Педагогикалық мамандақ

«Аттуһфаны» 1942 жылы венгр ғалымы, проф. Т.Халашикун бастырып шығарды. Еңбекті түрік ғалымы Бесім Аталай 1945 жылы түрік тіліне аударды. Ал өзбек  ғалымдары Ә.Фазилов пен ШЗияева  оны 1978 жылы «Изысканный дар тюркскому  языку» деген атпен орыс тіліне аударып  жариялады. Бүл еңбектің түркі тілдерін зергтеуде үлкен мәні бар екендігінде  дау жоқ. Бүл ескерткіштер тілінің  Алтын Орда қыпшақтары тіліне өте үқсас келуі олардың қыпшақ тайпасының XIV-XV ғасырлардағы мүрағаттары екендііін растайды.

Сонымен, шартты түрде «Мамлүк қыпшақтарының  тарихи жазба ескерткіштері» атауына  ие болған, өз елінен мыңдаған шақырым  шетге жүрген түркілердің ана  тілінде жазылған осы еңбектері  түркітану ғылымышн өзінің тарихи орнын  алды. Біз мамлүктердің тек ерліктері  мен жігеріне ғаш таңырқамаймыз, олардың өз заманының озық білімділері  болғандығъш да мақтаныш түтамыз.

Орта Азия ескерткіштері. Моңғол шапқыншылығышн кейін Орта Азияда Шаеатай үлысы деп аталатын мемлекет қалыптасты. Оның негізіңде XIV ғасырда Ақсақ Темірдің (Әмір Темір) мемлекеті пайда болды. Орталығы - Самарқанд. Орта Азияның қүшрлы аймақтарын иеленген шағатайлықтар жоғары мәдени даму сатысына көтеріліп, өздерінің әдеби тілін қалыптастырды. Ол әдеби тіл шагатай тілі атауыш ие болды. Шағатай әдеби тілі үғымы төңірегіндегі ғалымдар пікірі де бірізді емес. Олардың бір тобы бүл термиңді өте кең ауқымда түсініп, Қарахандықтар дәуірінен бері келе жатқан тшді осы терминмен белгілеуді үсьшса, екіншілері (өзбек ғалымдары) бүл терминді көне өзбек тіті түсіігігінің орныш қолдануды үсынады. Бүл пікірлердің қай- қайсысымен де келісуге болмайды.

1. Шағатай әдеби іілін бүкіл Орта түркі дәуірінің үлесіне жатқызу дүрыс емес. Себебі ол әдеби тілдің қалыптасу уақьпы аталмыш дәуірді толық қамтымайды;
2. Шағатай әдеби тш көне өзбек тілі үғымымен де бірдей емес. Көне өзбек тілі өз тарихын XV ғасырдан бастайды Қарлүқ-үйғыр тілі мен батыс Хорезм тілі дәстүріңде қалыпгасқан шағатай әдеби тілі кейін көне өзбек тілінің және Орта Азия түркі халықтары әдеби тілдерінің қалыптасуыш негіз болды. Шағатай тілі тарихқа Атан, Сакаки, Лутфи, Дүрбек, Гадайн секілді ақыңдар өлеңдерімен енді. Оның шарықтау шегі, сөз жоқ, өзбектің үлы ақыны Ә.Науаи творчесгоосымен байланысты.

Кезівде ерекше дамыған Ақсақ Темірдің мемлекетін 1504 жылы Мухамед Шейбани  бастаған көшпелі өзбектер өзіне  бағындырды. Кейін бүл мемлекет екі  өзбек мемлекетіне (орталықтары - Самарқаңд  және Көне Үргеніш) бөлінді. Осы мемлекеттерден Бүкдр, Хиуа, Қоқаңд хандықтары қалыптасты. Өзбектердід әлсіреп екіге бөлінуіне, кейін үсақ хандықтарға ыдырауына XV ғасырдағы қазақтардың оларға қарсы жүргізген соғыстары да себепші болды.

Шағатай әдеби тілінің ең шарықтаған дәуірі өзбектің XV ғасырдағы тамаша ақыны, үлы ойшылы, ағартушысы Әлішер Науаи шығармашылығымен байланысты. Көне өзбек тілінің қалыптасуында  өзбек халқы Ә.Науаиге қарыздар.

Ә.Науаи (1441-1501) өз кезеңіндегі және одан кейінгі дәуірлердегі Шығыс  ақындары арасында мүрасының молдығы  жағынан алдыңғылардың бірі саналады. XV ғасыр Орта Азияда ислам дінінің  ерекше үстемдік қүрған кезі еді. Орта Азия түгелдей араб тіліне еліктеп, барлық жазу-сызу тек араб-парсы тілінде  жүргізіліп отырды. Сол кезеңдегі  түркі ақындары екі тілде де жетік  сөйлеп, өз шығармаларын екі тілде  жазды Тіпті тимуридгердің өзі  шағатай тілін қолданбай, парсы  тілін пайдаланды. Бүл қүбылыс  лингвистикада канондьщ тілдің енуі деп аталады Міне, осы проңеске өз көвқарасын білдірген де Ә.Науаи болды. Ол тек тамаша ақын ғана емес еді, сонымен кдтар тіл мәселесіне де ерекше көңіл бөлген ғүлама болатын. Оның «Мүхакамат ул-лүғатайн» («Екі тілдің таласы») атты еңбегі парсы-тәжік тілі мен түркі тілдерін салыстыра зерттеуге арналған. Данышшн өз еңбегінде түркі тшдерінің парсы-тәжік тілінен ешбір кем) түспейтіңдігіқ екі тіл арасында сөздер ауысып отыратыньш айтты. Ол түркі іілдері синонимдерінщ, сөз мағыналарыньщ өзгеруіне, омонимдер, омофондарға тоқталып, олардың қызметіне талдау жасады.

Ә.Науаи шығармаларыііың тілі сол  дәуірде Орта Азия мен Қазақстанды  мекендеген түркі тайпаларының әдеби  тілдерінің қалыптасуына игілікті әсерін тигізді. Ең алдымен, ол шағатай тілінің  негізінде көне өзбек әдеби тілінің  қалыптасуына себегппі болды. Соңдықтан  түркітанушылар оны «Ә.Науаи - классикалық  көне өзбек тілінің негізін салушы»  деп бағалайды.

Сонымеқ Орта түркі дәуірі қазіргі  түркі тайпаларының тайпалық одақтар  қүрамынан бөлініп шығып, жеке халық  болып қалыптаса бастаған кезеңі болып саналады. Соның нәтижесінде  бүгінгі түркі тілдері өз алдарына жеке-жеке отау тіге бастаған болатыи. Бүл кезеңде батыста бүлғар, хазар, оғыз, қыпшақ, қарлүқ тайпалары, ал шығыста  үйғыр, якут, хакас, қырғыздар өмір сүрді.

Орга түркі дәуіріңце қышпақтардың тілдік бірлестігі екіге ыдырады:

1. Қыпшақ-бүлшр тобы. XV ғасырда бүл топтан татар мен башқүрт

тілдері кдлыпгасты.

2. Қыпшақ-половец тобы. Мощол дәуірінде бүл топ екі тармақшаға бөлінді: қыпшақ-половвц подгруппасы (қүмық, кдрайым, кдрашай, балқар тілдері) және цыпшац-ногай подгруппасы (қазақ, ноғай, қарақалпақ тілдері және өзбек тілінің қыпшақ диалектісі).

Оғыздардың тілдік тобы үш подгруппаға  тармақталды:

1. огыз-бүлгар подгруппасы;
2. огыз-туркмен подгруппасы;
3. огыз-селжук подгруппасы.

Қарлуқтардың тілдік тобы Х-ХІҮ  ғасырларда екі үлкен тілдік подгруппаға  сараланды:

1. царлуц-хорезм подгруппасы;
2. қарлуқ-уйгыр подгруппасьі.

Дәл осындай ыдырау процесі ІХІығыс  Ғүн тармағы тілдері арасында да жүрді. Сонымен кдтар, Орта түркі  дәуіріңде түрлі тарихи жағдайларға  байланысты түркі тілдері басқа  тілдермен өзара байланысқа түсе бастады. Түркі тілдеріиің батыс  тармағы араб, парсы тілдерімен араласа  бастаса, шығыс тармағы моңғол тілдерімен қарым-қатыста болды Осының нәтижесіхіде тілдер арасында сөз ауысу процесі  жүрді. Сол кезеңце өмір сүрген белгісіз ақыішыц мына бір өлеңі Орта түркі  дәуіріндегі түркі даласының  тарихи-экономикалық жағдайын дәл сипаттаған:

Оң жацтан: унді, парсы, араб келгеқ

Сол жацтан: шуршіт, моңгол, қалмак; келген.

Батыстан: Балцан елі қатынасса,

Шыгыстан: қьітай, Каищар шәй әкелген.

§ 5. ЖАҢА ТҮРКІ ДӘУІРІ

(XV-XX гасыр аралыгы)

ХҮ-ХХ ғасыр аралығы түркітану  ғылымында «Жаңа түркі дөуірі»  деп аталады. Түркі тілдерінің дамуындағы Жаңа түркі дәуірі күрделі оқиғаларға толы, қарама-қайшы кезең болып  табылады. Бүл дәуірге тән басты  ерекшелік - түркі тілдес тайпалық одақтардың ыдырап, түркі халықтарыньщ жеке-жеке үлт болып қалыптасуы және соған  сәйкес бүгінгі түркі тілдерінің өз алдына бөлек-бөлек дамуы.

Жаңа түркі дәуірі түркілердіц  осы кезге дейінгі атақ-данқынан айрылып, даму кдрқыны төмеіщегеқ экономикалық жағдайы тоқырауға үшыраған кері кету кезеңі болып есептеледі. Оньщ көптеген себептері бар. Бүл кезеңдегі  қүлдырау процесі тек түркілерге ғана емес, жалпы Шығыс халықтарыньщ барлығына ортақ қүбылыс болды. Оның ең

 

\

 

\

1Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1993, 51-6.

2 Наджип Э.Н. Кыпчакско-огузский литературный язык мамлюкского Г.гиггга XIV в. Ағгореферат докт. дисс. М., 1965, 10-6.

73

3Нәжіп Э. Терең тамырлар. //«Жүлдыз», 1972, N4, 54-6.

4 Исаев С.М. Кдзақ әдеби тілінің тарихы. Алматы: Мектеп, 1989, 83~б.

5Арынов Т. Китаб «Аттуһфа-уз закийа фил-лүғат ит-түркийа» лексикасы туралы бірер сөз // Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы мен даму жолдары. Алматы, 1981, 168-169-беттер.