Халық педагогикасы

Орта  Азия мен Қазақстан даласын мекендеген көшпелi тайпалардың өмiрi батыс оқымысты ойшылдарының назарына ерте-ақ iлiнген-дi. ХVII-ХVIII ғ.ғ. қазақ даласына тұңғыш әскери экспедициялар ұйымдастырыла бастады. М.В.Ломоносовтың замандасы географ  және этнограф ғалым И.К.Кирилов 1730-35 ж.ж. Башкирия, Қазақстан далаларында  саяхатта болып, көшпелi халықтардың  шаруашылық тiршiлiгi мен салт-дәстүрiн  зерттедi. Қазақстан және Орта Азия елдерiнiң картасын жасады. Ал орыстың  саяхатшы офицерлерi әкелi-балалы Рычковтар (П.Н.Рычков, Н.П.Рычков) қазақ ауылының өмiрiнен очерктер жазып, қазақтардың  ер жүрек, жауынгер халық екенiн суреттейдi. Олар қазақ әйелдерiнiң еңбек сүйгiш, табиғи қарапайым, жылы жүректi болып  келетiнiн айта келiп, қазақтардың  арғымақ атты ұрлауды үлкен өнер санайтынын баяндап, мәдениетi жағынан  “тағы” деген тұжырым жасайды. Әрине, ол көшпендiлер мәдениетiне бiржақты баға берушi ұлы орысшылдық көзқарастың  салдары едi.

Батыс ғалымдарының iшiнде бұдан жетi ғасыр бұрын  қазақтар туралы ең алғаш қалам тартып, жылы лебiз бiлдiргендердiң бiрi жазушы, әрi саяхатшы Италия ғалымы Марко Поло (1245-1324) болды. Ол өзiнiң “0 разнообразии мира” деген кiтабында дүние жүзiндегi әр түрлi халықтардың тұрмыс-тiршiлiгiн, салт-дәстүрлерiн әңгiмелей келiп, қазақтардың бие сүтiнен қымыз ашытатынын, ұзақ жолға жарақты ат мiнiп, жол азық алмай, ет асып жейтiн шәңкесi мен баспана шатырын алып, “Ер азығы мен бөрi азығы жолда” деген тәуекелмен жүре беретiнiн, атына және өзiне қажеттi азықты жол-жөнекей тауып жейтiнiн, малға ен, таңба салатынын, жоғалса немесе ұрланса, сол белгiлер арқылы тауып алып, ұрлаған адамға жетi қамшыдан үш жұз қамшыға дейiн дүре соғу айыбын кесетiнiн сөз етедi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                        1.1  Халық педагогикасы – тәрбие көзі

Халқымыз қашан да бала тәрбиесіне ерекше мән берген. Сәби дүниеге келгеннен бастап, оның өсіп, дене бітімінің дұрыс қалыптасуына, ақыл-ойының жетілуіне назар аударған. Шыр етіп дүниеге келген күннен бастап тәрбиенің негізін қалаған халық ұрпақ тәрбиесіне ерекше мән берген, бесіктегі балаға үн қатып, тілге тартқан. Бұл – тәрбиенің басы. Мұндай тәрбие – халық педагогикасы болмақ. Халық педагогикасы – қазақ халқының сан ғасырдан бері баланы бағып-қағып, өсіріп, өнегелі азамат етіп шығару жөніндегі жинақталған тәжірибесі. Халқымыздың тәлім-тәрбиелік мәдениетінің бастауы, түп-төркіндері сонау есте жоқ, ескі замандарда жатыр. Олардың із-сорабын қазақтың бай ауыз әдебиетінен, сонау Орхан-Енесейден басталатын көне түркі ескерткіштерінен, тарихи жазба мұралар мен осы күнге дейін тұрмыс-тіршілігіміздің орын алып келе жатқан салт-дәстүрлерімізден табамыз. «Атадан бала тусайшы, ата жолын қусайшы» деп, атадан-бала мұра болып келе жатқан жақсы қасиеттерді келер ұрпақтың бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиелеуді армандап: «Шыншыл, әділетті, иманды болу – атадан-бабадан келе жатқан дәстүріміз» деп сол дәстүрді бұзғандарға ат-шапан айып тартқызған. Мәселен, атасы немересін алдымен елінің құтты қонысымен таныстырған. Жылдың әр мезгілінде елдің қайда, қалай көшетінін, суды қайдан ішетінін, жеті атасын, елдегі даңқты адамдардың ерлік хикаяларын, ауыл-аймақтағы жер-су атауларын баласының санасына сіңіре білген. Адамды жақсы ететін де, жаман ететін де – тәрбие. Сондықтан жеткіншек ұрпақ өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық мәдениетімен, салт-дәстүрімен неғұрлым тереңірек сусындап өсуі керек.

 Ал бүгінгі ұрпақ ұлтымыздың  салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарына кереғар батыстық үлгіге бой алдыртып барады. Халықтық педагогиканың асыл мұралары болып табылатын салт-дәстүр, әдет-ғұрып, мақал-мәтел, шешендік өнер, халық ауыз әдебиетін бүгінгі жастардың бойына, ең алдымен, ана тіліміз арқылы сіңіреді. Ана тілін білмейтін ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру әсте мүмкін емес. Өз тілінде сөйлей және ойлай алмайтын ұрпақтың бойында өз ұлтына деген құрмет ешқашанда болмақ емес. Белгілі жазушы, педагогика ғылымдарының докторы С.Ғаббасов «халық педагогикасы дегеніміз – адамның жан дүниесін тәрбиелейтін және зерттейтін ілім» деп тұжырым түюі бекер емес. Бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген халқымыз адамды аздырып-тоздыратын: өсек, өтірік, дарақылық тағы басқа сияқты мінездерден сақтандырып келген. «Атаңның баласы болма, адамның баласы бол», «Көпті жамандаған көмусіз қалар», «Көпті сөкпе, кенді төкпе» секілді мақал-мәтелдер адамгершілікті, білікті, ел тілегін ойлауды дәріптейді. Көпшіл болу – атадан балаға ғасырлар бойы өсиет етіліп келе жатқан нұсқа. Ол – халықтың ұғымында азаматтың басты белгісі. Адамзат ес білгелі өз ұрпағын тәрбиелеумен келеді, ұрпақ тәрбиесі – ұлт тәрбиесі. Қазақ ес білгелі өз баласының өте тәртіпті, кішіпейіл, білімді, шебер, еңбекқор, үлгілі отбасы иесі болғанын қалайды. Ұлтымыздың болашағы – тәрбиелі ұрпақ қолында. Ал тәрбиелі ұрпақ қалыптастырудың бірден-бір жолы – халықтың педагогикасының мәні – еңбек, білім, дағды, адалдық пен адамгершілікті жас ұрпақ бойына дарыту. Заман ағымына орай, ақыл-ойы озық, білімі мен ұлттық рухы күшті, өзін еркін ұстайтын тұлға тәрбиелеу – бүгінгі күннің талабы. Ұрпағымызға өнегелі тәрбие беруде, бойларындағы білім мен өнерге деген құштарлығын арттыруда, өз халқының беделін көтеріп, барын бағалап, жоғын жоқтауына ата-бабаларымыздың тәлімдік тәрбиелері, ғұлама-ойшылдарымыздың ой-толғамдары мен ұстанымдарының ықпалы зор.

 Ұлттық тәлім-тәрбиесіз ұлттық  намыс болмайды. Осы орайда ұлы ойшыл ғұла­маларымыздың тәлім-тәрбиелік мұрасына сүйенбеу мүмкін емес. Ендеше, ойшылдарымыздың ой-тебіреністеріне назар аударсақ, Ж.Баласағұнның «Ата-анадан өсіп ұрпақ тараған, жақсы, жаман болса, бала – солардан». Яғни ата-ана да – адам, сондықтан олардың да қателесетін, ағаттық жіберетін кездерін еске салады және де «Арсыз – адамның қоры, адам өз атын кісілікпен көтереді», деген сөзінде әр адамның ең асыл қасиетінің сақталып, абыройдың төгілмеуін тілейді. Бүгінгі жаһандану заманында, ғылым мен білімнің өркендеген шағында Ж.Баласағұнның «Артық кетсе, түйсік түзер хал-жайды. Ел бүлінсе, білім түзеп талмайды» дегені кемелденген елдің болашағын ойлайтын ұрпақтың саналы білімді, өнегелі болуы, туған жерін, тілін, дінін, тарихын көзінің қарашығындай сақтауы керек деген. Сонымен қатар Ж.Баласағұнның зерделі ойларындай, М.Қашқаридің санасында саңылауы бар, өсіп келе жатқан әрбір жеке тұлғаларымызға психологиялық ойтүрткі боларлық асыл сөздері жетерлік. Әдет және тәрбие тұрғысында «Түріне қарама, тәрбиесіне қара» деп әр нәрсе тәрбиеден басталатынын, тәрбие мен адамның құндылығын, нәзіктігін адамгершілігінен көруге болатынын айтады.

 Түйіндей келе, ұлы ойшылдардың ғибрат, нақыл сөздерінің астарына үңіле отырып, жас жеткіншектерді психологиялық-педагогикалық ілімге сүйеніп тәрбиелеу қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

              1.2 Халық педагогикасының негізгі қағидалары

Тәрбиенiң негiзгi қағидаларының (принциптерi) болуы занды құбылыс. Халық педагогикасының  негiзгi қағидаларын арнайы сөз етсек, олар мыналар демекпiз:

1. Келер ұрпақтың ақылды, намысқор, арлы, өмiршең азамат болуын тiлеу.

Жас нәрестенiң дүниеге келуi ата-ана, ағайын-туыс, қауым-көпшiлiкке зор  қуаныш әкелумен бiрге, борыш та жүктей келедi. Дәлiрек айтсақ ұрпақты тәрбиелейтiн  халық мектебiнiң есiгi сәбидiң алғаш дүниеге келген күнiнен бастап айқара ашылады. Ол белгiлi мақсат-тiлекпен байланысты туындайды.

Отбасы үлкендерiнiң бәрi жаңа туған  жас баланы отанның, елдiң асыл азаматы  болуын аңсап армандайды. Өнегелi үлкендерге ұқсасын деп, дарынды, өнерлi, ақылды ақсақалдарға баланың аузына түкiртiп, азан шақыртып, атын қойғызады. “Ақылын, жасын берсiн” деп, жаңа туған нәрестенi қарияның шапанының етегiне орайды. Ұрпағы өскен қадiрлi анаға кiндiгiн  кестiредi, бесiкке салдырады, қырқынан шығарту ырымдарын жасатады, тұсауын  кескiзедi. Үлкендерден бата алғызады. Халықтың балаға арналған ырым, бата-тiлектерiнде  келешектен күткен үлкен үмiт, аңсау  арман бар. Тәрбиенiң алғашқы қағидасы ата-ананың аңсау арманымен, баладан  күтер үмiтiмен үндесiп жатыр.

2. Баланы жастайынан еңбек сүйгiш,  елгезек азамат етiп тәрбиелеу  көзделген.  Ол бесiк жырлары  мен тұсау кесер жырларынан, бата, тiлек, терме өлеңдерден өзектi  орын алған. Еңбек қағидаларын  жастардың бойына сiңiру отбасындағы  еңбектiң қарапайым түрлерiнен  басталып, қоғамдық   маңызды   iстермен ұштасқан. Ұл баланы қозы, лақ қайтаруға, отын-су әзiрлеуге, мал өнiмдерiнен тұрмысқа қажеттi құрал-жабдық (қамшы, шiдер, жүген  өру, терi илеу, қару-жарақ т.б.) жасауға әзiрлеу, қора салу, киiз  үйдiң ағашын iстеу, ұсталық, зергерлiк  өнерге үйрету т.б. көзделсе, ал  қыз балаларды ыдыс-аяқ жуу,  үй сыпыру, шай қою, төсек жинау,  кесте, өрмек тоқу, ас пiсiру, бала  күту, қонақ күту т.б. үйреткен.

3. Халық педагогикасында  “Бiрiншi байлық  — денсаулық” деген   ұғым өзектi орын алған. “Денi саудың жаны сау”, “Ас адамның  арқауы”, “Ауру астан” деп   рухани,   материалдық   байлықтың   негiзiн   жеке   бастың,   яғни   тәннiң саулығына байланысты  қарастырған. Баланы туған күннен  бастап тұзды сумен шомылдыру,  маймен сылау, дене күтiмiне  ерекше  мән берiп шынықтыру,  мерзiмiнде жақсы ас берiп тамақтандыру  мен ұйықтатудың бәрi тән саулығы  үшiн жасалған әрекеттер.

4. Халық педагогикасында адамгершiлiк  қасиеттердi баланың   бойына дарыту, iзгiлiкке, имандылыққа, адалдыққа  тәрбиелеу, ар-ожданды қастерлеу  басты қағида болып есептелген. “Жаным — арымның садағасы”  деп,  арды адамгершiлiк қасиетiнiң  үлгiсi санаған.

5. Гуманизм мен патриотизм —  халықтық тәрбиенiң басты қағидаларының  бiрi. “Отан от басынан  басталады”  деп ұққан ата-бабамыз   от   басының, ананың,  рудың,  отанның намысын қорғауды,  қарттарға,  ауру, кемтарларға көмектесудi, басқа ұлт өкiлдерiн сыйлауды отбасы тәрбиесiнiң өзектi принципi деп бағалаған. “Атаның баласы болма, адамның баласы бол”, “Жақсы – көпке ортақ”, “Ел үшiн еңбек ет, халқын сүйген   қор болмайды” деген өсиет тәрбиеден өзектi орын алған.

6. Елдi,   жердi   қорғайтын,    еңбек   ете алатын  азамат   болу үшiн дененi шынықтыру қажет. Халық педагогикасында “Шынықсаң шымыр боласың” деп ой қорытқан ата-бабамыз ұлттық ойынға жаттықтырып   үйрету  (аударыс, күрес, теңге алу, қыз қуу т.б.) арқылы дене тәрбиесiне баса көңiл бөлген.

7. Тiршiлiктiң тұтқасы, өмiрдiң  шамшырағы өнер мен бiлiм деп  түсiнген халқымыз жастарға “Өнерлi өлмейдi”, “Бiлегi жуан бiрдi жығады, бiлiмi жуан мыңды жығады”, “Бiлiм  таусылмас кен, өнер өлмес мұра”  дегендi насихаттап ертегi, өлең-жыр,  мақал-мәтел, аңыз әңгiмелер ұсынған.

8. Адам өмiрi мәңгi табиғат құшағында  өтетiн болғандықтан, ата-бабамыз  өз ұрпағын ағаш бесiктен жер  бесiкке жеткенше табиғи ортаны  аялауға, әсемдiкке тәрбиелеп  келген. Ол туралы әлденеше жұмбақ, өлең-жыр, ертегi, аңыздар шығарған.

Мұның бәрi сайып келгенде “Сегiз  қырлы, бiр сырлы” еңбексүйгiш, арлы азамат тәрбиелеуден туған халықтық қағидаға негiзделген.

“Сегiз қырлы, бiр сырлы” азамат тәрбиелеудiң ұстанымдары барлық халықта бар, ортақ талап. Мысалы, орыстар ондай адамды “Кiшкене  болса да өнегелi, ақылды”, “Ақылды  да сүйкiмдi”, “Қайырымды жiгiт” деп  санаса, таулықтар “Нағыз жiгiт” деп  атайды. Ал чукчалар “Адал өмiр сүретiн  азамат” дейдi. Ол теңiзде жүзгiш, соғыста батыр, ғылымда терең  ойлы, билiкте-әдiл, еңбекте-шебер, өмiрде  бiрлiкшiл, сөзде – шешен, атыста –  мерген, шет жерде отаншыл, бауырмал деген қасиеттер бойында бар  азаматтар.

Өзбектер қайырымды, iзгi жүректi адамды “иманжүздi, құдайы бар азамат”  дейдi.

Ал қазақта сегiз қырлы азамат дегендер: еңбек сүйгiш, бауырмал, батыр, өнерлi, өнегелi, шыншыл, әдiл, адал болу дегендi бiлдiредi.

“Сегiз   қырлы,   бiр сырлы”, жан-жақты жетiлген азамат етiп тәрбиелеу  үшiн бар мүмкiндiктi сарқа пайдаланған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     1.3  Қазіргі отбасында халықтық педагогиканың тәрбиелік  мәні

Қазіргі гумандық – адамгершілік тапшылық жағдайында өскен ұрпақты  тәрбиелеудің негізгі бағыттарының бірі – тұтас тұлғаны тәрбиелеудің бөлігі болып табылатын халықтық педагогикасы . Шынайы отбасылық тәрбиені жолға қою үшін, А.С.Макаренко атап өткендей «үлкен педагогикалық біліммен бағытталатын балаға дұрыс және мақсатқа ұмтылған әсерді ұйымдастыру қажет» .

Сондықтан қазіргі отбасын нығайту  үшін қамқорлық оның педагогикалық  позициясын пысықтауға ұмтылу мен ұштасқан болуы тиіс. Ал отбасының педагогикалық  позициясын пысықтау өз кезеңінде ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарда көрініс тапқан халықтық педагогиканың  тәрбиелік механизмдерін белсендіру арқылы іске асырылады.

Көптеген ғылыми зерттеулер (Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, С.Ғаббасов, С.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, А.А.Қалыбекова т.б.) қазақ отбасында балаларды халықтық педагогика құралдарымен тәрбиелеудің зор педагогикалық мүмкіндіктерін көрсетеді. Бірақ, этнопедагогиканың қолданбалы аспектілері бойынша отандық ғалымдардың соңғы жылдардағы ғылыми-зерттеу жұмыстары (Ұ.Есім, И.А.Корнилко, Л.А.Бөлетова т.б.) қазіргі қазақ отбасында балаларды тәрбиелеуде халықтық педагогиканың жетістіктерін пайдаланудың қанағаттанарсыз деңгейін көрсетеді.

Қазіргі қазақ отбасында бала тәрбиесі толығымен ғасырлар бойы қалыптасқан  дәстүрлер, әдет-ғұрыптар негізінде  жүзеге асырылуы мүмкін емес. Қоғамдағы  әлеуметтік-экономикалық, мәдени өзгерістер, соған байланысты адамдар санасындағы, дүниетанымдағы жаңа құрылымдар қазіргі  тәбие процесі толығымен ұлттық негізде болмауын дәлелдейді. Әлемдегі интеграциялық процестер, көпмәдениетті, көптілді тұлғаға деген сұраныстардың  арта түсуі де тәрбиенің жалпы  адамзаттық құндылықтарының ролін, әсерінің артуына жол ашады.

Ұлттық тәрбиенің көзі болған отбасының  жалпыадамзаттық, әлемдік даму тенденцияларынан тыс қарау дұрыс емес. Сол себепті, қазіргі қазақ отбасында ұлттық негізде тәрбиелеудің жағдайы туралы кейбір тұжырымдар жасау мүмкін:

1.  Бала тәрбиесінде жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтардың біріккен әсері, ата-аналардың педагогикалық, этнопедагогикалық мәдениеті деңгейіне орай аталған факторлардың бірінің басымдылығының байқалуы;

2.     Ұлттық тәрбие беру мүмкіндіктеріне сай отбасылардың айырмашылығы (мысалы, ата-аналардың ұлттық мәдениетінің жоғары немесе төмендігі, ата-әжелердің болуы, отбасында қалыптасқан әлеуметтік-этникалық орта т.б);

3.  Халықтық педагогиканың тәрбиелік механизмдерінен пайдалануда бірізділік, мақсатқа ұмтылғандықтың болмауы, оның кездейсоқтық сипаты;