Құзырлық» ұғымының білім жүйесіндегі алатын орны мен ролі

Әлеуметтік тапсырыс –  бұл қоғамның мүдделері мен қажеттіліктерінің  жиынтығы. Әр түрлі типтер мен деңгейдегі оқу орындары әлеуметтік тапсырыстың  үш негізгі компоненттер құрылымына бағытталуы керек: мәдени-тарихи (тапсырысты орындаудағы алынатын нәтижесі - мәдениетті, білімді адам; әлеуметтік-жағдайы (тапсырыстың  орындалу нәтижесінде – әлеуметтік құзырлы, әлеуметтік дағдыланған, қабілетті, шебер адам); тұлғалық-дара (тапсырысты орындаудағы басты нәтижесі –  ерікті, азат адам).

Әлеуметтік сұраныс қазіргі  заман жағдайында оқушыларға мынадай: творчестволық рухани әлеуетін дамыту; жалпы адамзаттық және гуманистік құндылықтар  түсінігін тереңдету; әлеуметтік дамудың  табиғи-ғылыми, техникалық және гуманистік аспектілерінің тұтастығын сезіну; ғылыми дүние танымын қалыптастыру талабын  қойып отыр. Нәтижесінде оқушы  тұлғасы келесі әлеуметтік маңызы бар  параметрлерді, яғни өзін-өзі бағалау  мен рефлексияға, қарым-қатынас қабілеттілігі, шыдамдылық, мейірімділік, адамгершілік көрсету; өзін-өзі реттеуші; әлемге және сол әлемдегі өзін шынайы қабылдау; мақсатқа талпынушылық; қалыптасқан  дүние танымы мен құндылықтар  жүйесін бойына сіңіреді.

Жоғарыдағы айтылған құзырлықтардың жоғары сынып оқушыларының әлеуметтену  үрдісінде алатын орны ерекше. Ғылыми әдебиеттерге сараптама жасау барысында, жеке адам әлеуметтік тұлға ретінде  қарастырылады, яғни ол өз елінің өркендеп дамуына іскерлікпен, саналылықпен қарайтын, білімді, мәдениетті, әлеуметтік құзырлы азамат. Әлеуметтік тұлғаның қалыптасу үрдісі оның қоғамдағы  тұлғалық сана-сезімінің болмысына  байланысты. Бұл үрдіс білім мен  өзін-өзі тәрбиелеу, алдына мақсат қоя  білу және оны жүзеге асыру, өз қадірін  сезіну, қоғамда өз орнының бар  екендігіне сенімді болғанда жүзеге асады.

Жеке тұлға  туралы Г.К. Селевко өз ойын былай  көрсетеді: «Жеке адам филологиялық және психологиялық мазмұн жиынтығын (шартты түрде) иемденеді. Арнайы әлеуметтік және тұрмыстық ортада өмір сүріп, қоршаған орта және адамдармен өзара әрекеттесе отырып, қоғамдық өндіріске қатыса келе адам өзіне әр түрлі сапа мен  қасиеттердің күрделі өзіндік басқару  жүйесін қалыптастырады. Бұл жүйе жеке тұлға деп аталады» [7].

Демек, тұлғаның әлеуметтенуі оның ана тіліне, күнделікті тұрмыс жағдайындағы мінез-құлқына, шығармашылыққа деген ынтасы мен өз халқының мәдениетін қабылдау қабілетіне байланысты. Оқушының қалыптасуы қоршаған ортасын танумен, өмір сүру барысында кездесетін жақсылық пен жамандықтардан тұрады. Сондықтан, сыртқы орта – жоғары сынып оқушысының әлеуметтік тұлға болып қалыптасуына ықпал ететін басты фактор.

1878 жылы американдық әлеуметтанушы  Ф.Г. Гидденс «Әлеуметтендіру  теориясы» атты кітабында алғашқылардың  бірі болып, «әлеуметтену» терминін  пайдалана бастады. «Әлеуметтену»  сөзінің синонимі «адамзаттандыру», ал әлеуметтендіруге тепе-тең  «мәдениеттендіру», яғни балаға сыртқы ортаның әсері арқылы әлеуметтік тәжірибесін меншіктеу. Әлеуметтік қатынастар арқылы оқушы  әлеуметтену жолынан өтіп, өмірлік тәжірибесі арқылы қоғамдағы бәсекеге қабілетті әрекет иесіне айналады. Ал бұл тәжірибе оның жеке дамуына айналып өңделеді, толықтыралады және қандай да бір уақыт өткеннен соң белгілі бір жеке тұлғалық жетістіктері есебінде қоғамдық мәдениетке қайтып оралады.

«Педагогика» терминологиялық  қазақша түсіндірме сөздігінде «қалыптасу – жеке тұлғаның, оның нақты шынайылықпен ықпалдасуы барысында өзгеру процесі, физикалық және әлеуметтік-психологиялық  жаңашылдықтың жеке тұлға құрылымында  пайда болуы. Тұқымқуалаушылықтың, ортаның, тәрбиелеудің және жеке тұлғаның өзінің белсенділігі, объективті ықпалының  нәтижесінде адамның қалыптасу  үрдісі» деп көрсетілген. Сыртқы орта – оқушының әлеуметтік тұлға болып қалыптасуына ықпал ететін басты фактор. Әлеуметтік қатынастар арқылы оқушының табиғи құрылымы әлеуметтену жолынан өтіп, қоғамдағы индивидуалды әрекет иесіне айналады. Жеке адамның нақты қоғамға, әлеуметтік топқа тән құндылықтарды, шамаларды, мінез-құлық үлгілерін игеріп, тұлғаға айналу үрдісі жүзеге асады.

Әлеуметтену – жеке адамның  әлеуметтік тәжірибені белсенді меңгеру  үрдісі және нәтижесі. Адамның түрлі  әлеуметтік қоғамдарға, әлеуметтік қатынастық жүйелерге бірігуі, өзінің тұлғалық қасиеттерінің дамуына ықпал  ететін мәдениетті, әлеуметтік шамалар  мен бағалылықтарды меңгеруі.

Әлеуметтендіру (лат. sosialis –  қоғамдық) – қоғам мәдениетін шығару мен меңгеру барысындағы тұтас  өмір кезеңіндегі адамның дамуы  мен өзін-өзі жетілдіруі. Әлеуметтендіру термині жердің, өндіріс жабдықтарының  қоғамға ортақтануын білдіретін саяси экономика саласынан алынады.

Педагогика ғылымының  «әлеуметтену» ұғымы аясындағы  міндеттері алуан түрлі әлеуметтендіруші әсерлерді (ұйымдастырылған және өздігінен  орын алған) анықтау мен негіздеуді және оларды мақсатты түрдегі педагогикалық  ықпалға айналдыруды көздейді. Бұл  жағдайда жас ұрпақты мақсатты түрде  әлеуметтендірудің негізгі ортасы мектеп болуы тиіс, өйткені, отбасы немесе басқа да әлеуметтік институт жастарды осы заманғы өркениет қиындықтарына  даярлауға қабілетсіз.

Американың белгілі социологі  әрі психологі Джордж Герберт  Мид (1863-1931) әлеуметтендірудің рөлдік тұжырымдамасын жақтайды. Ол өзінің «әлеуметтік  бихевиоризм» деп аталған теориясында  адамды белсенді әлеуметтік тіршілік иесі ретінде қарастырады. Бұл белсенділік  тұлғаның ерекше ішкі психологиялық  жүйесінен туындайды.

Әлеуметтену барысында бала әлеуметтік рөлдердің атқарушысы болу үшін оларды бойына «өлшеп көріп», жай  ғана игеріп қоймай, нақты әлеуметтік жағдаятты интерпретациялайды, себебі, ол өзгенің рөлін ала отырып, өзіне  деген жаңа қарым-қатынас пен  көзқарасқа ие болады. Осылайша, әлеуметтенуші  бала өзіне қоғамның берген рөлдерін қабылдап, оларды өзі меңгереді.

XX ғасырдың 70-жылдарының  соңы мен 80-жылдарының басында  батыстық социология мен психологияда  әлеуметтену мәселесін зерттеу  жаңадан жандана түсті, әлеуметтенудің  сыншылдық тұжырымдамасы бірінші  кезекке шыға бастады.

Бұл бағыттың теоретиктері тұлғаның қоғамда орын алған тәртіпке саналы және тіпті сыни тұрғыда қарауын  қалыптастыру, қоғамда өз орнын табуға ұмтылуын дамыту міндеттерін алға қойды. Әлеуметтенудің сыншылдық тұжырымдамасын жақтаушылар теориялық жұмыстарында «өзін-өзі басқару», «өз мүмкіндігін  іске асыру», «өз орнын табу», «өзін-өзі  анықтау», «өзін рухани шоғырландыру», «қаржылық әлеуеті», т.б. ұғымдарды  белсенді пайдаланады.

Карл Роджерс өз еңбектерінде «әлеуметтендіру – тіпті де баладан  жасанды түрде тұлға «құрастыру»  дегендік емес. Оны іс жүзінде адамның  өзі ғана істей алады әрі өзі  ғана істеуі тиіс» деп қорытады. Ол әлеуметтендіру барысында тұлғаның бойында өзін-өзі бағалауға икемділікті  бұрын қалыптасқан құндылықтар  жүйесін  тәжірибе нәтижесінде қайта  қарай білу қасиеттерін қалыптастыру маңызды деп есептейді. «Адам  ұзақ уақыт бойы өзін өмірде экономикалық күштер, санасыз күштер немесе қоршаған орта шаблон бойынша жасаған қуыршақтай сезінді. Бірақ ол біртіндеп жаңа тәуелсіздік декларациясын жасап  келеді. Ол қолайлы кіріптарлықтан бас тартуда. Ол өзін-өзі таңдап, ең күрделі әрі көбінесе қасіретті  әлемде қуыршақ та, құлтемір де, машина да емес, өзімен-өзі болуға, тамаша, дербес «Мен» болуға ұмтылады.

У. Бронфенбреннер өз еңбектерінде әлеуметтенуді орта мен өмір жағдайларының  әлеуметтік ықпалдарының жиынтығы ретінде  бірден төрт деңгейде қарастырады:

• микрожүйе деңгейі (отбасының, құрбы-құрдастар тобының, мектептегі достардың, кейде діни қауымның әлеуметтік ортасы);
• мезожүйе деңгейі (әлеуметтік институттардың өзара әрекетінен туындайтын ықпалдар, мысалы, отбасы мен мектеп, отбасы және діни қауым);
• экзожүйе деңгейі, «кеңейген отбасы» (отбасының достары, көршілер, қоғамдық ұйымдар, қалалық билік органдары, бұқаралық ақпарат құралдары тигізетін ықпал);
• макрожүйе деңгейі (сол ортадағы мәдениеттің қағидалары мен идеологиясы, қандайда бір субмәдениеттегі әлеуметтік ұғымдар мен нормалар) [8].

Ғалымның айтуынша, тұлға  әлеуметтену үрдісінде әлеуметтің өзара байланысты деңгейлерінің  барлығының ықпалын бастан кешеді және өзінің өмірлік ортасын көп деңгейлі етіп құрады.

Қорыта айтқанда, әлеуметтену  дегеніміз – адам дамуының әлеуметтік кезеңдерін қамтитын және оның әрбір  кезеңі белгілі бір анықталған мәселелерді  шешу мақсатына жауап беретін, өмір бойы созылатын үздіксіз үрдіс. Осы  тұрғыдан қарастырғанда аталмыш  үрдіс бала дамуының әлеуметтік кезеңдерін қамтиды және оның әрбір кезеңі белгілі  бір анықталған мәселелерді шешу мақсатына жауап береді. Егер адам балалық шағында әлеуметтік нормалармен қаруланған болса, есейген шағында оның сана-сезімі жоғарылап, тұлға болуға деген қажеттілігі дамиды. Ал жасөспірім шақта өзінің қажеттіліктері мен қоғамдық даму талаптарына жауап беретін тұлғаға тән қасиеттері қалыптаса бастайды.

Тәрбиелеудің түрлі аспектілеріне  қатысты құзырлықтар қызметін оқушы  тұлғасына, білім, біліктілік пен дағдыға, тәрбие берудің мазмұны мен құрылымына, іс-әрекет тәсілдеріне қарай топтап қарастыруға болады. Соның ішінде оқушы тұлғасына қатысты:

• оқушының зерделенетін объектілерге қатысты жеке дара ойын бейнелейді және дамытады;
• оқушының білім алудағы іс-әрекеттік біліктілігін, олардың қабілеттілік дәрежесі мен практикалық дайындығын сипаттайды;
• пәндік іс-әрекет тәжірибесін белгілейді;
• күнделікті өмірдегі тұрмыстық мәселелерді ғана емес, өндірістік және әлеуметтік мәселелерді де шешу мүмкіндіктерін дамытады;
• оқушының дамитын сапаларының барлық негізгі топтарын қамтиды;
• оқушының дайындық сапасының кіріктірілген сипаттамасын көрсетеді. Осы айтылған жиынтық оқушының әлеуметтік құзырлығын анықтау үшін негіз болуы тиіс.

1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егеменді Қазақстан. – 2003. – 13 сәуір.
2. Қазақстан Ұлттық энциклопедия / Бас. ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2001. – 6 т. – 720 б.
3. Құдайқұлов С.М., Құдайқұлов М.Ә. Творчестволық және бәсекелестік қабілеттілік. – Алматы: Школа ХХІ века, 2006. – 82 б.
4. Хуторской А.В. Ключевые компетенции. Технология конструирования // Народное образование. – 2003. – №3. – С. 55-64.
5. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. – М.: Народное образование. – 1998. – 11 с.
6. Бронфенбреннер У. Два мира детства. Дети в США и СССР. – М.: Просвещение, – 1976. – 165 с.