Тұран жазығының климатының жалпы ерекшеліктері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Тұран жазығының климатының жалпы ерекшеліктері

 

Тұран ойпатының климатының жалпы ерекшіліктері факторлары. Тұран жазығынын климатының қалыптасуына төмендегі факторлар әсер етеді.

- біршама төменгі және орта  еңдіктерде отналасуына    байланысты  раациялық  баланстың мөлшерінің  жоғары болуы;

• атмосфералық циркуляциясының үрдістеріне әсер ететін жер бедерінің тегіс болуы. Құрлықтың орталық бөлігінде орналасуына дүниежүзілік мұхиттардан қашық болуына байланыстыклиматты шұғыл континентті болып келеді:

     - Орта және төменгі  еңдіктерде орналасуына сай күн  радияциясының қарқыны жоғары  әрі аумақтың мол жылу алуына  аридті шөл ланшафтысының қалыптасуына  ықпал етеді. Жер бедерінің тегіс  болуына орай трансформатцияланған  қоңыржай ауа массаларының кедергісіз  өтіп кетіп жауын шашынның  аз түсуіне климаттың шұғыл  кантинентті болып күшеитіледі.

      Географиялық орынының  ерекшелігіне сай жазы өте  ыстық ашық әріқұрғақ, қысы суық  аязды болып келеді, температураның  жылдық амплетудасы 87-85 0С, орташа айлық температура 42-30 0С, құрайды.

Тұран жазығының климатына жауын шашынның жылдық орташа мөлшерінің аздығы мен жыл мезгілінде әркелкі таралуы,температура ауытқуының тәуліктік және жылдық ауытқуының жоғарылығы, атмосфера ауасының құрғақтылығы  бұлтсыз ашық күндердің көптігі тәң.

      Тұран оипатында  ашық бұлтсыз күндердің ұзақтығы 2400-3000 сағатқа дейін созылады. Жылдық  жиынтық күн радиациясы оңтүстігінде 160 ккал /см² тең солтүстігінде 120 ккал/см² аралығында ауытқыйды. Оңтүстіктегі  географиялық орыны қыстың өзінде  белгілі мөлшерде күн радиятциясының  енуіне мүмкіндік береді. Ашық  күннің көптігі мен жылудың  мол түсуі күн энергиясын пайдалануға  мүмкіндік береді .

      Тұран оипатының басым бөлігіне қыста Азия максимулының ықпалы күшті болатындықтан төменгі температура мен жоғарғы атмосфералық қысым бұлттың түзілуіне мүмкіндік бермейді. Жазда мол жылуасатындықтан  жердің ауамен әрекеттесетін беткі қабаты құрғап кетеді. Осыған орай ауа массаларыда құрғақшылығымен ерекшеленіп ауаның конвекциялық ағынын тудырып су буының конденсациясын күшейтеді. Табиғи кедергілер болмағандықтан қатпарлы  бұлттар өте биікте түзіледі. Сондықтан жазда жауын шашын өте аз түседі:

     Тұран жазығындағы бұлтсыз ашық күндер саны солтүстігінде 180 күннен оңтүстігінде 260 күнге дейін артады. Ашық күндердің көп, тура радиацияның жыл бойы басым болуына сай мүмкіндік береді .

      Қыста жиынтық  күн радиациясының мөлшері азайып  жазда күннің түсу бұрышы көтерілуіне  сай шілде тамыз айларында  артады.  Шілде тамыз айларында  тұран жазығының орталығы мен  оңтүстігі 19-20  ккал/см² дейін  жетеді.

      Көп жылдық метеорологияалық  бақтаулардың деректеріне сүйенсек  жиынтық радияцияның мөлшері  күзде 16 ккал/см²,көктемде 14 ккал/см²  деиін кемиді

      Жиынтық күн радиятциясының мөлшері мен жылу  балансы температураның жылдық және айлық орташа мөлшерінеде әсеретеді.

Тұран оипатының солтүстігінде қаңтардың орташа температурасы 16ºс оңтүстігінде + 4ºс дейін артады  шілдеде солтүстігінде +22ºс оңтүстігінде.

     Тұран жазығының аумағындағы  қаңтардың изотермасы субендік бағытта оңтүстіктен солтүстікке қарай жылжыған сайын біртіндеп кемиді  оңтүстігінде әр 100 шақырым жылжыған сайын 1,3-1,5ºс артады.

     Қыста Сібірден суық  ауамассасы енгенде  солтүстігінде-35º-40ºс, оңтүстігінде -20º-25ºс дейін төмендедейді.

    Кіші Азия мен Иранның  оңтүстігіндегі түзілген циклон  енгенде температураның көтерілуі  байқалады . Тұран жазығының оңтүстігінде  жылы циклонның қайталауы 45-55℅  дейін жетеді.

      Жазықтың оңтүстігінде  қыс қоңыржай жылы,солтүстігінде  қоңыржай суық.

 

2. Тұран жазығындағы атмосфера циркуляциясының үрдістері.

 

       Тұран жазығының  үстінде жүретін атмосфера циркуляциясының  урдістері жылумен ылғалдың таралана  әсеретіп, ауарайының анықтайтын  манызды факторлардың бірі болып  табылады.

     Жазда аймаққа азор максимумының солтүстік шығыс тармағын, (1025 мб) қыста Азия (сібір) максимумының батыстарларға әсеретеді. (1030 мб) меридианальды бағытағы циркуляцияның Қыста солтүстік- батыстан және солтүстіктен ауа массалары енетіндіктен адвекциясының әсерінен аумақ біршама суынады. Суық фронтың енуінен күшті желдер тұрп қарлы боран болады. Батыстық еңдік бағыттағы церкуляция кезінде анти циклондық жүйелердін шығысқа қарай ығысуы байқалып төменгі қысымды жылға тұзіледі.

      Ендік бағыттағы циркуляция кезінде Тұран жазығының аумағында жауын – шашынның жетіспеуінен, температураның көтерілуі байқалады. Қиыр оңтүстік батыс бөліктен азор максимумының шығыс тариағынан жылы ауа массалары енеді суық ауа массалары солтүстікке қарай ығысып температураның көтерілуі байқалады. Желдін соғылуына церкуляция ұрдісімен тығыз байланысты.

     Батыстан шығысқа  қарай қысымның артуына байланысты  жел шығыстан батысқа бағытталып  соғады. Оның айлық орташа жылдамдығы 4-8 мин дейін жетеді. Тұран ойпатында  жауын-шашынның таралуына атмосфера  церкуляциясы тікелей әсер етеді.

     Полярлық фронттын  Иран тармағы Тәжікстанмен Түркменстанның, Ауғаныстанмен шекарасында орналасқанымен  озінің негізгі жолынан ауытқып, тұран ойпатының оңтүстік бөлігіне  таралатындықтан суық және жылы  ауа массаларының араласуына  байланысты жауын-шашын түзіледі. Қыстын соңында Азия максимумы  әлсіреуне байланысты жазыққа  солтүстіктен арктикалық суық  ауа ағыны енедіде суық ашық  ауарайы қалыптасады.Каспий теңізінің  солтүстік-батыс бөлігінен ылғалды  жылы ауа еңгенде бұқлтты жауын-шашынды  ауарайы қалыптасады. Тұранның солтістік  бөлігінде қыста жауын шашын  қар түрінде түседі. Оңын қалындағы 20 сантиметрден Арал теңізінің  еңдігінде 10 сантимертге дейін кемиді.

     Оңтүстігінде жауын-шашын  сұйық күйінде түседі. Катты түрінде  түсетін жауын-шашынның мөлшері  солтүстігінде 61 мм оңтүстігінде 1 мм дейін кемиді.

     Көктемде теріс және  оң радиациялық баланстың бір-бірімен  алмасатын кезеңінде ауа –райының  режимі жылдам өзгереді. Оңтүстігінде  ақпанның екінші жартысында біртіндеп  солтүстікке қарай тарала бастайды. Бұл кезенде ауа мен топырақтың  температурасы жылдам көтерілуі  байқалады Полярлық фронттың  Иран тармағы солтүстікке қарай  ығысады оның бойында салқын  қоныржай және жылы тропиктік  ауа массалары бірбірімен араласқанда  қалыптасқан қарқынды циклогенез  үрдісі жүріп жауын-шашынды ауа-райы  қалыптасады.

     Жазғы бұлтылық шамалы  әрі биік қатпарлы болатындықтан  күн сәулесін ұстап тұра алмайды. Тұран жазығы.

Географиялық орны. Тұран – Қазақстанның оңтүстігін батысынан шығысына дейін созылып жатқан кең жазық. Оған Манғыстау, Үстірт, Торғай үстірті, Арал маңы, Сырдария бойы Қызылқұм, Бетпақдала, Мойынқұм, Балқаш Алакөл аймағы түгел кіреді. Жер бедері мен оның пайда болу тарихы жағынан біркелкі емес.

        Жер  бедері мен геологиялық құрылысы. Аймақтың негізгі тұғырын палеозойда қалыптасқан эпигерциндік платформалық  құрылым-Тұран тақтасы құрайды. Оның жер бедері мен топырақ  жамылғысы палеогендік карбонаты терриген жыныстарымен неоген –антропоген дәуірлерінің құмды,малта тасты моласса үгінділерінен түзілген.

   Манғыстаудың аласа таулы  өлкесі мезозой дәуірінде пермь-триас  құмтастары мен әктастарынан,тағы  басқа жыныстардың қосындыларынан  түзілген. Ең биік тауы-биіктігі 350-450 м, ұзындығы 130 км болатын Қаратау. Оның ең биік нүктесі Бесшоқы (556м). Қаратау беткейлері шатқалдарымен, жыралармен тілімделген толқынды қырат түрінде көрінеді.Тау жотасы ғана тік, жалаңаш, жартасты. Қаратаумен  қатарласа оның солтүстігі мен  оңтүстігінде солтүстікжәне оңтүстік Ақтау созылып жатады.Олар жоғарғы бор дәуірінің әктасынан тұрады.Ақтау деп аталуы да осыдан.Биіктігі 300 м шамасында.

    Ақтаудан оңтүстікке  қарай қыратты жартылай шөлді  дала басталады. Ол түгелдей ұлу  тасты-олитті әктастардан, Каспий  жағасына  таяу беті саз балшықтарынан түзілген. Олардың астында пермь-триас және одан да ежелгі  дәуірлердің қатпарлығы жатыр (терендігі 2-3 км).Олардан төмен теңіз денгейінен аласа бірнеше тұйық қазаншұнқырлар ұшырасады. Олардың ең үлкені-Қарақиа ойысы теңіз денгейінен 132 м төмен орналасқан.Маңғыстау түбегіндегі суларының көбі өте ащы, тіпті тұзды (минералдылығы 10-200 г/л) болып келеді. Маңғыстаудан Арал теңізіне дейін Үстірт қыратты жазығы жатыр. Оның  биіктігі 200-300 м. Аудан 170 мың км². Ұзындығы 600 км, ені 300-400 км. Үстірттің Қазақстанға батыс бөлігі ғана кіреді. Үстірттің жер бедері тегіс, ұлутасты-оолиттік әктасы мен тұзды мергель және саз араласқан ашық түсті әктастан түзілген. Әр жерінде көлді ойысты қазаншұңқырлар кездеседі. Олар құрғап,айналасынқұм (Сам, Асмантай-матай құмдары) басқан. Мұнда да өзендер жоқ.

     Торғай үстірті   Сарыарқа (Қазақстанның қатпарлы өлкесі) мен Мұғалжар аралығына орналасқан. Орташа биіктігі 200-300 м. Оның орталық бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке қарай созыла жатқан кең ойыс бар.Оны Торғай қолаты деп атайды.Бұл кайназойда Батыс Сібір теңізін Торғай теңізімен жалғастырып тұрған бұғаз болған.                     

Ойыстың батыс және шығыс беттері едәуір тілімделген жазық.

Үстірт негізінен,теңіз шөгінділері  мен континенттік жыныстардан тұрады.Олардың қалындығы 5000 м-ге жетеді.Қазіргі жер бедері саздақты құмды жыныстардан құралған.

    Арал  теңізі маңында ірі құмды аймақтар бар. Арал теңізі мен Шалқар көлі аралығында жатқан Арал маңы қарақұмы биіктігі 100 м,

Бұйраты төбелі жазық болып табылады. Бұл құм жасы жағынан басқа құмдарға қарағанда салыстырмалы түрде ежелгі ішін аражел әрекетінен өзгерген. Арал теңізінің солтүстігінде орналасқан үлкен және Кіші  Борсық құмдары жер бедері жағынан Арал маңы Қарақұмына ұқсайды. Олар неогеннің құм шөгінділерінен құралған. Сырдария аңғары мен Арал теңізіне  қарай көлбеу жатқан жазықты Сырдария аллювилі жазығы деп атайды. Ол құмтасты және сазды,кей жерлерінде құмды шөгінділерден тұрады.

   Қызылқұм. Орта Азияның ең үлкен құмды шөлі Қызылқұмның Қазақстанға солтүстік бөлігі кіреді.Ол эолды,ішінара аллювийлік палеогеннің құмдарынан құралған.Жер беті құм төбелі, қырқалы боп келеді де,кен сайлармен кезектесіп отырады.

   Мойынқұм-Шу мен Сарысу өзендерінің төменгі ағысында жатқан құмды жазық. Ол оңтүстіктен солтүстікке қарай еңіс жатыр.Биіктігі оңтүстікте 500-600 м, орталық бөлігі-400 м, солтүстігі-300 м. Аллювийлі, эолды құмдардан құралған.

   Ал Сарысу өзені мен Балқаш көлінің аралығындағы үстіртті шөл  Бетпақдала деп аталады. Орташа биіктігі 300 м. Көтеріңкі келген оңтүстік және шығыс бөліктерінде биіктігі 700 м, ең биік жері – Желтау жотасы 974 м-ге жетеді. Жер бедеріне қарай оңтүстік – батыс және солтүстік- шығыс болып екіге бөлінеді. Оңтүстік – батыс бөлігінің беті тілімделген тегіс жазықтық. Ол құмтас,саз және құм араласқан теңіз бен континенттің палеоген шөгінділерінен құралған. Солтүстік-шығыс бөлігі қыратты келеді. Кей жерлерде мүжіліп аласарған,тау қалдықтары (Жамбыл, Байқара және т.б.) кездеседі. Бұл жер палеозои тақтатасынан,құмтас пен магма жыныстарынан, сұрғылт және қызыл граниттен тұрады.Бетпақдаланың бұлт бөлігінің Сарыарқаға ұқсастықтары бар.

     Балқаш-Алакөл қазаншұңқыры Балқаш көлінің оңтүстік жағалауы мен Алакөл көлдері тобын, Жоңғар Алатауы мен солтүстік Тянь-Шань жоталарынан аралығындағы құмды жазықты қамтиды. Қазаншұңқыр геологиялық құрылысы мен жер бедері жағынан Мойынқұмға ұқсас. Бұл да неоген дәуірінің аллювийлі, эолды құмды шөгінділерінен құралған. Ол өзен аңғарлары бөліп жатқан бірнеше жалды құмды массивтерден тұрады.

  Климаты. Климаты жағынан Тұран жазығы құрғақ континентті өлкеге жатады. Жазы ыстық, қысы суық. Қаңтардың орташа температурасы солтүстікте -18°С, оңтүстікте -5°С. Қыста бұл аймаққа артктикалық ауа массасы мен Сібірдің суық ауасы жиі кіреді. Бұл кезде ауа температурасы -30°-40°С-қа жетеді, шілденің орташа температурасы солтүстікте +22°С,оңтүстікте+29°С. Аңызақ желдер жиі соғады.Көктем мен күз ылғалдырақ келеді. Жалпы жауын –шашын мөлшері аздау, жылдық мөлшері 80-100 мм. Климаттыңқуаншылығы Тұран жазығының шөл, шөлейтті табиғатымен тығыз байланысты.

   Өзендері мен көлдері.Тұран жазығында өзен жүйесі нашар дамыған. Сырдария өзені басын Қазақстаннан тысқары жерден алады да, жолшыбай суын Орта Азияреспубликаларының шексіз мақта плантациаларына тартып алынып, Арал теңізіне мардымсыз су барады. Сырдария кейінгі жылдары теңізге  жетпей қалып жүр.

   Шу мен Талас өзендерінің жағдайы да осыған ұқсас оларда Қазақстан жеріне талмаусырап жетіп (суының көп мөлшерін Қырғыстан елі бөгеп алады), Мойынқұм мен Бетпақдаланың қажетін  өтей алмай отыр. Торғай үстіртінің өзендері Торғай, Ырғыз, Жыланшық жазда қарасуларға,ұсақ көлдерге бөлініп  тартылып қалады. Бұл өлкеде Обаған, Шалқар, Шалқартеңіз, Алакөл, Қопа сияқты көлдер бар. Бірақ олардың көбі тұзды. Жетісу өзендері- Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Тентек қана тұщы. Бірақ олардың да жылдық ағыны жылдан-жылға кемуде.

   Тұран жазығы өзендері суының азаюы Арал теңізі мен Балқаш көлінің экологиялық жағдайын шиеленістіруде. Арал теңізі тартыла бастады. Балқаштың деңгейі де төмендеуде. Тұран жазығының су проблемасын шешуде жер асты суларының маңызы үлкен. Мұнда еспе су 20-50 м терендікте ғана жатыр. Ал, артезиан суы одан тереңдеу қабаттарда. Шөлді аймақтарда ауыз су да,шаруашылық үшін қажетті су да жер астынан өндіріледі.