Cталінградская бітва

У момант цяжкіх баёў на паўднёвым крыле савецка-германскага  фронту 28 ліпеня 1942 народным камісарам  абароны СССР І.В. Сталінам быў падпісаны  Загад № 227 “Аб забароне адыходу з займаных пазіцый без загаду і мерах па яго забеспячэнню”. У ім была паказана навіслая над краінай смяротная небяспека і прад’яўлена патрабаванне спыніць далейшае адступленне, спыніць наступленне нямецка-фашысцкіх войскаў.

Доўгі час  у Савецкім Саюзе публікаваліся  толькі асобныя палажэнні гэтага загаду, якія тычыліся звароту да сумлення і воінскаму абавязку савецкіх салдат. Палажэнне аб стварэнні і дзейнасці штрафных батальёнаў і рот, а таксама загараджальных атрадаў замоўчваць. На жаль, большасць дакументаў па гэтым пытанні не апублікавана да гэтага часу. Сёння значэнне загаду можна разумець дваяка. З аднаго боку, катэгарычнае патрабаванне – “Ні кроку назад!” - спрыяла ўмацаванню воінскай дысцыпліны, а палітычная і выхаваўчая праца атрымала мэтанакіраванасць. З іншага боку, ва ўмовах адступлення, у большасці выпадкаў па аб’ектыўных прычынах, пры адсутнасці выразнага ўзаемадзеяння і ўзаемасувязі ў ваенных дзеяннях, а таксама з улікам звычайнай чалавечай слабасці, карныя санкцыі загаду віселі «дамоклавым мячом» над галовамі камандзіраў і салдат. Пагаршала дзеянне загаду і мноства выпадкаў несправядлівага яго прымянення. Але большасць байцоў і камандзіраў Чырвонай Арміі расцэньвалі гэты загад як своечасовы і неабходны, ні пры якіх умовах не ставіць пад сумненне галоўнае - мужнасць і гераізм салдат і афіцэраў і значнасць самой перамогі.

Рэакцыя на яго ў войсках было неадназначнай, што зафіксавана ў дакументах Адмысловага аддзела НКВД Сталінградскага фронту. На Сталінградскім фронце гэты загад на практыцы пачаў рэалізавацца ўжо 1 жніўня.

Германскае  камандаванне да канца ліпеня 1942 пераканалася, што захапіць Сталінград з ходу сіламі толькі 6-й палявой арміі немагчыма, і перагрупіравала свае войскі для новага наступлення. 31 ліпеня 1942 г 4-я танкавая армія пад камандаваннем генерал-палкоўніка Г. Гота ў складзе 48-га танкавага корпуса (14-я танкавая і 29-я матарызаваная дывізіі), 4-га армейскага корпуса (94-я і 371-я пяхотныя дывізіі) і 6-га румынскага корпуса, была звернутая з каўказскага напрамку на сталінградскі. Ёй было загадана нанесці ўдар праз чыгуначную станцыю Кацельнікава на Сталінград. 6-я палявая армія пад камандаваннем генерала танкавых войскаў Ф. Паўлюса атрымала задачу цалкам авалодаць правым берагам Дона і сумесна з 4-й танкавай арміяй захапіць Сталінград.

Да вечара 3 жніўня 1942 года перадавыя часткі 4-й танкавай арміі вермахта прарвалі абарону савецкай 51-й арміі, выйшлі да ракі Аксай і пачалі развіваць наступленне на населеныя пункты Абганерава і Пладавітае.

У другой палове жніўня 1942 года германскае камандаванне вымушана было зноў змяняць планы наступлення сваіх войскаў на Сталінград. Гераічная барацьба Чырвонай Арміі не дазволіла ўзяць горад з ходу.

Вярхоўнае галоўнакамандаванне вермахта вырашыла нанесці два ўдары па сумежных напрамках. Паўночная групіроўка (6-я палявая армія) павінна была захапіць плацдарм у малой лукавіне Дона і наступаць у напрамку Сталінграда з паўночнага захаду. Паўднёвая групіроўка (4-я танкавая армія) наносіла ўдар з раёна населеных пунктаў Пладавітага - Абганерава ўздоўж чыгункі на поўнач. Германскае камандаванне ўзмацніла свае групіроўкі румынскімі, венгерскімі і італьянскімі войскамі, якія змянілі нямецкія дывізіі на флангах.

   Небяспека для Сталінграда да другой паловы жніўня 1942 года значна ўзрасла - нямецка-фашысцкія войскі знаходзіліся ў 60 - 70 км на захад ад горада і ўсяго ў 20 км на поўдзень.

Перад 6-й  палявой арміяй ставілася задача фарсіраваць Дон паміж населенымі пунктамі Пескаватка і Трохастроўская і нанесці ўдар галоўнымі сіламі ў раён на поўнач ад Сталінграда да Волгі. Гэты ўдар павінен быў суправаджацца на паўднёвым флангу арміі прасоўваннем часткі сіл праз раку Рассошка ў яе сярэднім цячэнні з мэтай у напрамку паўднёвага захаду ад Сталінграда злучыцца з часткамі 4-й танкавай арміі, якія прасоўваліся з поўдня. У загадзе ўказваліся задачы злучэнням арміі па авалоданню цэнтральнай, паўднёвай і паўночнай часткамі Сталінграда.

Войскі  Сталінградскага фронту, разгорнутыя  ў 480-кіламетровай паласе паміж населенымі пунктамі Бабкі - Ляпічаў, былі сур’ёзна аслаблены ў папярэдніх баях. Толькі 62-я армія, у выніку адхілення камандаваннем Сталінградскага фронту прапановы генерал-лейтэнанта А.І. Лапаціна аб адводзе яе войскаў з «мяшка» на правым беразе Дона, страціла чатыры стралковыя дывізіі цалкам і дзве часткова. Каб аднавіць баяздольнасць 62-й і даць ёй магчымасць утрымацца на левым беразе Дона, у яе склад уключаліся ледзь ці не ўсе свежыя дывізіі, якія прыходзілі на фронт. Войскі Паўднёва-Усходняга фронту (320 км), якія трымалі абарону ад населенага пункта Лагоўскі да возера Сарпа, таксама панеслі значныя страты і мелі недастаткова сіл і сродкаў для паспяховага адлюстравання нападаў праціўніка.

1 верасня  1942 г., калі 62-я і 64-я арміі адышлі  на сярэдні абвод Сталінградскай  ўмацаванняў, слаба падрыхтаваны  для абароны, нямецка-фашысцкія  войскі зноў перайшлі ў наступленне з задачай авалодаць Сталінградам. Прарваўшы фронт на мяжы населеных пунктаў Цыбенка - Іванаўка, яны ўжо 2 верасня адсунулі савецкія часткі да ўнутранага абарончага абводу. Цяпер баі разгарнуліся ля сцен самога Сталінграда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Становішча да пачатку бітвы  на Волзе

Яшчэ 26 жніўня па рашэнню Дзяржаўнага Камітэта Абароны генерал арміі Г.К. Жукаў  быў прызначаны намеснікам Вярхоўнага Галоўнакамандуючага і пасланы  прадстаўніком Стаўкі Вярхоўнага Галоўнакамандавання  на Сталінградскі фронт.

 Гэта  рашэнне мела пэўныя наступствы, галоўным з якіх было тое, што І.В. Сталін аддаваў ініцыятыву распрацоўкі і вядзення ваенных дзеянняў палкаводца «новай хвалі». На нейкі час ваеначальнікі атрымалі прастору у сваіх рашэннях і дзеяннях, не абцяжараныя ідэалагічным ціскам. Не выпадкова, што менавіта ў гэты час - у самы разгар вулічных баёў у Сталінградзе - выйшаў загад ад 9 кастрычніка 1942 г. «Аб устанаўленні поўнага адзінаначалля і скасаванні інстытута ваенных камісараў у Чырвонай Арміі». Галоўным крытэрыем для камандзіра стаў розум, апраўданая рызыка і вынік. І як нідзе ўсе гэтыя і іншыя вайскоўцы і чалавечыя якасці стануць выяўляцца ў бітве пад Сталінградам, дзе і сфарміруецца плеяда будучых палкаводцаў-пераможцаў.

У пачатку  верасня становішча савецкіх войскаў, якія трымалі абарону, складвалася самым крытычным чынам. Узяцце горада нямецка-фашысцкімі войскамі і для Стаўкі Вярхоўнага Галоўнакамандавання, і для камандавання фронтам было рэальнай пагрозай, таму ў горадзе яшчэ ў жніўні былі замініраваныя ўсе найважнейшыя аб’екты прамысловага і стратэгічнага значэння, а штаб Сталінградскага фронту быў перадыслацыраваны на левы бераг Волгі.

Рашэннем  Стаўкі на Сталінградскі фронт былі адпраўлены 1-я гвардзейская армія пад камандаваннем генерал-маёра артылерыі К.С. Маскаленка, 66-я армія пад камандаваннем генерал-лейтэнанта Р.Я. Маліноўскага і 24-я армія пад камандаваннем генерал-маёра Д.Т. Казлова з мэтай «нанесці контрудар па групоўцы суперніка каля Волгі і злучыцца з 62-й арміяй». Тэрмін, усталяваны І. В. Сталінам для нанясення контрудару - 2 верасня. Прыбыўшы ў Сталінград і азнаёміўшыся з сітуацыяй, генерал арміі Г.К. Жукаў перанёс наступленне з-за недастатковай падрыхтаванасці: для 1-й гвардзейскай арміі - на 3 верасня, а для 24-й і 66-й армій - на 5 верасня.

Пад «непадрыхтаванасцю войскаў» разумеліся ўсе слабасці савецкіх войскаў на першапачатковым этапе  бітвы: слабое артылерыйскае і авіяцыйнае забеспячэнне (1-я гвардзейская армія, якая распачала наступлене першай, не мела ні аднаго артылерыйскага палка ўзмацнення, ні аднаго палка ПТА і СПА), ўступленне ў бой армій па частках пасля працяглага пераходу і без сродкаў ўзмацнення, слабая ўзаемасувязь асобных родаў войскаў. Пра ўсё гэта 12 верасня 1942 намеснік Вярхоўнага Галоўнакамандуючага генерал арміі Г.К. Жукаў і член Дзяржаўнага Камітэта Абароны Г.М. Маленкоў далажылі І.В. Сталіну. Сюды можна дадаць недастатковае ці нават дрэннае ўзбраенне. Перад вайной былі зняты з вытворчасці «як не апраўдаўшыя сябе» супрацьтанкавыя гарматы і бранябойныя снарады калібра 45 і 76 міліметраў, што стала галоўнай прычынай недасканалай «бутэлечнай вайны» - савецкім пехацінцам ў адсутнасці артылерыйскага прыкрыцця даводзілася кідацца на нямецкія танкі з бутэлькамі “КС”. Савецкае камандаванне было вымушана кідаць у бой недастаткова падрыхтаваных, якія стаміліся, часам знясіленых салдат (былі нават выпадкі смерці па гэтай прычыне). Усё гэта было ў пекле Сталінграда.

 Але,  так ці інакш, тры новыя арміі  былі кінутыя на дапамогу 62-й,  у якой ізноў адбываецца змена  камандуючага. На гэты раз І.В.  Сталін генерал-лейтэнанту А.І. Лапаціну не даруе, паставіўшы яму ў віну прарыў нямецка-фашысцкіх войскаў да Волгі, і з 3 верасня на чале арміі становіцца генерал-маёр Н.І. Крылоў, якога, праўда, ужо праз тыдзень зменіць генерал-лейтэнант У.І. Чуйкоў.

На жаль, наступленне, якое прадпрыняли хутчэй па неабходнасці, чым па магчымасці, не дасягнула галоўнай мэты. Але яно ўсё-ткі дазволіла адцягнуць на сябе частку сіл 14 танкавага корпуса і іншых частак вермахта, і тым самым неяк аслабіць ціск на горад. Але толькі аслабіць. 7 верасня войскі 6-й палявой арміі вермахта прарвалі абарону частак 62-й арміі ў раёне пасёлка Гумрак.

   8 верасня  4-я танкавая армія вермахта сваім левым флангам сышлася каля населенага пункта Яблычны з войскамі 6-й палявой арміі, выйшаўшы да Прыволжскіх ўзвышшаў на заходняй ускраіне горада ў раёне пасёлка Купарвасны. Нямецка-фашысцкія войскі вялі наступленне па ўсім фронце на паўночных, заходніх і паўднёвых подступах да горада. Да зыходу 11 верасня ім удалося захапіць населеныя пункты Пясчанка і Зялёная Паляна на паўднёвых подступах да Сталінграда.

Баі прымалі  ўсё больш і больш жорсткі  характар. Па меры прасоўвання нямецка-фашысцкіх  войскаў у свядомасці савецкіх салдат расло нясцерпнае жаданне адстаяць горад, стаяць да смерці. Заклікі І. Эрэнбурга, К. Сіманава, А. Суркова і іншых прадстаўнікоў савецкай творчай інтэлігенцыі « Забі немца!», «Забі яго!» - сталі вызначальнымі для савецкіх салдат.

11 верасня  16 гвардзейцаў 40-й гвардзейскай  стралковай дывізіі ўступілі  ў адзінаборства з 12-ю нямецкімі  танкамі. Калі танкі ўварваліся ў акопы, гвардзейцы, па прыкладзе камандзіра ўзвода Качаткова, з гранатамі ў руках сталі кідацца пад гусеніцы. З усяго ўзвода ў жывых застаўся толькі цяжка паранены П.А. Бурдзін. У вераснёўскія дні 1942 года ў баях за Сталінград 7 таранаў здзейснілі савецкія пілоты. Усяго ж у баях за горад такіх подзвігаў было здзейснена 17. Героем двайнога тарана стаў малодшы лейтэнант У.Я. Пятаў, які загінуў 13 студзені 1943 г..

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Баі ў горадзе

А становішча нямецка-фашысцкіх войскаў можна  ахарактарызаваць словамі камандуючага 11-га армейскага корпуса вермахта генерала К. Штрэкера: «Чым бліжэй да Сталінграда, тым больш мізэрныя штодзённыя вынікі».

  Войскі вермахта працягвалі рвацца да Волгі. Аднак кожны крок прасоўвання дорага ім абыходзіўся. 12 верасня на нарадзе ў стаўцы ў Вінніцы А. Гітлер загадаў у самы кароткі тэрмін авалодаць Сталінградам, каб не дапусціць тут перамалочвання сіл вермахта на доўгі час. Ён зыходзіў з таго, што сілы савецкага боку знясіленыя, і супраціўленне на Волзе мае лакальны характар.

  Штурм Сталінграда вызначалася ажыццявіць у асноўным сіламі 6-й палявой арміі двума ўдарамі, нацэленымі на цэнтр горада. Адзін ўдар - з раёна пасёлка Аляксандраўка на ўсход. Другі ўдар - з раёна станцыі Садовая ў напрамку на паўночны ўсход. Гэтыя ўдары павінны былі раздзяліць фронт савецкай абароны і прывесці да падзення Сталінграда. Флангавым сілам, якія дзейнічалі на поўдзень і на паўночны  захад ад горада, ставілася задача скаваць савецкія войскі, якія супраць стаялі ім.

Для ажыццяўлення гэтай аперацыі нямецкае камандаванне значна ўзмацніла свае войскі пад  Сталінградам. Гэта ўзмацненне праводзілася, перш за ўсё, за кошт перакідвання войскаў з каўказскага напрамку і рэзерваў групы армій «А». Толькі з 1 па 13 верасня сюды прыбыло дзевяць дывізій і адна брыгада. У асноўным гэта былі войскі сатэлітаў Германіі - Румыніі, Італіі, Венгрыі. Іх ставілі, як правіла, на пасіўных участках фронту, вызваляючы нямецкія часці, якія пасылаліся ў Сталінград.

 Да 13 верасня непасрэдна ў раёне  Сталінграда на баку вермахта была значная перавага, асабліва ў танках і авіяцыі. 13 верасня 1942 года нямецка-фашысцкія войскі пачалі штурм горада. Адна групіроўка, наступаючы з раёна раз’езда Разгуляеўка, пацясніла савецкія войскі да пасёлкаў «Барыкады» і «Чырвоны Кастрычнік». Другая групіроўка авалодала станцыяй Садовая і выйшла да заходняй ўскраіны прыгарада Мініна. Баі закіпелі на вуліцах горада, пераўтвораных нямецка-фашысцкай авіяцыяй у цяжкапраходныя руіны. Калі раней, як правіла, савецкія войскі здавалі гарады без бою, то ў Сталінградзе часці вермахта чакаў непрыемны сюрпрыз: часцi Чырвонай Арміі разгарнулі лютую барацьбу за кожны дом, кожны паверх дома.

 14 верасня, адбіўшы спробы 62-й арміі вярнуць страчаныя пазіцыі, нямецка-фашысцкія войскі абрынулі на баявыя парадкі арміі ўдар велізарнай сілы. Яны імкнуліся раздзяліць савецкую абарону, ізаляваць адзін ўчастак абароны ад іншага. Асабліва жорсткія баі разгарнуліся ў той дзень у раёне Мамаева кургана, на беразе Царыцы, у раёне элеватара і на заходняй ўскраіне пасёлка Верхняя Ельшанка. У другой палове дня частцям вермахта ўдалося прарвацца да Сталінграда адначасова ў некалькіх месцах: у раёне пасёлка Купарваснае, на Дар-гора, па яры ракі Царыцы і праз тэрыторыю авіягородка.

Асабліва  ўпартыя баі вяліся ў раёне  элеватара і вакзала Сталінград-II. З даху элеватара добра праглядалася і прастрэльвалася цэнтральная і паўднёвая частка Варашылаўскага раёна, кантраляваліся падыходы да Волгі. У гэты раён адышлі і занялі абарону абяскроўленыя падраздзяленні 42-й стралковай брыгады і некалькіх іншых частак. У выніку нападаў нямецка-фашысцкіх танкаў і мотапяхоты савецкія часткі былі адрэзаныя ад асноўных сіл 62-й арміі і працягвалі змагацца ў акружэнні. 19 верасня на дапамогу акружаным абаронцам элеватара прабіліся марскія пяхотнікі з 92-й стралковай брыгады. Каб зламаць супраціўленне савецкіх байцоў, германскае камандаванне дадаткова падцягнула ў гэты раён артылерыю і танкі. Самалёты люфтвафэ бесперапынна бамбардзіравалі будынак збожжасховішча. Не толькі элеватар ў цэлым, але і асобныя яго паверхі і сховішчы па некалькі разоў пераходзілі з рук у рукі. Гарэла збожжа, салдаты задыхаліся ад дыму і пылу. Да 22 верасня абстаноўка рэзка пагоршылася. Скончыліся боепрыпасы, вада і прадукты харчавання. Многія байцы ўпалі смерцю адважных або былі параненыя. У гэтых умовах мужны гарнізон на працягу яшчэ некалькіх гадзін працягваў весці бой з нямецкай пяхотай, якая ўварвалася ў сховішча, а ўначы выйшаў з акружэння.