Педагогикалық мамандақ

§ 4. ОРТА ТҮРКІ ДӘУІРІ

                                                      (Х-ХV гасыр)

Орта түркі дәуірі - маңызды әлеуметтік оқиғаларға толы кезең. Бұл кезеңде түркі тектес халықтар жеке-жеке халық больш ыдырап, соның негізіңде бүгінгі түркі тілдері дербес тіл ретінде қалыптаса бастады. Орта түркі дәуіріңде түркі тайпаларының бірде қосылып, бірде ыдырауы, әр түрлі саяси оқиғалар түркі халқының тарихи даму процесіне және соның негізінде оның тілінің дамуына да өзінің әсерін тигізді. Тарихи тұрақсыздық, ру мен ру, тайпа мен тайпа, ел мен ел, мемлекет пен мемлекет арасыңда жиі тұтанып отырған алауыздық соғыстары да халықтың даму процесіне түрлі дәрежеде әсер етіп отырды.

Түркі халықтары мен олардың  тілдерінің даму кезеңдерін зерттеуші ғалымдардың өзі бұл кезеңге келгенде тығырыққа тіреледі. Шартты түрде Орта түркі дәуірі екі кезеңге бөлінсе де, белгілі орыс түркітанушысы Н.А.Баскаков Х-ХV ғасырлардағы тарихи жағдайларды жинақтай келіп, түркі тайпаларының бір-бірімен араласу деңгейін, осы дәуір үлесіне жататын ескерткіштердің жазылу ортасы мен тілдік ерекшеліктерін ескере отырып, бұл дәуір ескерткіштерін шартты түрде 4 топқа бөліп қарастыруды ұсынады:

1. Қарахандықтар дәуірі ескерткіштері;
2. Алтын Орда дәуірі ескерткіштері;
3. Орта Азияда жазылған ескерткіштер;
4. Мамлүк қыпшақтарының ескерткіштері. Н.А.Баскаковтың айтуынша, дәл осылай бөлудің өзі орта түркі дәуірінің барлық ескерткіштерін бірдей қамти алмайды. Мысалы, жоғарыдағы топтастыруға азербайжан жеріндегі оғыздардың көне ескерткіштері мен Анатоль түріктерінің жазба дүниелері енбей қалған. Демек, Орта түркі дәуірін өте күрделі кезең деуге себепші болған факторлардың бірі де - осы. Сонымен, ғалымдар Орта түркі дәуірін екіге бөліп қарастырып жүр:
1. Қарахандықтар дәуірі (Х-ХІІ ғғ.);
2. Моңғолдар дөуірі (ХІІІ-ХV ғғ.).

Карахандықтар дәуіріндегі түркі тілдері

Тарихи мәліметтерге сүйенер болсақ, X ғасырда қарлұқтардың тайпалық одағы күшейіп, қанатын кең жая бастайды. Қарлұқтар Шаш өлкесінен Балқаш көлі мен Ыстық көлге дейінгі аралықта жайлаған. Жері орасан үлкен болғандықтан, олардың екі орталық қаласы болған: Баласұғын және Қашқар. Осы қарлұқтардың тайпалық одағы құрамына енген түркі тайпалары тарихта өзінің ізін қалдырған Қарахаңдықтар мемлекетін құрады. Қарахандықтар мемлекеті Бұқара мен Самарқанды басып алып, шағын ұйғыр тайпаларын қол астына бағындырып, Амудария мен Сырдария аралығындағы шұрайлы жерлерге ие болып, сол жерлерді мекендеген түркі-иран тектес халықтарға

мдік етіп, X гәсьфда ислам дінін  қабылдап, біраз уақыт Орта Азиядагы ең мәдешетгі мемлекеттің бірі болды  МҚапікэридің «Диуани лүғат ит-түрік» еңбегіндегі деректерге сүйенер  болсақ, Қарахаңцықтар мемлекеті  қүрамына түркілердің негізгі үлкен  үш тайпасы енігггі:

• қдрлүқтар - Батыс Ғүн тармағыныц негівгі тайпалық одақтарының бірі. Бүл тармаққа кіретін төрт тілдік топтъщ бірі осы тайпа атымен аталады. Кррлүқ тобынан бүгінгі өзбек және үйғыр тілдері қалыптасып шықкдң
• ппгілдер - Тараз бен Ыстық көл аймағын мекендеген, мал бағумен айналыскдң Күн мен Айға, жүлдызда{та табыжаң түркі гілінде сөйлеген көшпелі халық;
• яғмалар - Шығыс Түркістанды мекендеген, түркі тілінде сөйлеген көшпелі халық. Қарахандықтар мемлекеті қүрамьпіа бүдан басқа да тайпалар енген.

Қдрахандықтар дәуірінің тілдік ерекшеліктерін сипаттайгын көлемді әрі аса  қүнды екі еңбек бар. Олар. М.Қапгқаридід  «Диуани лүғат ит- түрік» сөздігі  мен ЖБаласүғьшның «Қүдаіту білік» дастаны. (

«Диуани лүгат иг-түрік». XI ғасырда, Кдражищықтар дәурңде жазвьпған  тарихи мүра. Авторы - Махмүд ибн әл-Қүсайын  ибн Мухаммед әл- Кдшқари. М.Қашкдри  туралы деректер жоқтың қасы. Бізге  белгілісі, ол Кдшқар шаһарыңда 1029-1038 жылдар аралығында туған Әкесі Махмүд ибн  Мухаммед - Барсағаи руынан шыққан ақсүйек. Ол Маверенахрды жаулап алушы Барсаған әмірі Бағра ханның (Харун ибн  Сулейман) еемересі деп есептеледі

МҚашкдри өзінің сөздігін жазбас бүрын  барлық түркі тайпалары қоныстанған  ел мен даланы түгел аралап шығады. Кітапты жазудағы оның басты мақсаты  түркі тілінің араб тілінен ешбір  кем емес екендігін дәлелдеу болған Жалпы түркі тілдерінің басқа  да әлемге танымал гілдерден ешбір  кем еместігі туралы жазылған еңбектердің  де түщышы осы «Диуани лүғат ит-түрік» болып саналады. МҚдшкдри бабамыздың араб өркениеті мен діні, тілі мен  әдебиегі ерекше үстемдік қүрған сол  кезеңде өзінің туған тілі туралы осындай көлемді еңбек жазуьш асқан ерлік деп есептеуге  боладьь Кейін оның бүл ерлігін  өзбек данышпаны Ә.Науаи кдйгалады. Ол да өзінің «Мухакамат ул-лүғатайин» («Екі гілдің таласы») атты еңбегінде парсы тілі мен түркі тілдерін салыстырған болатын.

Бізге еңбекгің 1266 жылы 1 тамызда жазылған көшірмесі келіп жетті. Еңбек  мынадай жолдармен басгалады: «Қайырьшды, мейірімді

Алланың атымен бастаймын.

Енді Мүхамметтің үльі Кусайыниың перзенті Махмүттың айтар әңгімесіне назар сальщыздар:

Мен Тәңірдің гулденген мемлекепипі  туркілердің топырагында жаратцанын, өмір біліктерімен сол топырақты гажайьіп ориектегенін көрдім. Тәңір оларды туркілер деп атап, асқан і\)и-салтанатк;а ие қылды. Дәуіріміздің хак;андарын солардан таңдаПу замана қүбылысының еркін тізгінін к,олдарына \статты» *.

Еңбектің соңын автор мышдай сөздермен аяқтайды: «Қусайыннъщ улы Махмүд айтадьі:

Түркі тілдерінің сөздерін топтастырып, ережелері мен негіздерін баяндау, магыналарын айқьтдап, бөлімдерге бөлуге кітаптың басында уәде еткен едік. Айтқанымыз келді. Ойымыз іске асты. Артьік; қажетсіз болгандарын кітапқа кіргізбедім. Г!нді, осьі кітап заманнан заманга узак; гүмыр сүрсін. Әдеби- коркем к;ьімбат мүра болсын. Кітабымыз осы жерде аяқталсын.

Кітаптьі 464 жылы жүмада эл әуел айының басында жазуга кіріскен едім. Төрт мэрте көиііріп жазып, 466 жылы жүмада эл ,>уел айыныц онында, дүйсенбі күні аяқтадым» **. Хиджра жыл і ашуы бойынша берілген осы уаідьпты кдзіргі жыл санауга айналдырған кезде, кітаптың жазылған мерзімі 1072-1074 жылдарға сәйкес келеді Сездік араб тіл бітімі негізіңце жазылған. Бірақ еңбектің жазылу үлгісі классикалық араб тіл білімінің үлгісіне үнемі сәйкес келе бермейді «Қыскдріу және жеңілдету мақсатында еңбегімді бүрын ешкім жаэбаған жоне ешкімге белгісіз тәргіпте жаздым» деп түсіндіреді автор. Сондықган кейбір ғалымдар М.Кдшқариды біреуге шәкірт болган деп санайдьь Ллайда оньщ кімге шәкірт болғандығы - түркітану ғылымыңца әлі ппықталмаған мәселе.

ЗМК^шкдри ~ түркі тілдеріігіц фонетикалық  жүйееін де, ірамматикалық қүрылымын  да жетік білген Бірақ автор өз еңбегівде түркі тітдерінің морфологиясы туралы сәл ғаш мәлімет береді де, сингаксиа туралы сөз қылмайды. Бүл әрекетін грамматика мәселесін  екішпі еңбегінде к;ірастыруына  байланысты деп түсіндіріп, ол еңбегінің  атьш да атайдьс «Клтаб-и джавахир ан-нахв фи лүғат ит-түрік» («Түркі тілдері і интаксисіне тиісті гауһарлар»). М.Қашқаридің екі еңбегі (к)лғаңдығьш XIV ғасьфда өмір сүрген Мысыр тарихшысы Бадридцин Лйни да айтқан. Өкінішке орай аталмыш еңбек біздің заманымызға жетпей жоғалғсііі

«Диуани лүғат ит-түрік» еңбегі үш кітаптан түрады М.Кдшкдри оны 8 бөлікке бөліп жазған; 1)хамза кітабы, 2)сәлім кітабы, .Омузагаф кітабы, 4)мисаль кітабы, 5)үиг эріпті кітап, ())төрт әріпті кітап, 7)мүрын жолды дыбыстар кітабы,

Н)қос дауыссыз дыбысты кітап. Әр кітап сайын (тараулар болуы керек “ О.Б.) берілген мысалдар есім және етістік болып бөлінгеи Мазмүны жағынан «Диуан» сол замандағы түркілердің қоғамдық *К,ашқари М. Түбі бір түркі тілі («Лиуани лүгат ит-түрік»). Алматы: Лиа тілі, 1993, 9-6.

**Аталган еңбек, 191-6 өмірінеп, рухани дүниесінен түрлі мәлімет бере алатын материалдарға толы. Оларды академик А.Н.Кононов төмендегідей бес салаға бөліп көрсетеді:

1. түркі халқының әр тайпасына тән сөздік қор;
2. түркі тайпаларының мекен-қоныста ры^ тура лы мәліметтер;
3. түркі тілдерін топтастыру (классификация);
4. түркі тілінің тарихи фонетикасы мен тарихи грамматикасы туралы мәліметтер;
5. түркілердің тарихы, географиясы, этнографиясы, поэзиясы меи фольклоры туралы мәліметтер.

- М.Кдшқари өз еңбегіңде тек  түркі тіліне ғана тән сөздерді  қамтуга тырысқан. Түркі тілдері  материалдары оғыз тілімен салыстырылып  беріледі. М.Қашқаридің «Диуани лүғат  ит-түрік» туындысы - түркі халықтары тілдерінің тарихи диалектологиясы бойынша баға жетпес еңбек. Сондықтақ араға он ғасырға жуық уақыт салса да, ол өз маңьвын жоғалтқан емес.

«Диуани лүғат ит-түрікте» 29 түркі  тайпасының аты аталады. 110 жер-су атына, 40 ел мен тайпа атауына араб тілінде  түсінікте|ме бершеді. Ютапта екі және төрт жолдық 242 шумақ бәйіт пен 262 мақал-мәтел мысал ретінде пайдаланылған. Олардың 875 сөзі мен 60 мақал-мәтелі қазақ  тіліне қаз-қалпында сәйкес келеді.

«Диуанда» М.Кдшкдри түркі тілдеріне  ең алғаш рет классификация жасайды. Ол түркі тілдерін орналасу территориясына қарай терістік және түстік тілдері  деп бөледі. Солтүстік тілдеріне  печенек, қьшшақ, оғыз, йемек, башқүрт, басмыл, қай, ябаку, татар және қырғыз тілін, оңтүстік тілдеріне шігіл, тухси, яғма, ығрақ, чаруқ, чомыл, үйғыр, қытай, табғач тілдерін жатқызады. Бірақ ғүлама тілдерді бөлуде олардың тазалығы мен  басқа тілдер әсерінен бүліне бастағаньш негізге алады. Соның нәтижесінде, басқа тайпалардың ықпалына түспеген, таза түркіше сөйлейгін тайпалар кдтарына қыргыз, огыз, қыпшақ, тухси, шігіл, чаруц, ыграц тайпаларын жатқызады. Басқа тайпалар тілін иран, парсы, араб тілдерімен араласып кеткен деп түсівдіреді. Түркі тітдеріігіц ішінде ең жеңілі оғыз іілі, ең дәлі мен икемдісі яғма, түкен тайпаларының және Іле, Ертіс өзендері бойын мекендейгін үйғырлардың тілі делінген.

«Диуани лүғат ит-түрік» - түркі  тілдерінің түңғыш салыстырмалы сөздігі  және түркі тілдері бойынша түщыш  зерттеу кітабы. Үш кітаптан түратын  бүл еңбекте түркі тайпаларыньщ тілі бірінші рет ғылыми түрғыдан жүйеленген. Онда тек жеке сөздердің  мағынасы ғана емес, этимологиясы да түсіндіріледі. Еңбектің қүндылығы мен оньщ авторының  түркітану ғылымындагы алатын орны туралы ғалымдар берген баға да өте  жоғары. Белгілі түркітанушы А.Н.Самойлович 

М.Қашқариды «XI ғасырдың Радловы» деп бағаласа, А.Н.Баскаков опы «түркі тілдерін салыстыра зерттеудің пионері» есептейді.

«Қүдатғу білік». «Қүтаю білігі»  деп аталатын кітап - парсы <|)илософиялық  поэзиясы дәсгүрімен жазылғақ 13000 жолдан қүралған дидактикалық дастан. Авторы - Баласүғын қаласының түрғыны  Жүсіп хас Хажиб Баласүғын. Жазылу уақыты ~ 1069-1070 жылдар. Бізге дастанньщ  бір данасы көне үйғыр алфавитімен  және екі данасы араб плфавитімен  жазылған 3 көшірмесі жетті. Сақталған  орьшдарына К/і рай ол көшірмелерді Вена, Каир, Наманпан вариангтары деп  атайды Үйғыр жазулы варианты 1439 жылы көшірілсе, араб шрифгісімен жазылған варианттары XIV ғасырдың П жартысында және XVII гасырдың аяғыңда жазылған. Егер М.Қашқаридің атақты «Диуанын»  түркі іілдері бойынша түщъіш жазылған сальістьфмальі-лингвистикальіқ  і ылыми еңбек деп есептесек, профессор Р.Сьвдықова Ж.Баласүғынның «Қүдатғу білігін» түркі жазба әдеби  тілінде жазылған түңғыш көркем шыгарма  деп бағалайды»1. «Қүдатғу білік» қай тілде жазылған деген < үраққа да түркітанушы ғалымдар бірауыздан ортақ жауап бере плмайды. С.Е.Малов оны көне үйғыр, А.М.Щербак қарлүқ, Г.Благова кдрлүқ-қыпшақ, А.Валидов қараханид, Ә.Нәжіп қарлүқ-үйғыр тіліңде жазылған деген жорамалдар айтады. «Қүдатғу білік» - көне үйғыр одеби тілінің дәстүрін сақтай отырып, қарлүқ-үйғыр әдеби тіліңде жазылған деген пікір - осы түжырымдар ішіңдегі тарихи және тілдік і үрғыдан шыңдыққа жақыны.

Бүл еңбектерден баска Кдрахаңдықтар  дәуірінің соңғы жьшдарында жарық  көрген тарихи-жазба ескерткіштер де бар. Оларға Қожа Лхмет Яссауидің ХП ғасьфдың оргасыңда жазған діни-софистік «Диуани Хикмет» («Ддналық кітабы») пен Яссауидіід шәкірті Ахмед ІОпіакидің <І шбат ул Хакайк» («Ақиқат сыйы») шығармалары жатды.

Ахмет Яссауи - Түркісган (Яса) қаласын  мекеңдеген, ХП ғасырдағы гуфизм ағымының ірі өкілі әрі үраншысы. Өзі  үгіттейтін идеялар кдрапайым халық  жүрегіне оңай жету үшін ол еңбегін  поэзия түріңде жазды. Яссауи «Хикметтің»  ең алдымен халыққа түсінікті  болуъш коздеді. Сондьщтан болар, оның хикметтері ел арасында әлі күнге  пуызша да, жазбаша да сақталуда. «Хикметке» өзінен бүрынғы піығармалар іілі әсер ете алмаған. Демек, шығарма  қарлүқ-үйғыр гІлдік дәстүріне қарама-қарсы  түра алатьш тілде жазылған деп іомшылайды Ә.Нәжігі2. Оңдай тілге ол қыпшақ-отыз тілін жатқызады /Ігсауидің негізгі тілі - қыпшақ тілі болса да, оғыз тілінің әсеріне үшыраған дейді. Демек, Хожа Ахмет Яссауи мүрасы - қазақ әдеби

тілінің бастау көзі болып танылуға тиіс деп санайды ғалым3.

XI ғасырда селжүктер тайпалық  одағы күшейеді де, Кдрахапдықтар  мемлекеті өз бабаларының жольш  қуып, іпжі қарама-қайшылықтар мен  тайпа аралық соғыстар зардабына  үшырай басгайды. Осы кезеңде  селжүктер тайпалық одағына кірген  оғыздар тайпасы да күшейе  бастаған болатын Олар Қарахандықтар  мемлекетін өзінің қол астына  бағындырады. Оғыздар ХП ғасырда  Арменияны және Византияның меншігінде  болып келген Батыс Азияны  жаулап алады. Осының негізіңде,  бүл территорияда кейіннен Осман  империясы пайда болады.

Оғыздардың тарихи ескерткіштеріне  «Китаби дадем Коркут» («Қорқьп  ата кітабы»), «Оғызнаме» еңбектері  жатады. В.В.Радловтьщ айтуынша, «Қорқыт  ата кітабы» моңғол дәуіріне дейін  жазылса да, XV ғасырда толық қалыітгасса  керек. Ал «Оғызшме» Оғыз мемлекеті  қалыптаса басгаған кезеңде жазылған Оғыздардың тарихи мүраларыш селжүк ханы Сүлтан Веледтің (1226-1312), Ашық Пашаның (1271-1332) шығармалары, Бурханидден Сишсскийдің (1345-1397) «Диуаны», авторы белгісіз жинақ, «Ибн Бибі хроникасы» (1421-1451) сияқты еңбектер кіреді. Оғыздар тайпалық одағы мен  олардың жазба мүралары оғыз- қыпшақ диалектісінің Орш Азиядағы негізгі  тілдердің біріне айналуына себепші  болдьь Осының негізіңде Кррахандықтар  дәуірінде Орга Азияны мекендеген түркі  халықтарының әдеби тілінің дамуында екі түрлі бағьгг ~ шығыста кдрлүқ-үйғыр  диалекгісі және батыста оғыз-қыпшақ диалектісі негізінде даму бағыты болғандығы анық байқалады.

XI ғасырда қыпшақ (қүмандар, половеңтер) тайпалары шығыстан Оңтүстік-Шығыс  Еуропаға қарай жылжиды. Олар  өз жолындағы печенектерді батысқа  қарай ығыстыра бастайды. Печенектердің  бір бөлігі мадиярлармен араласьш  кетсе, екінші тобы бүлғарларға  барып қосылады. Ал олардың үшінигі  тобы орыстармен бірігіп, қыпшақтарға  кдрсы түрды. Бірақ кейіннен  печенектердің ол бөлігі қыпшақ  тайпасыньщ қүрамына сіңіп кетеді. Қыпшақтардьщ печенектерді ығысгыра  отырып меншіктеген даласы тарихта  Дешті Қьпппақ деп аталады.  Бүгінгі территориялық өлшеммен  алатын болсақ, Дешті Қыпшаққа  Қазақстанньщ оңтүстік-батысы, Еділ  өзенінің төменгі сағасы, Қырым  мен Дон далалары кіреді.