Эконосикалық талдаудың пәні мен міндеті, объектісі және мазмұны. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері

Орындаған: Имирова Дариға

Тексерген: Салалық талдау пәнінің оқытушысы Акимжанова Ж.Б

 

Практикалық тапсырмалар:

Тақырыб 1.: Эконосикалық талдаудың  пәні мен міндеті, объектісі және мазмұны. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.

 

1.Экономикалық  талдау негіздері. 

 

Экономикалық  талдау - экономикалық құбылыстар мен үрдістерді құрамдас бөлшектерге бөлуге негізделген  және байланыстардың барлық көптүрлілігін және тәуелділігін оқуға негізделген мазмұнын пайымдаудың ғылыми әдісі болып табылады. Талдау- макро- және микродеңгейлерде жүзеге асырылатын басқару қызметі. Сәйкес, макроэкономикалық және микроэкономикалық талдау болып бөлінеді. Макродеңгейдегі экономикалық талдау ұлттық әлемдік экономика деңгейінде экономикалық құбылыстарды зерттейді, ол экономика саласында мемлекеттік және   биліктің орындаушы органдарының шешімдерін және әрекеттерін ғылыми позиция негізінде шешуге негізделген.Экономикалық талдау  тақырыбы кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ассоциялардың, шаруашылық үрдістері, экономикалық ақпарат жүйесі арқылы көрінетін объективті және субъективті факторлардың әсерінен құралатын әлеуметтік-экономикалық тиімділігі және олардың қызметінің түпкі қаржылық қорытындысы болып табылады.

 

2.Экономикалық талдаудың тұжырымдамалары.

 

Экономикалық әдебиет  беттерінде шаруашылық қызметін талдау түрлі белгілері бойынша жіктеледі. Олардың ішінде жиі кездесетіндері мен терең зерттелгендері келесілер:

1. Салалық белгісі бойынша ШҚТ  екі түрге бөлінеді:

- Салалық (өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, құрылыс, сауда,  т.б.), яғни жеке саланың ерекшелігін  ескеретін талдау.

- Салалық емес (экономикалық  талдау теориясы), яғни талдаудың  ортақ теориялық және әдістемелік  негізі.

2. Уақыт белгісі  бойынша:

- Алдын-ала талдау (перспективалыќ) – шаруашылыќ іс-єрекеттерін  ж‰ргізбестен б±рын, жоспарлар  мен басќару шешімдерін негіздеу  ‰шін ж‰ргізіледі.

- Кейінгі талдау (ретроперспективалыќ,  тарихи) – кєсіпорын ќызметініњ нєтижесіне баѓа беру үшін жүргізіледі.

Перспективалыќ жєне ретроперспективалыќ  талдаулар бір-бірімен тыѓыз байланысты. Ретроперспективалыќ талдаусыз  перспективалыќ талдау ж‰ргізу м‰мкін емес. Өткен кезењдерде кол жеткізілген  жетістіктерді талдау кєсіпорын  ќызметініњ тенденциясын, зањдылыќтарын, пайдаланылмаѓан м‰мкіндіктерді аныќтауѓа  м‰мкіндік береді. Ал олар болашаќта экономикалыќ кµрсеткіштер дењгейін негіздеу ‰шін ќажет.

Өз кезегінде ретроперспективалық талдау оперативті жєне ќорытынды талдау болып бµлінеді. Оперативті талдау шаруашылыќ іс-єрекеті ж‰зеге асырылѓаннан кейін немесе ќысќа уаќыт аралыѓында наќты жаѓдай µзгергеннен кейін бірден ж‰ргізіледі. Оныњ маќсаты – кемшіліктерді жылдам аныќтап, оны µзгертуге ыќпал ету.

Ќорытынды талдау есепті мерзім ‰шін (ай, тоќсан, жыл) ж‰ргізіледі. Оныњ құндылығы талдаудыњ есепті мєліметтерге с‰йеніп кешенді жєне жан-жаќты жүргізілуінде.

Перспективалыќ талдау уаќытына байланысты ќысќа жєне ±заќ мерзімді болып бµлінеді. Ќысќа мерзімді талдау бір жылѓа дейінгі мерзімді , ал ±заќ мерзімді талдау – бір жылдан ‰заќ мерзімді ќамтиды. Ќысќа мерзімді талдау кєсіпорынныњ тактикалыќ, ол ұзақ мерзімді  - стратегиялыќ саясатын ќалыптастыру ‰шін пайдаланылады. Б±л жерде екінші түрінің маңызы зор, себебі егер кєсіпорынныњ стратегиялыќ дамуы д±рыс айќындалса, тактикалыќ шешімдер ќабылдау жењіл болады.

3. Объектілерді зерттеу єдістемесі бойынша:

- Сандыќ талдау (факторлыќ)  – бұл экономикалыќ құбылыстардың  түрлі факторлар єсерінен µзгерісін сандыќ аныќтау єдістемесі.

- Сапалыќ талдау –  бұл зерттелетін құбылыстар мен ‰рдістердіњ салыстырмалы сапалыќ сипаттамалары мен сараптамалық баѓалауларѓа негізделген зерттеу єдістемесі.

- Экспресс-талдау – белгілі  бір экономикалыќ ќ±былыстарѓа  тєн ерекше белгілерге негізделе отырып, кєсіпорын экономикасына баѓа беру єдістемесі.

- Маржиналдыќ талдау –  б±л сату кµлемі, µзіндік ќ±н  мен пайда арасындаѓы себеп-салдарлыќ  байланысќа негізделіп жєне шыѓындарды  т±раќты мен айнымалыѓа бµле  отырып, бизнестегі басќарушылыќ  шешімдердіњ тиімділігін баѓалау  мен негіздеу єдістемесі.

- Экономикалық-математикалыќ  талдау – б±л экономикалық-математикалыќ  ‰лгілеу негізінде ќолда бар  ресурстарды барынша ±тымды пайдалану  жолымен экономикалыќ міндеттердіњ  оңтайлы н±сќасын аныќтау єдістемесі.

- Фундаментальдік талдау  – б±л зерттелетін ќ±былыстың  мєнін к‰рделі математикалыќ  не басќа есептеулер кµмегімен  терењ, кешенді зерттеу єдістемесі.

4. Талдау субъектілері  бойынша:

- Ішкі талдау – б±л  кєсіпорынныњ µз ішінде µндірістік, коммерциялыќ жєне ќаржылыќ ќызметтерді  шұғыл, ќысќа жєне ±заќ мерзімді  басќару ‰шін ж‰ргізілетін талдау.

- Сыртќы талдау – ќаржылыќ  жєне статистикалыќ есеп беру  мєліметтері негізінде банктер,  ќаржы органдары, акционерлар  мен инвесторлар ж‰ргізетін талдау.

5. Баѓдарлама мазм±ны  бойынша: 

- Кешенді талдау - кєсіпорын ќызметіне толыќ, жан-жаќты ж‰ргізілген талдау.

- Таќырыптыќ талдау –  наќты сєтте ењ басты мєселе  болып табылатын ќызмет  аясын жеке талдау.

6. Ауќымы бойынша:

- Фирмаішілік талдау – тек зерттелетін кєсіпорын мен оныњ ќ±рылымдыќ бірліктерініњ ќызметін талдау.

- Фирмааралыќ талдау –  екі не одан кµп кєсіпорындардыњ  ќызмет нєтижелерін салыстыра  отырып талдау.

7. Функционалдыќ  белгісі бойынша:

- Єлеуметтік-экономикалыќ  талдау – єлеуметтік жєне экономикалыќ  ‰рдістердіњ байланыстарын, олардыњ  шаруашылыќ ќызметі нєтижесіне  єсерін оќиды.

- Экономикалық-статистикалыќ  талдау – статистикалыќ органдар  жаппай ќоѓамдыќ ќ±былыстардыњ  сипатын кєсіпорын, сала, аймаќ  дењгейінде оќу ‰шін ж‰ргізетін  талдауы.

- Экономикалық-экологиялыќ  талдау – табиѓатты ќорѓау  органдары, кєсіпорынныњ экономикалыќ  бµлімі ќоршаѓан ортаны саќтаумен  байланысты экологиялыќ жєне  экономикалыќ ‰рдістердіњ барысын  зерттеу маќсатымен ж‰ргізетін  талдауы.

- Маркетингтік талдау  – кєсіпорынныњ маркетингтік  бµлімі кєсіпорынныњ єрекет етуініњ  сыртќы ортасын (шикізат пен  дайын µнімді µткізу нарыѓы, µнімніњ  бєсеке ќабілеттілігі, с±раныс  пен ±сыныс, тєуекел, баѓа саясаты,  маркетинг стратегиясы) зерттеу  ‰шін ж‰ргізетін талдауы.

- Инвестициялыќ талдау  – инвестициялыќ жобалар мен  шешімдердіњ экономикалыќ тиімділігін  негіздеу ‰шін ж‰ргізілетін  талдау.

 

3.Экономикалық талдаудың негізгі қағидалары

4.Экономикалық талдаудың басқа ғылымдармен байланысы.

Экономикалық талдау шаруашылық қызметіне білікті талдау жүргізу  үшін қажетті бірқатар  экономикалық және басқа да пәндермен тығыз балайланысты.

Ең алдымен, шаруашылық қызметін талдау экономикалық теориямен байланысты. Себебі ол экономикалық заңдылықтар  мен олардың әрекет ету механизмдерін  оқи отырып, барлық экономикалық пәндердің  теориялық негізін қалайды. Аналитикалық зерттеулер жүргізген кезде осы  заңдардың әрекетін ескеру қажет. Өз кезегінде,  шаруашылық қызметін талдау белгілі бір деңгейде экономикалық теорияның дамуына ықпал етеді. Сан алуан аналитикалық зерттеулер барысында экономикалық заңдардың көрінісі туралы мәліметтер жинақталады. Осы мәліметтерді оқу бұрын белгісіз болған, жаңа заңдарды ашуға жәрдемдеседі, экономиканың дамуы туралы күрделі жобалар жасауға мүмкіндік береді.

Осылайша талдаудың  жеке сала экономикасымен де байланысы туындайды. Кәсіпорын қызметіне терең талдауды сала экономикасы мен өндірістің ұйымдастырылуын білмей жүргізу мүмкін емес. Ал экономикалық талдаудың нәтижелері өз кезегінде өндірісті ұйымдастыруды жетілдіруде пайдаланылады.

Экономикалық талдау жоспарлау  мен үрдісті басқарумен тығыз байланысты. Талдау барысында жоспарлы көрсекіштер жиі қолданылады, сол себепті сарапшы кәсіпорындағы өндірісті жоспарлау әдістемесін жақсы білуі тиіс. Ал экономикалық талдау жоспарлар құру мен басқару шешімдерін қабылдау үшін қажетті ақпарат базасын құрады.

Талдау бухгалтерлік есеппен  өте тығыз байланысты. Бір жағынан, бухгалтерлік есеп мәліметтері шаруашылық қызметін талдау барысында басты ақпарат көзі болып табылады. Бухгалтерлік есеп әдістемесі мен бухгалтерлік есеп берулердің мазмұнын білмей, талдауға қажетті ақпараттарды таңдау мен олардың сапасын тексеру қиынға соғады. Екінші жағынан, талдауға қойылатын талаптар бухгалтерлік есепке қайта бағытталады. Талдауды сапалы ақпаратпен қамтамасыз ету үшін, оны оперативті, шынайы, нақты, түсінікті ету үшін бухгалтерлік есеп жүйесі үнемі жетіліп отырады.

Шаруашылық қызметінің барлық жақтарын кешенді талдау үшін экономикалық талдауда статистика ғылымы жиі қолданылады. Аналитикалық есептеулер жүргізу, кестелер, графиктер құру, топтастыру мен т.б. ақпаратты өңдеудің статистикалық әдістерін білуді қажет етеді. Өз кезегінде талдау мәліметтері статистикада жаппай экономикалық құбылыстардың заңдылықтары мен тенденцияларын анықтау үшін пайдаланылады.

Талдаумен байланысты экономикалық емес ғылымдар ішінде технологиялық  және математикалық ғылымдар ерекшеленеді. Өндіріс үрдісін өндірістің технологиялық ерекшелігін білмей талдау қажет емес. Сол салада білімі бар экономист қана өндіріс нәтижесіне баға беріп, пайдалы кеңестер бере алады.

Күрделі экономикалық есептерді  шешу қажеттілігі математика мен  жаңа компьютерлік технологиялардың қарқынмен  дамуына ықпал етті. Аналитикалық зерттеулерде математикалық әдістер  мен жаңа компьютерлік технологияларды  пайдалану нәтижесінде талдау тереңдей түсті және оның нәтижесінің сенімділігі артты. Осы әдістер көмегімен талдаудың оперативтілігі артты, ақпаратты өңдеу ауқымы кеңіді.

Осылайша, кәсіпорын қызметіне  білікті, әрі терең талдау жүргізу үшін макро және микроэкономиканы, менеджмент, маркетинг, бухгалтерлік есеп пен информатиканы және басқа ғылымдарды терең игеру қажет.

 

5.Экономикалық талдаудың пәні мен объектілері

 

Экономикалық талдау пәнінің  зертеу мәні болып экономикалық құбылыстардың  және принциптердің себепті-салдарлы қатынастары табылады.

Экономикалық талдау объектілері  ретінде шаруашылық қызметінің экономикалық нәтижелері есептелінеді. Өнеркәсіп  кәсіпорында талдау объектілерін өнім өндіру мен өткізу, оның өзіндік құны, еңбек, материалдық, қаржы ресурстарын пайдалану, өндірістің қаржылық нәтижелері, кәсіпорынның қаржылық жағдайы және т.б. жатады.

Кәсіпорын қызметін экономикалық талдау мазмұны мен міндеттері оның атқаратын функцияларымен айқындалады.

Біріншіден, бұл функциялардың  бірі – экономикалық заңдардың іске асу сипатын зерттеу, кәсіпоорын жағдайында экономикалық процестермен құбылыстардың тенденцияларын орнату.

Екіншіден, талдау функциясы  болып ағымдағы және болашақтағы  жоспарларды ғылыми негіздеу есептеледі.

Үшіншіден, ғылым мен тәжірибенің  жетістіктері негізінде өндіріс  тиімділігін арттыру резервтерін  анықтау.

Төртіншіден, жоспарды орындау  барысы бойынша кәсіпорын қызметінің нәтижелерін бағалау.

Бесіншіден, шаруашылық қызмет процесінде айқындалған резервтерді  пайдалану бойынша шаралар белгілеу.

 

 

 

6.Экономикалық талдаудың пәні, мақсаты және түрлері

 

          Шаруашылық қызметті талдаудың  теориялық бағыттары математика, статистика, бухгалтерлік есеп және т.б. ғылымдармен байланысты. Сондай ақ, талдауды дамыту тәжірибелік сұрақтармен байланысты. Басқарудың командалық-административті жүйесінде талдау тәжірибе жүзінде қажетінше дами алмады.

Ал қолданбалы жүйеге келгенде шаруашылық қызметті талдауды басқарудағы  жетекші орынды алады. Оған біздің қоғамымыздағы  барлық өзгерістер әсер етеді. Нарыққа  көшудегі экономикалық механизмнің  жетілуі кәсіпорынның бәсекелестігі  мен осы ғылымға деген қызығушылықтың өсуіне әкеледі.

Экономикалық талдау түрлері. Экономикалық талдау кәсіпорын қызметінің әртүрлі бағыттары, сала, халықаралық  байланыстар бойынша жүргізіледі (сурет 1.)

Сурет 1 - Экономикалық талдау жүйесіндегі кәсіпорын қызметін талдау

 

Экономикалық басқарудың негізгі  функциялары:

• басқаруды  ұйымдастыру;
• жоспарлау (экономикалық жүйені болашақта және ағымды жоспарлау, болжамдау);
• талдау (экономикалық қызмет барысын және нәтижелерін талдау, ғылыми негізделген критерийлер негізінде оның жетілдіру мүмкіндіктерін бағалау);
• басқарудың мәліметтік қамсыздандыру (экономикалық құбылыстар мен процестер туралы мәліметтерді жинақтау, өңдеу);
• бақылау (басқару шешімдері мен бизнес-жоспарлардың орындалу барысын бақылау).