Педагогикалық мамандақ

Моңгол дәуіріне дейінгі қыпшақ тілі туралы мәлімет беретіп еңбектер өте аз. Қыпшақ сөздері мен қыпшақ тайпалары туралы деректер М.Қашқаридің «Диуани лүғат ит-түрік» еңбегінде ғана кездеседі. Моңң)л дәуіріне дейінгі қыпшақтар мен олардың тіш туралы мәліметтер басқа халықтардьщ жазба ескерткіштерінде жалқы есімдер мен топонимдер түріңде кездесіп отырады. Соңдай ескерткіштер қатарына  

орыстар мен мадиярлардың (венгрлер) ХШ ғасырдағы тарихи- хроникалық жазбаларьш және орыс халқының эпосы «Игорь полкы  туралы сөзді» жатқызуға болады.

Моңеолдар дэуірі

Орта түркі дәуіріне тән негізгі  тарихи оқига - моңгол шапқыншыльвғъь Моңғол шапқыншылығы ХІП ғасырда  басталды. Шыщыс хан 1215 жылы Пекинді  басьш алғаннан кейін барлық әскерін  Орта Азияға бағьггтады. Шыңғыс әскері Түркістан, Сырдария, Амудария, Хорезм, Самаркдн және т.б. жертердегі түркі  халықгарының гүлденген мәдениетін күл-талқан қылды. Моңғолдар өзінің жолындағы түркі тайпаларын бағыңдыра  отырып, қысқд мерзімде Отырарды, Хорезмді, Орга Азияны, Хорасанды, Ауғанстанды, Солтүстік  Индияны басып алды. Жәбә ноян мен  Сүбәдәй ноянньщ жасақтары Кавказға өтіп, қыпшақтар мен орыстардың жасақтарын талқандай отырып, 1224 жылы Дешті  Қьшшақты толық басып алады. Тарихта  өзінің дүрыс бағасын ала алмай  келе жаткдн осы кезең мен моңғхзл  ша пқыі ішытығыньп * түркілерге өсері  туралы академик В.В.Бартольдт: «Моңғол  шапқыншылығы моңғолдарға қарағаңда, түркілер тағдырына көп ықпалын  тигізді», - деп бағалайды.

Моңғол тайпаларының үстемдігін тек  Шыңғыс хан кезеңімен ғана байланыстыру дүрыс болмайды. Моңғол тайпалары  өз үстемдігінің неіізін X ғасырларда орната басгаған еді. Олар осы кезеңце  Солтүстік Қытайдан оғыздарды ығыстырып  шығарып, Жетісуға кірген болатын. «Қара  қытайлар» деп аталған моңғолдың  осы тайпалық одағы ХП гасырда  Орта Азияда мемлекет қүрған болатын.

Мощюл дәуіріңде батыста атақты Алтьш Орда мемлекеті кдлыптасгьь  Жошы үлысына қарайтьш бүл мемлекеттің  қүрамына Орыс жері, Бүлғария, Дешті Қыпшақ, Қырым, Солтүстік Кавказ, Хорезм жері кірді. Алтын Орда мемлекетінің аса дәуірлеген уақыты - ХПІ-ХІҮ гасыр. XV ғасырда Алтын Орда үш хаңдыққа - Қырым хандығына (1420 ж.), Қазан хандығына (1433 ж.) және Астрахань хаңдығына (1466 ж.) бөлшектенеді және оның қүрамынан көшпелі өзбектер тайпалық одағы мен ноғайлар (маңғыт) бөлініп шығады. Ноғайлар XVI ғасырда өздеріігің мемлекеті - Ноғай Ордасьш қалыптастырады.

Иоғая Ордасы. Алтьш Орданың ыдырауы мен Ақ Орданың әлсіреуі барысында бүгінгі Қазақстан территориясында пайда болған қүрылымда рдың бірі - Ноғай ордасы. Ноғай Ордасы Алтьш Орданың қүрамынан ХЛІ ғасырдың П жартысында бөлектене бастады. Бүл ироңесс XIV ғасырда өмір сүрген әмір Едігенің түсында жалғасьш, оның баласы Нүр ад-диннің (1426-1440) кезінде аяқталды. Ноғай ордасы XV ғасырда Алтын Орда қүрамынан толық бөлініп шығады.

Ноғай Ордасындағы үстем тайпа  маңғыттар болды. «Ноғай», «Ноғай ордасы», «ноғайлықтар» деғен терминдер  әдебиетте алғаш рет тек XVI ғисырда  ғана пайда болдьь Оғин дейн олар өздерін  «мащыгтармыз» деп, ал өздерінің  үлысьш «маңғыт жүрты» деп атап келген. Оларды XVI ғасырға дейін көрші  халықтар да осшхай таныды. Ноғай Ордасының  негізгі аумағы Еділ мен Жайық  арасында, орталығы Сарайшық қаласы болды. Ноғайлар шығысьшда Жайықтың сол  жақ жағалауын бойлап көшіп жүрді. Олар солтүстік-шығыста Батыс Сібір  ойпатына, солтүстік-батыста Кдзанға, оңгүстік-батыста Арал мен Каспий өңіріне, тіпті кейде Мащысгау мен  Хорезмге дейін барып жүрдй XV ғасырдың басында ноғайлар Сырдарияның орта ағысына дейін жетіп, Сырдариядағы бекіиіс-қалала рды жаулап алады. Мысалы, 1446 жылы маңғьгг Уақас би Үзкентті басып алады. Ноғай Ордасьшьщ неіізін Алтьш Орда ханы Ңдіге кдлаған болып есегггеледі. Бүл туралы деректер Абдіраззақ Самаркднидің, Ибн Арабшахтың Әбілғазының, Кддырғвли Жалаиридің еңбектерінде кездеседі. XIV ғасырдың аяғында Алтын Орданың уақьпша билеушісі болып тағайьшдалған Едіге 15 жыл бойы (1396-1411) Алтын Ордадағы бар билікті өз қольша алады. Оның тікелей басшылығымен Алтьш Ордадан бөлектенген мащЦг жүрты XIV ғасырдағы Түркі даласындағы ірі феодалдық қүрылымдардың бірі болып саналады. Едіге өзінің Ордасында 200 мыңнан астам атты әскер үстаған. Едіге басқарған Ноғай Ордасы көрші үлыстар өміріне де зор ықпалын тигізіп отырған. Ибн Арабшах Едігенің 20 шақты баласы болғандығық әр баласьшьщ үлесіңде белгілі бір жер мен әскер болғандьвғъш айтады. Тіпті Алтын Орда қүрамынан бөлінген хандықтарта Шынғыс үрпағынан шыққан әмірші тағайындаудьщ өзі Едіге үрпақтарьшьщ келісімінсіз іске асырылмаган. Ноғай Ордасының қүрамына маңғыттармен кдтар, қоңьфат, наймаң арғық кдңяы, алшьш, қыпшақ, кенгерес, қарлүқ, алаш, тама сияқты рулар енген.

Ноғай ордасыньщ Кдзақ хандықтарыньщ  қалыптасуына үлкен әсері болды  Қарақалпақ халқы да осы Орданың  қүрамына кірген халықтар негізінде  пайда болды. Бүііші таңда Солтүстік  Кавказда осы Орда қүрамына кірген қүмық, балқар, қарашай халықтары  түрады.

¹ Алтын Орда мемлекетінің неіізгі тілі - түркі тілі болды. Бірақ Алтын Орда дәуірінің халықтық тілі де, әдеби тілі де біркелкі жүйелі сипатта болған жоқ. Ақсүйектер үйғыр жазуы мен араб жазуына неіізделген әдеби тілді пайдаланды. , XV ғасырдан кейін араб жазуын ғана қолдащы Сөз жоқ, Алтьш Орда әдёби тілінде, көбінесе, қыпшақ тілінің элементі басым болды. Бірақ бүньщ өзі түркі халықтарыньщ қоныстанған территориясына да байланысты болып отырды. Мысалы, осы кезде Хорезмде дүниеге келген жазба ескерткіштерде Алтьш Орда әдеби тілінен гөрі шағатай одеби тілінің дөстүрі йісымырақ. Ал батыста, Алтын Ордаға жақын маңда жазылған шығармалар тілінде қыпшақ тілі үстемдік қүрды. Осы екі мәдени ағым мен тілдік дәстүр негізінде орга түркі дәуіріңде жазылған Алтын Орда дәуірі ескерікшггерін екі топқа бөледі:

1. Алтын Орда шығыс жазба ескерткіштері;
2. Алтын Орда батыс жазба ескерткіштері. Бүл топқа Египет қыпшақтары - мамлүктердің де тарихи жазба ескерткіштері енеді.

ПІыгыс жазба ескерткіштері  қатарына оғыз-қыпшақ тілінде XIV гасырда  жазьшган Хорезмидің «Мүхаббат-намеа» және Ибн Муханнаның «Китаби хуллийат ул-хайан ва хулват ул-лисан» атты сөздігі  кіреді. Шығыс жазба ескерткіштері  қатарына діни мазмүнда жазылған С.Бақырғанидің «Хикмет» (ХПІ ғ.), Н.Рабғузидің «Хисса сүл-анбия» (1310 ж.) шығармаларын да жатқызуға  болады.

Хорезмидің «Мүхаббат-намесі» 1353 жылы Сыр бойында дүниеге келген Хорезми  кітап авторының лақап аты  болса керек. Бізге шығарманың үйғыр  және араб жазуымен жазылған екі нүскдсы  жетті. Шығарма 948 өлең жолынан, 474 бәйіттен, сүйіспеншілікке толы он бір намеден (хатган) қүралған С.Исаев Хорезмидің «Мүхаббат-шмесінің> тілін қазіргі  қазақ тілінен онша алшақ емес деп түжырымдайды4. Әрине, еңбекті көне қазақ тіліндегі тарихи мүра деп айтуға болмас. Дей түрғанмен, ғалымның жоғарыдағы топшылауы қазақ тілінің, Н.А.Баскаков айтқандай, тек бір тілдік группаға жататын тармақтан ғана пайда болғаңдығы туралы теорияны жоққа шығарады.

Батыс жазба ескерткіштеріне Қүтыптың «Хүсрау мен Шырын» поэмасы, қыпшақ тіліңде сөйлеген Львов армяндарының сот қағаздары, XIV ғасырда жазылған қыпшақ ескерткіштерінің көлемдісі - «Кодекс  Куманикус» сөздігі жатады. Н.А.Баскаков бүл топқа мамлүк қыпшақтарының  ескерткіштерін де кіргізеді.

«Кодекс Куманикус» («К^үмандар кігпабы») - XIV ғасырдың басыңдағы қыпшақ жазба ескергкііпі. Еңбек қүман қыпшақтары тілінде көне готикалық шрифтімен жазылған.

Авторы белгісіз 1303 жылы 11 июльде жазылған деген дерек берілген. Еңбектің түпнүсқасы 164 беттен түрады. Қазір Италияның  Венеңия қаласындағы Марк әулиенің шіркеуіндегі кітапханада сақтаулы.

«Кодекс Куманикустьщ» қолжазбасы екі бөлімнен түрады. 1-бөлімде төмендегідей материалдар берілген:

1. латынша-парсыша-қүманша сөздік;
2. қүман тіліндегі үстеулер және олардың латынша баламалары;
3. қүман тіліндегі есімдер мен есімдіктердің септелу үлгісі және олардьщ латынша баламалары; 
   
4. лексикалық мағыналарына қарай 40 топқа бөлініп берілген латышпа -хіарсыша -қүманша сөздік.

2-бөлімііің материалдары мынадай  сипатта:

1. қүманша-немісше-латынша сөздік;
2. қүман тілінде жазылған мәтіндер;
3. латынша жазылған қүман тілінің қысқаша грамматикалық очеркі;
4. латын тіліңдеіі бір етістіктің септелу үлгісі және латып тіліңдеіі мәтіндер;
5. итальян тілінде жазылған өлеңдер.

«Кодекс Кумагшкус» 1783-1942 жылдар аралығыңда әр түрлі тілдерде 5 рет жарық  көрді. Осы еңбектің неіізінде қазақ  ііліңде ЭВМ-нің көмеіімен қүман  тілінің алфавиттік жиілік, кері алфавиттік жиілік және жиілік шздіктері жасалдьь Зерттеушілер қатарыңда белгілі  қазақ ғалымы, түркітанушы Ә.Қүрышжанов та бар.

Мамлүк қышпақтарының жазба  ескерткіштері. Батыс Алтын Орда ескерткіштері қатарына мамлүктердщ  де тарихи ескерткіштері жатады Мамлуктер деп Египеттеіі әскери қүлдарды атаған. Бүларды кезіңде арабтар теңіз жолымен Қырым, Қара теңіз жағалауларына барған сапарларыңда сатып алғанға үқсайды. «Мамлүк» сөзі араб тілінде «ақ қүл» үғымын береді. Мамлүктер 1250 жылы Мысыр еліңде үкіметті басып алады да, ХІП-ХІУ ғасырларда үкімет билігін қолдарына алады. Мамлүктердің Мысьір мемлекетішң тарихында алатын өзіңдік орны бар. Олар тарихта түңғыш рет моңғолдарды өздеріне жібермей тоқтаіады, кресшілерщ Палесгина мен Сириядан ығыстырып шығарады. 1516 жыты түріктер Сирия мен Египетті және Палестинаны басып алуына байланысты мамлүктер өз биліктерін жояды. Алайда ХҮП ғасырдың аяғында Осман империясы әлсіреген кезде, мамлүктер өздерішң билігін қайта орнатады. Олардың ел билііінен түбегейлі айрылуы ~ XIX ғасыр. Египет патшасы Мүхамед Әли олардың жерін тартьш алады да, билерін сарайыш алдап шақырып, қырып тастайды. Мамлүктер ел басқару жүйесіне өзгерістер енгізіп, жер суландырумен айналысып, Мысыр мәдениетіне түркі мәдениетін араластыра дамытып, тамаша үлгідеіі мемлекет қүрды. Өз балаларьш қыпшақ тілінде оқьггуға ден қойды. Ана тіліңде бала оқьггьш, тәрбие беру мақсатында қыпшақ тілінің ерекшеліктерін қамтитын түрлі зерттеулерін жазды. Соның нәтижесінде түркітану тарихыңца «Мамлүк қыпшақтары ескерпгкіштері» деп аталатын еңбектер дүниеге келді.

XIV ғасырдағы мамлүк қыпшақтары  ескерткіштерінің ең беліілісі  және көлемдісі - «Китаб өл-мдрак  ли-Лисан өл-атрак» («Түркі тілі  туралы жазылған түсіндірме кітап»). Авторы - Испанияның Гренада қаласының  түртьшы Асир ад-дин Абу Хаян  Мүхаммед ибн Юсуф әл-

Гарнати (Абу Хайян). Еңбек 1312 жылы Каирде жазылған. Мазмүны - фонетика, морфология және сөздік. Абу Хайянның сөздігінде қыпшақ тілінің ерекшеліктері оғыз, әсіресе түрікмен тілімен салыстырылып беріледі. Сондай-ақ бүл еңбекте  қыпшақ тішнің сол кезеңце зергтелуі, қьшшақ-оғыз тілдері салыстырмалы сөздігі  мен грамматикасы туралы көптеген мәлімет  бар. Еңбектің түркітану ғылымында  алатын орны, маңызы ерекше. «Абу Хайянның бір еңбегінің өзі-ақ түркология гылымының даму тарихындағы келелі кезең, өз алдына жеке жол салған дәуір, дара дүние», - деп бағалады оньщ маңызьш  түрік оқымыстысы Ахмед Джафароғльі  Абу Хайян М.Кдшкдридьщ «Диуани  лүғат ит-түрік» еңбегімен таныс  болған, одан үзінділер пайдаланады. «Китаб әл идрактьпі» бізге жеткеқ 1335 және 1402 жьілдары жазылған екі көшірмесі де Түркияда сақтаулы. Еңбек екі рет (1891 жылы Түркияда, 1931 жылы Кеңес Одағында) қайта басылым көрді.

«Әл - Қағашш өл-күллия ли-дабт өл-лүғат  ат-түркия» («Түркі іілдерін үйрену үшін жазылған толық қүрал») еңбегі XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдьщ басында Мысырда  жазылған. Авторы белгісіз. Екі бөлімнен түрады: грамматика және шағын сөздік. Еңбек 1928 жылы Стамбулда түрік тіліне аударылып басылды.

«Китаб ад-дура фил-лүтат ат-түркййа  алат тамам вал камал» («Түркі тілдері  туралы жан-жақты және толық аяқталған  інжу- маржан кітабы») - арабша-қыпшақша сөздік. Флоренңиядағы Лоренцо Медичмдің  кітапханасында сақтаулы. «Китаб ад-дураның» да авторы белгісіз. Еңбек 24 бөлімнен (тараудан) түрады. Бүл ең кеш табылған (1963 ж.) тарихи мүрағат болып есептеледі. Жазылған уақыты XIV ғасырдьщ аяғы мен XV ғасырдың басына сәйкес келеді.

«Кигаб-булғат әл-мүштақ фи-лүғат ат-түрік  вал-қыпшақ» («Түрік пен қыпшақ тілдерін жақсы оқьш-үйренушілерге жазылған кітап»). XIV ғасырда Сирия жеріңце  жазылған бүл еңбектің авторы - Жамал  ад-дин Мүхаммед Абдуллах ат-Түрки. Еңбектің қолжазбасы Париждегі үлттық кітапханада сақтаулы. Екі бөлімнен түрады: есім және етістік. «Әл-мүштақ» - арабша-кдашақша сөздік.

«Аттуһфа-уз закийа фил-лүғат ит-түркийа» («Түркі тілі туралы жазылған ерекше сыйлық»). Еңбек қолжазба күйінде, түпнүсқасымеқ  бір дана болып жеткен. Стамбулдағы  Баязит мешітіндегі Валед-дин Эфеңцінің  кітапханасында сақтаулы. Колжазба «абади» (мәңгілік) деп аталатьш сапалы, қальщ  қағазға, араб грамматикасының үлгісімен  жазылған. Көлемі - 182 бет. Еңбек үш бөлімнен түрады: шағын кіріспе; қыпшакща-арабша сөздік; қыпшақ тіліне грамматикалық  талдау.

«Аттуһфа» - Орта түркі дәуіріндехі  Алтьш Орда ескерткіштерінің ішіндегі «Кодекс Куманикус» пен Абу Хайянньщ «Кигаб әл-Идрагышн» кейін үшінші орында түрған еңбек. Авторы белгісіз. «Аттуһфаның» қай ғасырда, қай жерде  жазылғаны тураяы да түркітанушы  ғалымдар арасында талас пікірлер бар. Олардың бір тобы еңбекті XIV ғасырда, ал екіншілері (оның ішінде Т.Арыиов та бар) XV ғасырда жазылған деп есептейді. Себебі еңбектің авторы Абу Хайян  шығармасымен таныс болған деп санайды  Шыныңда да, «Аттуһфаның> материалдары «Китаб әл-идрак»-пен үласып жатыр5 Соңдықтан еңбек XV ғасырда жазылған деген пікір шындыққа жақьш келеді. Оңда араб тілінің Египет және Сирия диалектілерінің кездесуі «Аттуһфаньщ» осы екі елдің бірінде дүниеге келгеңдігін растайды. Оны зергтеуші өзбек ғалымдарының бірі М.Т.Зияева қолжазба Египетте жазылғаң бірақ автор үзақ уақыт Сирияда түрған немесе Сириядан шыққан деген жорамал үсынады.

Белгісіз автор еңбектің басындағы  кіріспеде былай дейді: «... Бүл кітапты жинацтадым, оньі бірнеше бөлім, тараулар негізінде тіздім. Әрбір бөлімнің өзіне тән қагидаларыи баяндадым. Кітаща «Аттуһфа-уз закийа фил-лугат шп- туркийа» («Түркі тіліне шынайы тарту») деп ат қойдым. Бул кітабымды цыпшақ тілінде жаздым. Өйткені бүл кезде адамдар цыпшақ тілін көп қолданады...» (2-6ет). Белгісіз автордың осы пікіріне сүйене отырып, ғалымдар бүл еңбекті таза қыгапақ тілінің мүрасы деп есептейді. Қолжазбадағы 3600-ге жуық сөздердің қазақ тілі сөздеріне ешбір өзгеріссіз сәйкес келуі де бүл тіікірді қуаттай түседі. «Аттуһфаньщ» лексикалық түлғасы басқа ешбір тілде дәл қазақ тіліндегідей өзгеріссіз сақталмаған. Мүндағы сөздерщң үпгген бірі қазіргі қдзақ тілшде сол күйінде кездеседі Сондай- ақ, ескерткіш тілінін, фонетикалық ерекшеліктері қазіргі қазақ әдеби фонетикасымен бірдей келеді: «тау — гпаг емес, шөлмек — чөлмәк емес, шыбын — чыбын емес, шүберек — чүперек емес» деп топшылайды еңбекті зергтеген қазақ ғальгмдарыньщ бірі Т.Арьшов*. Ол «Аттуһфаны» көне қазақ тілінде жазылған түңғыш ескерткіш ретіңде аладьг. Ғальшның бүл еңбек төңірегінде осьшдай батыл болжамдар жасауына өзбек ғальгмдарыньщ әрекеіі де себепші болды. Еңбекті 1968 жьглы тәжірибелі аудармашылардың бірі, оған дейін М.Қашқаридың «Диуани лүғат ит-түрік» еңбегін өзбекше тәржімалаған профессор С.Мүталлибов өзбек тіліне аударған болатыхі Т.Арынов оньщ аудармасына еш разы еместігін ашық білдірді. Тәржімашьг еңбекті аудару барысыңда барлық сөзді аудармаған, тек өзбек тіліне сәйкес келетіндерін ғана аударған. Сонымен қатар, сөздерді аудару барысыңца көгггеген қыпшақ тілінің сөздерін өзбек ііліне жақындатуға гырыскдіі Т.Арынов СМүгаллибовгьщ тарихи еңбекке жасаган қиянатын кіналай отырып, еңбектің қазақ тіліне аударылмай отырғандығына өкініш білдіреді. Ғалым осы өкішшін арқалап дүниеден өтті, бірақ еңбек әлі күнге дейін ана тілімізге аударылмай отыр.