Источники феодального права Беларуси

 

Ускладненне характару дзяржаўнага  жыцця патрабавала забяспечыць  адзiнства права для ўсёй дзяржавы. Першая спроба ўсталяваць адзiнства  прававых нормаў на ўсёй тэрыторыi, абмежаваць самавольства суддзяў, а таксама  ўзмацнiць прававую ахову феадальнай маёмасцi i ўвесцi жорсткiя меры пакарання  злачынцаў была зроблена ў Судзебнiку 1468 г.

Арыгiнал Судзебнiка не захаваўся  да нашых дзён, маюцца толькi тры  яго спiсы, датаваныя 70 - 80-мi гг. XVI ст [1, с. 42]. Упершыню гэты заканадаўчы дакумент быў апублiкаваны I. Данiловiчам у 1826 г. у 1-м томе "Актов, относящихся к истории Западной России" (Спб., 1846). Побач з назвай "судзебнiк" ужывалiся яшчэ "лiст", "статут", "закон". Магчыма, тэрмiн зацвердзiўся ў гiстарычнай лiтаратуры пад уздзеяннем таго факта, што "судзебнiкамi" называлiся шырокавядомыя дакументы заканадаўства Маскоўскай дзяржавы 1497 i 1550 гг.

Фармуляр Судзебнiка маладаследаваны, паколькi арыгiнал яго не захаваўся, а рэканструкцыя ўскладняецца адсутнасцю аналогii з сучаснымi яму помнiкамi права Вялiкага княства Лiтоўскага. Агульнапрызнаным лiчыцца зроблены М.Ф. Уладзiмiрскiм-Буданавым падзел Судзебнiка на 25 артыкулаў. У яго  структуры вызначаюцца тры часткi, якiя найперш датычацца сферы  крымiнальнага права:

1) вызначэнне адказнага  за здзейснены крымiнальны ўчынак (7 - 8);

2) парадак звароту ў  суд (9 - 11);

3) вызначэнне пакаранняў  за розныя крымiнальныя ўчынкi.

Сярод iх: крадзеж з доказамі злачынства i без, наезды, зямельныя  справы, утойванне ўкрадзеных рэчаў, крадзеж людзей i чэлядзi, невыкананне  маставой павiннасцi i г. д.

Судзебнiк Казiмiра IV 1468 г. у сiстэме развiцця заканадаўства  Вялiкага княства Лiтоўскага дазваляе прасачыць, як на аснове мясцовага звычаёвага права з улiкам агульнаеўрапейскiх прававых традыцый i судова-адмiнiстрацыйнай практыкi фармiравалiся агульнадзяржаўныя заканадаўчыя нормы. Па звычаёваму праву агульнай мэтай пакарання была кампенсацыя пацярпеўшаму прычыненай шкоды i спыненне злачыннай дзейнасцi. Пры гэтым цяжар гэтай кампенсацыi часам ускладаўся не толькi на сям'ю, але i на вёску, горад. У Судзебнiку 1468 г. ужо прысутнiчае iндывiдуалiзацыя пакарання: злачынец павiнен быў несцi адказнасць перад законам i нiякi выкуп не пазбаўляў яго ад пакарання. Заўважана ўзмацненне пакарання за парушэнне маёмасных правоў, што адлюстроўвала высокi этап грамадскага развiцця, для якога характэрна ўзмацненне карных функцый дзяржавы i рост феадальнай залежнасцi сялянства. Разам з тым Судзебнiк Казiмiра IV не з'яўляўся яшчэ агульнадзяржаўным кодэксам, ён толькi дапаўняў нормы агульназемскiх прывiлеяў. Гэта быў першы крок да кадыфiкацыi i сiстэматызацыi феадальнага права, завершаны выданнем трох статутаў Вялiкага княства Лiтоўскага - у 1529, 1566 i 1588 гг [1, с. 43].

Судзебнік Казіміра - першая спроба ўсталяваць адзінства прававых нормаў на ўсёй тэрыторыі дзяржавы, абмежаваць самаўпраўнасць суддзяў, а  таксама ўзаконіць правам ахову  феадальнай уласнасці і ўвесці цвёрдыя  меры пакарання злачынцаў.

Судзебнік быў зацверджаны  вялікім князем на агульнадзяржаўным  сойме 29 лютага 1468 гады пасля ўзгаднення з князямі, панамі радными і ''з  всим поспольством''. Ён, як і вялікая  частка заканадаўчых актаў княства  таго часу быў напісаны на беларускай мове. У яго аснову было пакладзена мясцовае беларускае звычаёвае права  ў дадатку з новымі прававымі  нормамі, распрацаванымі судовай і  адміністрацыйнай практыкай, ва ўзгадненні з новымі сацыяльна-эканамічнымі ўмовамі.

У артыкуле 1 звяртае на сябе ўвага норма, якая забараняла перадаваць пацярпеламу дзяцей у веку да 7 гадоў, бацькі якіх былі вінаватыя ў крадзяжы і не маглі заплаціць за дасканалае злачынства. Артыкулы 5 і 6 абмяжоўвалі  адказнасць жонкі і дзяцей злачынца, калі яны не ведалі аб злачынстве і  не карысталіся крадзеным, хоць па звычаёвым праве разам з злачынцам адказнасць несла і ўся яго сям'я. Тым самым у Судзебніку атрымлівала замацаванне ідэя індывідуалізацыі пакарання.

Новым было ў законе тое, што злачынства разглядалася ўжо  як супрацьпраўная дзея. Па звычаёвым  праве, калі быў злоўлены злачынец з  крадзенымі рэчамі (“поличным”), то гэтыя  рэчы ішлі ў прыбытак суддзі, а пацярпеламу  належыла выплаціць у падвойным  памеры кошт гэтых рэчаў з маёмасці злачынца і яго сям'і. У Судзебніку гэтае правіла падвергнулася  абмежаванню. Калі злачынец не мог заплаціць, то суд павінен быў вярнуць  “поличное" пацярпеламу [6, с. 175].

Узмацненне феадальнага  прыгнёту і забарона права залежных сялян (граматай 1447 гады) вольнага сыходу ад феадала было замацавана ў артыкуле 24, дзе прадугледжвалася смяротнае  пакаранне смерцю таму, хто дапамагаў  сялянам або чэлядзі хавацца  ад сваіх спадароў.

У Судзебніку ўпершыню атрымала заканадаўчае замацаванне застрашванне, як адна з асноўных мэт пакарання  ў феадальным праве. Паводле звычаёвага права, злачынец, прысуджаны да смяротнага пакарання смерцю мог ад яе адкупіцца  або быць аддадзеным у рабства  пацярпеламу, або яго блізкім. Судзебнік  забараняў вызваляць злачынца ад пакарання. Скончваўся Судзебнік загадам, якое абавязвала ўсіх жыхароў утрымоўваць у належным парадку масты і дарогі. За парушэнне гэтага абавязку прадугледжвалася пакаранне ў памеры дзесяці рублёў.

 

 

 

 

 

 

 

 

ЗАКЛЮЧЭННЕ

 

Такім чынам, у XII - XV стст. на тэрыторыі Беларусі не існавала дакладнага размежавання памiж актам i законам, распараджэннем выканаўчай улады, памiж дзяржаўным i прыватным правам, і таму ў гэты час існавалі шматлікія пераходныя групы юрыдычных дакументаў. Адной з iх з'яўляюцца т. зв. устаўныя граматы - лiсты, асобныя з якiх датычылiся абмежаванай тэрыторыi цi групы асоб, якія класіфікуюцца па вiдах на земскiя, абласныя, гарадам цi групам насельнiцтва і канкрэтным асобам. У сучаснай беларускай гiстарычнай лiтаратуры тэрмiн "прывiлей" ужываецца ў сэнсе вызначэння заканадаўчых актаў, якiмi вялiкiя князi цi каралі надавалi або пацвярджалi выключныя правы пануючага класа, саслоўя, пэўных сацыяльных цi этна-рэлiгiйных груп.

Судзебнiк Казiмiра IV 1468 г. у сiстэме развiцця заканадаўства  Вялiкага княства Лiтоўскага дазваляе прасачыць, як на аснове мясцовага звычаёвага права з улiкам агульнаеўрапейскiх  прававых традыцый i судова-адмiнiстрацыйнай практыкi фармiравалiся агульнадзяржаўныя  заканадаўчыя нормы. Выданнем Судзебніка было пакладзена пачало новаму этапу ў развіцці прававой тэорыі, практыкі заканадаўчай дзейнасці дзяржаўных органаў, новых прынцыпаў сістэматызацыі і кадыфікацыі феадальнага права, якое завяршылася выданнем Статутаў Вялікага Княства Літоўскага.

 

 

 

 

 

 

 

 

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ

1. Вішнеўскі А.Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі – Мінск, 2005. -  193 с.
2. Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі (у дакументах і матэрыялах) – Мінск, 2003;
3. Доўнар Т.І. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі (у схемах) – Мінск, 2003;
4. Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі – Мінск: РІВШ БДУ, 2000;
5. Нацыянальны прававы інтэрнет-партал Рэспублікі Беларусь  htt://www.pravo.by/lawhistory/konst.
6. Старостина И. П. Судебник Казимира 1468 г. // Древнейшие государства на территории СССР. Материалы и исследования, 1988-1989 гг. М.: Наука, 1991. с.170-344.