Мова-грамадзянская з.ява

Паводле месца утварэння.

Паводле удзелу у вымауленні губ: губныя і негубныя.

Зычныя гукі падраздзяляюцца:

Паводле удзелу голасу і шуму.

Паводле цвёрдасці і мяккасці.

Паводле спосабу утварэння.

Паводле месца утварэння.

18. Што такое асіміляцыя? Назавіце найболып пашыраныя  асіміляцыі ў беларускай мове.

Асіміляцыя – гэта прыпадабнення  папярэдняга зычнага да наступнага пры вымауленні спалучэнняу зычных.  Асіміляцыя можа адбывацца па глухасці, калі звонкі перад глухім аглушаецца. Асіміляцыя па звонкасці – вымауленне глухога перад звонкім як звонкага. Асіміляцыя па мяккасці – прыпадабненне  свісцячых да наступных мяккіх.

20. Як перадаюцца галосныя  слабых пазіцый у вымаўленні  і на пісьме? На якім прынцыпе  заснаваны іх правапіс?

Галосны гук, на які націск не падае, знаходзіцца ў слабай пазіцыі. Ён вымауляецца менш выразна і  працяжна.

Прынцыпы напісання:

Літара ё пішацца не пад націскам у словах з коранем  ёд- і ёт-: ёдапірын, ётацыя, ётаванне.

Словы з ненаціскным канцавым о (адажыо, сальфеджыо, трыо і інш.), якія паводле дзеючых правіл 1959 г. пішуцца  з о, перастаюць быць выключэннямі і  будуць пісацца з канцавым а: адажыа, сальфеджыа, трыа, партфоліа, Токіа, Ватэрлоа і г. д.

Галосныя гукі [о], [э] ў  ненаціскным становішчы чаргуюцца  з [а] (аканне) : дом – дамы, мова -маўленне, цэгла – цагляны, шэпт – шаптаць.

Не падпарадкоўваюцца  аканню словы са спалучэннямі ро, ло, якія чаргуюцца з ры, лы: кроў –  крыві – крывавы, дровы – дрывотня, крошка – крышыцъ, бровы – брыво, гром – грымоты -грымець, брод –  брысці, глотка – глытацъ, блохі  – блыха.

21. Што такое націск? Якая  яго функцыя ў мове?

Націск – гэта вымаўленне аднаго са складоў слова з большай  сілай голасу. Націскнымі гукамі з’яуляюцца толькі галосныя.

Націск дапамагае адрозніць  значэнні слоў. Розніца ў пастаноўцы націску садзейнічае адрозніванню слоў з аднолькавым лексічным  значэннем, але ўжытых у розных граматычных  формах. Дапамагае ў распазнанні  амографаў.

29.У чым сутнасць фанетычнага  прынцыпу? Якія правілы грунтуюцца  на ім?

Фанетычны прынцып заключаецца  ў тым, што напісанне слоў і  іх частак адпавядае нарматыўнаму літаратурнаму  вымаўленню. Сутнасць фанетычнага прынцыпу – у формуле “пішы, як чуеш”, але пры гэтым важна памятаць, што “гучаць” і “чуцца” правільна  арфаэпічна правільнае вуснае маўленне. Фанетычны прынцып збліжае пісьмовую  форму мовы з вуснай, дае магчымасць перадаць спецыфічныя асаблівасці  фанетычнага ладу беларускайц літаратурнай мовы – аканне, яканне, дзеканне, цеканне, цвёрдасць шыпячых і [р], падаўжэнне зычных і г.д. фанетычны прынцып  адлюстроўвае на пісьме гукі як у моцных, так і ў слабых пазіцыях, г.зн. забяспечвае пісьмовую перадачу пазіцыйных чаргаванняў гукаў: рэкі – рака, гаворка – гаварыць, зрэзаць  – спароць, хата – хаціна.

На фанетычным прынцыпе грунтуюцца наступныя правілы:

Правапіс о, э – а: бор  – бары, сэрца – сардэчны, сосны  – сасна, цэны – цана, адрас, трыо, Токіо, рэвалюцыя, дэпутат, ветэран.

Правапіс е, ё – я: лес  –ляснік, легчы – ляжаць, мёд  – мядовы, каляндар, сяржант, янот, яфрэйтар, сезон, медаль, легенда, дзевяты, дзесяты, семнаццаць, васемнаццаць.

Правапіс спалучэнняў  галосных у запазычаных словах: авіяцыя, біёлаг, патрыёт, дыяметр, раён, маянэз, археолаг, фразеалогія, рэабілітацыя, акіян, абітурыент, ёд, канвеер.

Правапіс прыставак на з (с): бяздомны, бясстрашны, бездапаможны, скінуць, ссыпаць, змалоць, расказаць, раздаць, уздымаць, ускопваць.

Павапіс д – дз, т –  ц: хада –хадзіць, карта – на карце, людзі, дзеці, дзерці, церці, цесны, дырэктар, апладысменты, тэатр, матэматыка, каранцін, акцёр, індзеец, Одэр, Цюмень.

Парвапіс спалучэнняў  зн, нц, рц, рн, сн, сл: позна, сонца, сэрца, міласэрны, радасны, слаць.

Напісанне літары с на месцы  спалучэнняў каранёвых ж, ш, г, х  і суфікса  -ств-, а таксама каранёвага с і суфікса -ск-: прыгожы –  прыгоства, харошы – хараство, многа  – мноства, птах – птаства, беларус  – беларускі, Палессе – палескі.

Напісанне літары ц на месцы  спалучэнняў т, ч, к, ц і суфіксальнага  с (у суфіксах -ск-, -ств-): брат – брацкі, студэнт – студэнцтва, ткач –  ткацкі, сваяк – сваяцкі, настаўнік  – настаўніцтва, кравец – кравецкі.

32.Якое азначэнне вы  можаце даць паняццю «слова»?

Тэрмiн лексiкалогiя ўзнiк  на аснове спалучэння двух элементаў lexis і logos, якiя ў старажытнагрэчаскай  мове мелi значэнне “слова” і “вучэнне”. Такiм чынам, лексiкалогiя ў самым  шырокiм разуменнi – гэта навука аб словах, аб слоўнiкавым складзе  мовы.

Слова – гэта фанетычна i граматычна аформленая адзiнка мовы з пэўным значэннем. Кожнае слова  мае лексiчнае i граматычнае значэнне.

Лексiчнае значэнне слова  – гэта яго суаднесенасць з  тымi цi iншымi з’явамi або прадметамi, рэчаiснасцю (тое, што слова абазначае: дом – будынак для жылля, размяшчэння  ўстаноў і прадпрыемстваў.

Граматычнае значэнне слова  – тыя агульныя значэннi, якiя  ўласцiвы розным разрадам слова ў  мове i на аснове якiх гэтыя разрады  вылучаюцца (дом – назоўнiк, м.р. 1-га скланення, неадушаўлёны).

33.Як разумееце паняцце  «мнагазначныя словы»?

Большасць слоў беларускай мовы маюць не адно, а некалькі значэнняў, такія словы называюцца мнагазначнымі.

Напрыклад “бялок”: празрыстая частка птушынага яйца, якая акружае  жаўток; бялок складанае арганічнае рэчыва; белая, празрыстая абалонка вока.

З’ява гукавога супадзення зусім розных па сэнсе моўных адзінак  называецца аманіміяй.

34.Як адрозніваюцца словы-амонімы  і мнагазначныя словы?

У адрозненні ад мнагазначнага  слова, у якім паміж значэннямі захоўваецца  семантычнае адзінства, амонімы  – словы зусім розныя, якія па тых ці іншых прычынах супалі ў  гучанні.

Амонімы – словы, якія аднолькава гучаць і пішуцца, але маюць розныя значэнні. Выдзяляюць лексічныя, марфалагічныя  і фанетычныя амонімы

37. У чым сутнасць дапасавання  як віду сувязі слоў у словазлучэннях?

Дапасаванне – такі від  сувязі, пры якім залежнае слова  набывае формы роду, ліку і склону, уласцівыя галоўнаму слову. Дапасуюцца да назоўнікаў прыметнікі, парадкавыя лічэбнікі, займеннікі, дзеепрыметнікі: школьныя гады, на трэцім паверсе, твой гонар, высушанае сена.

38. У чым сутнасць кіравання  як віду сувязі слоў у словазлучэннях?

Кіраванне – такая сувязь, пры якой галоўнае слова патрабуе, каб залежнае стаяла ў пэўным ускосным склоне: пішу ручкай (творны склон), чытаю  раман (вінавальны склон).

Кіраванне бывае прыназоўнікавае: убачыцца з сябрам, ісці з лесу і  беспрыназоўнікавае: збіраць суніцы, глядзець спектакль.

У падпарадкавальнай сувязі не знаходзяцца і не з’яўляюцца словазлучэннямі:

1) дзейнік і выказнік;

2) аднародныя члены сказа;

3) службовыя часціны мовы.

Найбольш пашырана і ўстойліва  ўздзеянне рускай мовы выяўляецца ў  канструкцыях кіравання.

39. Як разумееце паняцце  «стыль»?

Стыль з’яўляецца асноўным паняццем стылістыкі – раздзелу мовазнаўства, у якім вывучаюцца функцыянальныя стылі  мовы і асаблівасці ўжывання ў  іх моўных сродкаў. Функцыянальны стыль  – гэта разнавіднасць маўлення, якая адрозніваецца сістэмай моўных сродкаў і абслугоўвае пэўную сферу дзейнасці чалавека: навуковую, грамадска-палітычную, мастацкую, бытавую. 38. Якія функцыянальныя стылі беларускай літаратурнай мовы выдзяляюцца?

Вусная адмена літ. мовы прадстаўленая  адным стылем — гутарковым. Пісьмовая  адмена прадстаўленая трыма стылямі  — публіцыстычным, навуковым, афіцыйна-дзелавым. Гэтыя стылі проціпастаўляюца не абсалютна, паколькі, напрыклад, многія словы не маюць стылевых прыкмет.

Многія даследчыкі ўключаюць  у сістэму літаратурнай мовы і  мову мастацкай літаратуры або мастацкі стыль (стыль мастацкай літаратуры), але часам ён разглядаецца як своеасаблівая  форма літаратурнай мовы, больш свабодная  за іншыя стылі, адкрытая для выкарыстання як элементаў іншых стыляў, так  і пазалітаратурных моўных сродкаў, напр., дыялектызмаў, жаргонаў, простамоўя і інш.

41. Што аб’ядноўвае і  адрознівае публіцыстычны і навуковы  стылі (публіцыстычны і мастацкі, размоўны і мастацкі)?

Аснова мовы і сродкаў, з якіх складаецца стыль рэпартажу  – публіцыстычны стыль. Даўно  заўвжана, што  публіцыстычны стыль  – гэта сінтэз навуковага і мастацкага стыляў. Характэрнай рысай навуковага стылю з’яўляецца шырокае выкарыстанне тэрмінаў.

Усе літаратурна-публіцыстычныя творы павінны не толькі амаль  фатаграфічна перадаваць факты рэчаіснасці, але і выражаць патрэбную думку  пра гэтыя факты, г.зн. аказваць уздзеянне  на свядомасць слухача як аб’ектыўна, так і суб’ектыўна. Пазіцыя аўтара і так званае аўтарскае “я”  не павінны стылізавацца, як у мастацкім  стылі, пад штосьці або кагосьці, а выражацца проста і адкрыта  даступнымі і зразумелымі і адрасанту, і адрасату сродкамі ўздзеяння, якіх дастаткова мае ў сваім арсенале наша публіцыстыка.

42. Якія моўныя сродкі  характэрны ўсім функцыянальным  стылям?

Вылучаюцца агульнаўжывальныя  моўныя адзінкі, ,якiмi карыстаюцца усе  носьбiты мовы, і моўныя адзінкі функцыянальна  абмежаванага выкарыстання. Першая група  свабодна выкарыстоўваецца ва ўсіх стылях.

43. Якія групы слоў складаюць  лексіку навуковых тэкстаў?

Гэта вузкаспецыяльная і  агульнанавуковая тэрміналогія. Гэта словы і спалучэннні, якія дакладна абазначаюць спецыяльныя паняцці  і, акрамя навуковых тэкстаў, нідзе  не ўжываюцца: цытрон, нейрон, айканімія, генетыўная метафара, адасобленае азначэнне.

44. Якія словы адносяцца  да стылістычна нейтральных, агульнаўжывальных?

Усе словы стылістычна  нераўназначныя – выразна вылучаецца група слоў стылістычна нейтральных  і стылістычна афарбаваных. Большая  частка слоў належыць да стылістычна  нейтральнай лексікі. Па падліках вучоных, нейтральная аснова складае тры  чвэрці мовы, а стылістычна маркіраваная – адну чвэрць.

Нейтральная аснова – дамінуючая. Яна пастаўляе матэрыял ва ўсе  функцыянальныя стылі. Без яго не мога функцыянаваць ніводны стыль. Уласна стылёвыя дабаўкі ў колькасных адносінах заўсёды ўступаюць  нейтральнай аснове. “Нейтральным словам уласціва натуральнасць, прастата, агульназразумеласць, адсутнасць штучнасці, напышлівасці.

45. Чаму фразеалагізмы  абмежавана выкарыстоўваюць у  навуковых тэкстах?

Фразеалогія (ад грэч. phrasis –  выраз, зварот, logos – вучэнне) – раздзел  мовазнаўства, які вывучае семантычныя, граматычныя і стылістычныя асаблівасці  фразеалагізмаў.

Пры шырокім разуменні  фразеалогіі да яе адносяць яшчэ прыказкі, прымаўкі, афарызмы, перыфразы.

Фразеалаг ізм – гэта ўстойлівая, узнаўляльная, не менш як двухкампанентная моўная адзінка, якая спалучаецца са словамі свабоднага ўжывання і мае  цэласнае значэнне, не роўнае суме значэнняў  яе кампанентаў (калі іх разглядаць на ўзроўні слоў).

Сыходзячы з гэтых паняццяў, фразеалагізмы з’яуляюцца  стылістычна  афарбаванымі адзінкамі мовы, а навуковы стыль у большасці патрабуе нейтральныя  словы і, таксама, шырокае выкарыстанне тэрмінаў.

46. Словы якой часціны  мовы не ўжываюцца ў навуковым  маўленні?

Выклічнікі і гукапераймальныя словы не ужываюцца у навуковым  маўленні.

47. Чаму ў навуковым  маўленні з усіх тыпаў складаных  сказаў пераважае складаназалежны  сказ?

Такая рыса навуковага стылю, як лагічнасть рэалізуецца праз частае ўжыванне складаназалежных сказаў з  прамым парадкам слоў.

48. Што абазначае слова  «тэрмін»?

Тэрмін – гэта слова  ці падпарадкавальнае словазлучэнне, якое мае спец. значэнне, што выражае  і фарміруе пяняцце якой-небудзь  вобласці ведаў або дзейнасці.

50. Якія выдзяляюцца асаблівасці  тэрміна?

1)Дакладнасць.

2)Адназначнасць.

3)Кароткасць.

4)Сістэмнасць

55. Спосабы ўтварэння тэрмінаў

1. Лексіка-семантычны спосаб  звязаны з т. зв. тэрміналагізацыяй  агульналітаратурных слоў, якія  шляхам пераасэнсавання набываюць  новае тэрміналагічнае значэнне.

2. Сінтаксічны спосаб –  спосаб утварэння тэрмінаў шляхам  рознага тыпу спалучэнняў –  самы прадуктыўны амаль ва  ўсіх галінах навукі і тэхнікі

3. Суфіксальны

з’яўляецца вельмі пашыраным  спосабам утварэння тэрмінаў:

- ад уласных імёнаў  і назваў з дапамогай суфіксаў -ізм-(-ызм-), -эізм-, -янств-(-іянств-), -ій (-ый), -іт-, -еўск- (-ск-), -ўств-, -ав

суфікса -нік-

суфікса -к- для абазначэння  прадметнасці

- пры дапамозе прадуктыўных  для беларускай тэрміналогіі  суфіксаў –нн, -енн-, -энн-, -онн- для  абазначэння працэсаў

- пры дапамозе нулявога  суфікса для ўтварэння аддзеяслоўных  назоўнікаў

- пры дапамозе інтэрнацыянальных  суфіксаў -ізм-, -ізафікацы-(я),

-фікацы-(я), -іст-, -аж-, -ацы-(я)  і інш.

4. прыставачны спосаб:

- пры дапамозе інтэрнацыянальных  прэфіксаў: ультра-, экстра-, супер-, інтэр-, анты- і інш.

- пры дапамозе ўласнабеларускіх  прэфіксаў без-, проці-, звыш-, не-, у-, ва-, за-, ад-, якія часта служаць  і для ўтварэння тэрмінаў-антонімаў

5. Прэфіксальна-суфіксальны  спосаб характэрны адначасовым  далучэннем да асновы прыстаўкі  і суфікса

6. Аснова і словаскладанне

- пры дапамозе грэка-лацінскіх  і інтэрнацыянальных элементаў: -граф, -графія, -лог, -логія, макра-, мікра-, -фон, бія-, аэра-, астра-, -мер, -трон, аўта-, -фон, -стат, электра-, авія-, метр-, відэа-  і інш.

- пры дапамозе ўласнабеларускіх  асноў

7. Складанасуфіксальны

8.Абрэвіятурны спосаб  – утварэнне складанаскарочаных  слоў шляхам складання назваў  першых літар або гукаў некалькіх  слоў