу, шығын  механизмінің аясынан аспады, ал «экономика – үнемі болу керек» ұраны тек  қана ұран болып қалды. Тек қана нарықтық қатынастар жағдайында басқару әдістерін  басқарушы есептің біртұтас жүйесіне объективті түрде интеграциялау  мүмкіндігі туды.

Басқарушы есептің шексіз құқына тән  кейбір мәселелерімен шаруашылық субъектінің  жекелеген бөлімшелері бүгінгі  күннің өзінде-ақ айналысуда, бірақта  бұл ақпараттар әр түрлі службалар  арасында сан тарапқа бөлшектенген, сондықтан оларды дер кезінде, кешенді  түрде пайдалану мүмкіндіктері  айтарлықтай деңгейде болмай отыр.Экономикалық қызметті талдау жүргізілсе де, ол тек  шыруашылық субъектілеріндегі негізгі  қаржылық көрсеткіштері толық қалыптасып біткен соң барып бір шама кешіктіріліп жасалады және де оларға әсер ету мүмкіндіктері  де пайдаланбайды; жеке бөлімшелердің  жұмыстарының тиімділігі мүлдем талданбайды.

Шаруашылық субъектілерінде қажеттілік пісіп-жетілсе де, іс-жүзәнде салықтық жоспарлау жоқ. Сонымен бірге  басқарушы есептің негізін құрайтын калькуляциялаудың ойластырып табылған тәсілі, кейбір жағдайда, ұйымдардың салықтық ауыртпалығын жеңілдетуі мүмкін.

Қазақстан Республикасында жүзеге асырылып жатқан қаржылық есеп берудің  халықаралық стандарттарына кшуі, яғни жаңа экономикалық жағдайлар, міндетті түрде бухгалтерияның атқаратын  қызметтері мен өкілеттіліктерін ұлғайтты. Бухгалетрлік кәсіп сапалы деңгейге дейін шықса, ал бухгалтер-талдаушы өз қызметінде шаруашылық фактілерді есептік тіркеуден өндірісті  басқаруға тсе, онда есептің жаңа сатыға көтерілгені.

1997 жылдың қаңтарынан бастап  Қазақстан Республикасында қаржылық  ееп берудің халықаралық стандартына  сәйкес бухгалетрлік есепті қайта  құру бағдарламасы жасалды. Қайта  құрудың мақсаты, нарықтық экономиканың  талаптары мен қаржы есебінің  халықаралық стандартарына сәйкес  ұлттық бухгалтерлік есеп жүйесін,  аталған талапқа сәйкес келтіру  болып табылады. Бұл мақсатқа  – кәсіпорын өзін-өзі тиімді  басқару үшін қажет ақпараттар  жүйесінқалыптастыра алса ғана  жетеді. Монографияның басты міндетінің  бірі, шаруашылық субъектілерінде  басқарушы есепті құруда, түсіндіруде,  енгізуде әдістемелік және практикалық  көмек көрсету болып табылады.

Бірақта, А.Д.Шереметпен, Безрукихтың  П.С. пікірлерінше, отандық тәжірибеде қазір басқарушы есеп ұғымы кеңінен  қолданбайды деп жазады. Оның көптеген элементтері бухгалетрлік есепке (өндіріс  шығындарының есебі және өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялау); жедел  есепке (жедел есеп беру); экономикалық талдауға (өнімнің өзіндік құнын  талдау, қабылданған шешімдердің  негізделуі, жоспарлы тапсырмаларды  орындауды бағалау және т.б.)кіреді. Сонымен бірге, отандық тәжірибеде басқарушы есеп маркетингпен әлі  де үйлеспеген, нақты шығындардың  болжамды шығындардан ауытқуы анықталмайды, болашақ ақша бірлігі сияқты категориясы  қолданбайды және т.б.

Басқарушы есептің қалыптасуы, деп  жазады Карпова Т.П. ол калькуляциялық есептің базасында қалыптасқан, сондықтан оның оның негізгі маөмұны  болашақтағы және өткен кезеңдердегі өндіріс шығындарының әр түрлі классификациялық аспектідегі есебін құрайды. Бұл  жағдай, соңғы кездерде пайда болған аудармалы және отандық жүрген ақпараттарда, және бухгалтерлік есеп бойынша шыққан еңбектерде «Басқарушы есеп» туралы берген ұғымының анықтамасында кездеседі.

Жаңа элементтері толығымен  қалыптасып бітпесе де, басқарушы  есепті біздер үшін таныс емес нәрсе  деп қарастыруға болмайды, сондықтан  ондағы жаңа элементтерді ескере отырып, оларды қазақстандық жағдайға бейімдеу және меңгеру жұмыстарын жүргізу  керек.

Авторлардың бірқатары оның аналитикалылық қырын да көрсетеді. Аналитикалық дегеніміз, деп жазады Стуков С.А., ол танымдық құндылықты көрсетпейтін, ешқандай артық  нақтылық жасамайтын, тек еептік мәліметтерді жеткілікті түрде ақпараттық тұрғысынан талдап тексеруді түсіндіреді. Бірақ бұл дегеніміз «басқарушы есеп» терминін «жедел және басқарушы талдау» терминімен бірдей деп теңестіру (саюшылық) емес, ол тек қана жеткізіп берілген (берілетін) мәліметтердің жеделдігі мен дер кезіндегі («отты із бойынша») сияқты басқарушы есепке қойылатын талаптар (немесе әдістер, немесе тәсілдер).