Жүрек тамырлы жүйесінің қызметтерінің реттелісі. Тамыр тонусының гуморалдық реттелісі

Веналар

    Веналар қан тамырлар жүйесінің ішінде, қанды мүшеден кері қайтарушы, (везды) тармағы болып табылады, бұлар посткапиллярлық венулалардан басталады. Қан қысымы төмен 15 – 20 мм сынап бағанасымен, жылдамдығы (мүшелерде) 10 м/с. Қабырғасындағы эластинді элементтері салыстырмалы түрде әлсіз дамыған. Құрылысына байланысты веналар екі топқа бөлінеді: талшықты (ет типті) және талшықсыз (етсіз вена). Талшықсыз (етсіз венаға) миды жұмсақ және қатты қабықтарындағы веналар жатады. Көздің торлы қабығында да етсіз вена болады. Бұл аталған қабықтардағы қан өзінің ауырлық күшіне қарай ірі венозды тармақтарға өте оңай жылжып өтеді. Бұлардың қабырғасы өте жұқа, ортаңғы қабығы тіпті болмайды.

    Ет типті веналар қабырғасында етті элементтер жақсы дамыған, диаметрі әртүрлі. Ортаңғы қабығының құрамындағы ет жасушаларының дамуына байланысты бұл веналар үш топқа бөлінеді: нашар етті, орташа етті және етті элементтер күшті дамыған болып. Етті элементтер әлсіз нашар дамыған веналарға (ірі) жоғарғы қуысты вена, кеуде, қол веналары жатады. Адамның тік жүруіне байланысты бұл веналардағы қан өзінің салмағымен және кеуде (көкірек) жасушасының дем алу қимылдарының арқасында қанды жүрекке алып келеді.

     Етті элементтері  орташа дамыған иық венасы. Етті  жасушалары күшті дамыған венаға  дененің төменгі бөлігіндегі  ірі веналар жатады. Ет жасушалары  бұл веналардың үш қабығында  да болады. Оның ішінде ең негізгі жамбас венасы. Жамбас венасының ішкі қабығының құрамында қатпарлар тәрізді клапандары (қақпақшалары) болады. Клапандар венаның саңылауына қараған эндотелиальды жасушалардан түзілген – (қақпақшалар).

    Тамырлардың  саңылауына қараған жақтауында эндотелий астында эластинді талшықтар басым, ал қарама – қарсы жағында коллаген талшықтары көп. Мұндай клапандар венозды қанды кері ағуына кедергі келтіріп, оны жүрекке бағыттайды. Сонымен бірге клапандар венада әртүрлі сыртқы әсерлердің арқасында болатын (атмосфера қысымының өзгеруі, бұлшық еттің қысылуы т.б.) өзгерістерден де сақтайды. Төменгі қуысты венада етті элементтері жақсы дамыған.

Лимфа тамырлары

    Лимфа тамырларының  құрамына лимфа түйіндері де  кіреді. Қызметі жағынан алғанда  лимфа қан тамырларымен тығыз байланыста болады, әсіресе микроциркуляторлық арнаның орналсақан аймақтарында тіндік сұйықтың қалыптасуы жүзеге асып, лифаға өтіп отырады. Ұсақ лимфа жолдары арқылы лимфациттердің қаннан үнемі шығып және олардың лимфа түйіндерінде жаңаланып отыруы жүзеге асады.

     Лимфа капиллярлары  интра, экстра – мүшелік (немесе лимфаны мүшелерге таратушы) және мойынның ірі венасына жалғасатын денедегі ең басты лимфа – көкіректің және оң жақтағы лимфа тамыры. Құрылысына байланысты лимфа тамырлары: талшықты, талшықсыз болып бөлінеді. Лимфа капиллярлары тіндерден зат алмасу өнімдерімен бірге тіндік сұйықты әкелетін, ал потологиялық жағдайларда бөтен заттар мен микроорганизмдер келетін лимфа жүйесінің бастапқы бөлігі. Лимфа сұйығымен қатерлі ісік жасушалары да таралады. Лимфа капиллярлары бір жағы бітеу, эндотелиальді түтікшелер жүйесі, кейде бір – бірімен байланысып, анастомоздар түзіп мүшелерге өтеді. Диаметрлері қан тамырларына қарағанда үлкен, қабырғасында базальді мембрана мен перициттер болмайды. Лимфа капиллярларының эндотелиі өзін қоршаған дәнекер тінімен стропты немесе бекітуші деп аталатын филаменттермен, коллаген талшықтарымен тығыз байланысады. Лимфа капиллярлары сау ағзада микроциркуляцияның қасиетті шарты ретінде гемоталогиялық тепе – теңдікті қамтамасыз етеді. Лимфа тамырларының құрылыс ерекшелігі – оларда клапандары мен сыртқы қабығы жақсы дамыған. Клапандары орналасқан жерінде лимфа тамырлары қолба тәрізді кеңейеді. Лимфа төменгі қысыммен жүрекке бағытталады. Диаметрлеріне қарай лимфа тамырлары майда, орташа және ірі болып бөлінеді. Орташа мен ірі тамырлардың қабырғасында үш қабығы болады: ішкі, ортаңғы және сыртқы. Ішкі және ортаңғы қабықтарының арасында анық көріне бермейтін эластинді мембрана орналасады.

    Тамырлардың васкуляризациясы. Ірі және орташа қан тамырларында өзін қоректендіретін «тамырдың тамырлары» (Vasa - vasorum) деп аталатын жүйесі болады. Олар тамырды қоршаған дәнекер тіндерімен артериялар, бұлар тамырлардың ортаңғы қабығына дейін өтеді. Ал, ішкі қабығы өзінің ішінен өтетін қанмен тікелей қоректенеді. Тамырлардың қабырғасында эфферентті нерв талшықтары болады.

    Жасқа байланысты ерекшеліктері – адам өмірінің өн бойында тамырлардың құрылысы үздіксіз өзгеріп отырады. Қан тамырларының негізгі функциональды қалыпты қызметі даму мөлшерімен (адамның) отыз жаста тоқтайды. Одан әрі қарай артериялардың қабырғасында қабықтарының қалыңдауына әкеліп соғатын дәнекер тінінің өсуі байқалады. Эластин типті артерияларда бұл процесс күштірек көрінеді. Ішкі және ортаңғы қабықтардың құрамында сульфатталған глюкозамин – гликандар жиналады. 60 – 70 жастан кейін барлық артерилардың ішкі қабықтарында коллаген талшықтарының өсіп, қалыңдауы байқалады. Эластинді мембраналар жас ұлғайған сайын біртіндеп жіңішкереді де ыдырайды. Қарт адамдарда ішкі және ортаңғы қабықтары өсіп, онда инвестік қорлар мен липидтердің пайда болуы да байқалады. Сыртқы қабықтың құрамындағы ет жасушаларының шоғырлары пайда болады. Веналардағы өзгерістер артерияларымен ұқсас. Қарт адамдардың мүшелерінің лимфа тамырларында көптеген ұсақ жуандаған варикозды бөліктер пайда болады. Олардың құрамындағы коллаген талшықтары өсіп, саны көбейеді.

    Қан тамырлары,  әсіресе лимфа тамырлары тек  қана жасқа байланысты емес, сонымен  бірге мүшелердің қызметіне байланысты  өзгеріп отырады. Мысалға, жатыр мен аналық безде овариальды – менустриальды циклге байланысты өзгереді.

    Регенерация процесі қан мен лимфа тамырларында өте жоғары. Тамырлы қабықтың ақауы зақымданғаннан соң қалпына келуі немесе регенерациясы эндотелийдің өсуімен басталады. Авторадиография әдістері арқылы тамырлардың жарақаттануларынан кейінгі қайта қалпына келуіне эндотелиоциттер, адвентициальді жасушалардың, ал майда тамырларда перицидтердің маңызы өте зор екені анықталған. Зақымданған тамырлардың ет жасушалары әдетте өте баяу, ақырын қалпына келеді, элатинді элементтері әлсіз дамиды. Орташа және ірі тамырлар үзілсе, оларды орташа және ірі тамырлар үзілсе, олардың қалпына келуі операциясыз болмайды, бірақ сол аймақтағы қан айналымының қалпына келуі өте тез байқалады. Бұл бір жағынан коллатеральдық тамырлардың пайда болуының, екінші жағынан ұзақ капиллярдың дамуының нәтижесі болып табылады. Лимфа тамырларының дамуы (регенерация) өте баяу жүреді. 

ЖҮРЕК (COR)

Жүрек — қанды қозғалысқа келтіріп, қан тамырына айдайтын негізгі мүше. Қабырғасы үш қабықтардан тұрады: ішкі – эндокард, ортаңғы- миокард, сыртқы - эпикард.

Жүректің қызметі - қанды айдайтын насос. Артериялық қан қысымын сақтайды (АҚҚ).

Эндокринді қызметі НУФ гормонды синтездейді натрийуретикалық факторды бөледі.

- Информациялық қызмет атқарады. Зат алмасу процессінің өзгеруімен – АҚҚ - параметрінің өзгеріп отыруынан информация (хабар) береді.

Дамуы. Жүректің алғашкы бастамасы 1,5мм эмбрионда үшінші аптаның басында ұрықтың бас бөлігінің астындағы мезенхима жасушаларынан дамиды. Бұл жасушалар висцеральді жапырақшаның астында орналасады. Кейінірек бұл жасушалар висцеральді жапырақшамен бірге қосылып екі ұзынша түтікшеге айналады, ол ұрық денесінің целомдық қуысына кіріп тұрады. Одан әрі пайда болған түтікшелер қосылып кетеді де, олардың қабырғасынан эндокард пайда болады.

Осы түтікшелерге жақын жатқан мезодерманың висцеральді жапырақшаларынын аймағы миоэпикардиальді пластинкалар деп аталады. Пластинка екіге болінеді: ішкісі – миокардтың бастамасын, ал сыртқысы

- эпикардтың бастамасын береді. Миокард бастамасының жасушалары кардиомиобласттар бөлінеді де, Т – жүйелері пайда болады. Кардиомиобласттардың байланысқан жерінде қыстырма дискілер п.б. Ұрықтың екінші айының соңына қарай жүректің өткізгіш жүйесі қалыптаса бастайды да, бесінші айға қарай толық жетіледі. Жүрек клапандары эпдокардтың дупликатурасы ретінде дамиды.

Құрылысы. Эндокард – жүректің ішкі қабығы. Қалыңдығы әр түрлі, жүректің сол жақ камераларында, әсіресе қарынша аралық бөліктерінде аорта мен өкпе артериясының байланысатын жерлерінде қалың, ал сіңірлік жіпшелерінде жұқа. Жүректің эндокарды кұрамында полиганальді жасушалары бар, эндотелиймен тысталған. Бұл жасушалар базальді мембранаға бекінген. Мұның астында дәнекер тінді эндотелий асты және эластинді-етті қабаты болады. Ет жасушалары эндокардпен аортаның байланысқан жерінде жақсы дамыған. Эндокардтың коректенуі диффузды түрде ішіндегі қаннан коректік заттарды алу арқылы.

Клапандар. Жүректің клапандары жүрекше мен қарынша арасында, сонымен бірге ірі тамырларда болады. Жүрекше мен қарынша (атриовентрикулярлы) арасындағы клапаны жүректің сол жағындағы - екі қакпақты, ал оң жағыида үш қаклакты болып келген. Клапандар эндотелиймен тысл-алған, қүрамында тиғыз іалпыкты, дәнекер тінді күрылымы бар. Қақпақшалардың негізгі затында гликозаминогликандар баршылық. (49-сурет).

Миокард – жүректің ет кабығы, тығыз орналасып, бір – бірімен байланысқан көлденең жолақтың ет жасушалары кардиомиоциттерден тұрады. Мұндай кардиомиоциттердің арасында борпылдақ дәнекер тіні, қан тамырлары, нервтер орналасады. Кардиомиоцитердің үш түрі бар, олар: жиырылғыш (жұмысшы) ет жасушалары, ал екіншісі жүректің өткізгіш жүйесіне жататын - өткізгіш жасушалар. Ал үшіншісі – секроторлы немесе эндокринді кардиомициттер.

Қан тамырларының түйық  жүйссінде жүректіц жнырылуы.. сондай-ақ одан тыс экстракардиялық факторлардыц осср етуі :әтижесінде үздіксіз айналып жүреді. 
 
Қан тамырлары қүрылысы мен қызметіне қарай бірнеше топ-,а бөлінеді. 
 
Қурылым ерекшеліктеріне байланысты — қолқа, үлкен, орта-ла, кіші артериялар, артериолалар. капиллярлар венула, ор көлем-Іі веналар, үлкеи куысты веналар болып бөлінетіні морфологиялык. ылымдардан белгілі. Қан тамырлар функциялық маңызыңа қа->ай да жіктеледі. Б. Фольковтыц жіктеуі бойынша амортизация-Іық, резистивтік, сфннктсрлі, зат алмасу, сыйымдық, артериола Іен венуланы жалғастыратыц дәнекер тамырлар (анастомоз) бо-:ып жіктеледі. 
 
Амортизсщиялық — дақғыл-магистральды, қысымдык-компрес-иялық тамырлар тобына қабырғаларында серпімді (майысқақ) алшықтары көп қолқа, өкпе т. б. жуан артериялар жатады. Олар .абырғаларындағы серпімді талшықтар арқасында жүректен си-тола кезіпде шығатын қанның үздіксіз агысыи қамтамасыз етс-.і. Мәселен, жүректің сол қарыншасынан систола кезінде ШЫРЫП, .олкага құйылған қан қолқа кабыррасын кернеп кеңейтеді. Қол-,а қабырғасындағы созылып ұзарған серпімді талшыктар қайта-,ан бүрынғы қалпына келуге тырысады да, тамыр ішіндегі қан-ы қысып, қан қысымы төмен жаққа карай ыгыстырады. Осыныи Іәтижесінде қолқадары қан систола жоне диастола кездерінде 'здіксіз толқынға айиалып ағып тұрады. 
 
Резистивтік — кедергі тамырлар қатарына қабырраларында ,алыц ет талшықтары бар жіңішке артериолалар меи прекапил-Іярлық, посткапиллярлык, сфинктерлер жатады. Еттіц жиырылуы-а байланысты артериолалар әбден тарылады, мұнымси қатар .апплляр алдындағы және капиллярдан кейіигі сфинктср жиы-Іылып қан арысына қатты кедергі болады. Қапиллярлар мен жі-ипіке венулалар көптеген жіңішке түтікіпелерге айналады, сайып: :елгенде бұлар да қан арысына әжептоуір кедергі жасай алады. 
 
Сфинктерлі тамырлар қатарына өн бойында сақииа торізді ст алшықтары бар, сондай-ақ сфинктер кұраран артериолалар меіг рекапиллярлар жатады. Бұлардың жиырылып-жазылуы нәтиже-інде капиллярлардағы қан айналысы реттеледі. 
 
Зат алмасу та.мырлары қатарына капилляр венулалар жатады. іүлардың қабырралары өте жұқа, капилляр бір-ақ қабат эндо-слийден тұрады, сондықтан да сүйыктықтар мсн ерітінділер, қо-ектік заттар каниаи тканьге, тканыіен қанра диффузия, сүзгі ар-,ылы өтеді. 
 
Артериолалпр мен венулаларды жалгастыратын көпірше та-Іырдық бас жагында сфинктер болады. Ол жиырылса, көпіріпе 
 
тамырдан қан өтпейді, барлық қан капиллярлар арқылы өтеді. Ал сфинктер босаңсыса, қан көпірше тамыр арқылы артериоладаі» венулара өтіп венадагы қан агысын тездетеді. 
 
Көлемді әрі сыйымды тамырлар каппллярлардап кенінгі өте ұсақ вена тамырларынан түрады. Қейбір арзаларда (көкбауыр,. бауыр т. т.) венулалар кеңейіп синустар (қуыстар) құрады. Вену-ла қабырғасы жұқа, әрі созылғыш келеді. Веналар саны артерп-ялардан көбірек. Вена кенейсе, оларда бар канныц 70—80%, сыйып кетер еді. Соидықтан да бүл тамырлар көлемді, сыйымды тамыр-лар деп аталады. Жүрекке келіп қүйылатын қан көлемі осы сый-ымды тамырлардың тонусына байланысты. Веналар жұка болса да, ол жиырылранда жүрекке кұйылатын қан көлемі көп артады. Жүрек пен тамыр жүйесін Б. М. Ткаченко олардың орындайтын қызметіпе орай 8 топқа жіктейді (1985 ж.): 
 
1. Жүрек тамырлардағы қан қысымын көтеріп, колқа мен өкпе артерияларына кан айдайтын — генератор. 
 
2. Қысымы жорары не магистральды-дацгыл тамырлар. Бұлар қан қысымын жоғары деңгейде сақтайтын қолка, оның бұтақ-тары (үлкен артериялар, өкпе артериялары), қарыншалардан систола уақытында ауық-ауық шыратын қанныц үздіксіз ЗРЫСЫН қамтамасыз ететін майысқақ тамырлар. 
 
3. Қан арысына кедергі жасайтын резистивтік тамырлар. Бү-лар екіге бөлінеді: а) қысым тұрақтылыгын сақтайтын ұсақ арте-риялар мен артериолалар. Бұлар жүректің систолалық қан мөл-Іперінс сәйкес қан арысына кедергі жасау арқылы қап қысымы-нық оптимальдык деңгейін сақтайды; б) капиллярда қан ағысы» реттеуші, ярни кан үлестіруші тамырлар. Бұлардыц қатарына қа-быррасында сақина тәрізді еттері бар үсақ тамырлар пре — жә-не посткапиллярлар жатады. Сақина еттер жиырылғанда капил-лярларга қаи өтпейді, ал сфинктерлер босаранда капиллярлардан: кан кайта ара бастайды. Осыган орай қан агысына қатыспай-тын капиллярлар саны өзгеріп түруы мүмкін. 
 
4. Зат алмасу тамырлары. Бұғаи капиллярлар мен олардың. қосылуьшан пайда болатын ең ұсақ венулалар жатады. Бүлаодың қабыргасынан ткапьаралық сүйықтык. иен қаи ішіндегі заттар алмасады. Қейбір заттар ең үсақ артериолаларда алмасуы мүмкіи. 
 
5. Сыйымды не қан жинайтын (аккумуляциялайтын) тамыр-лар. Бүларға венулалар меи ұсақ веналар жатады, санылаулары кеңіген сәтте қанның көбі (70%) жиналады, ал тарылганда жү-рекке қарай қанньщ жылжуы тездейді. 
 
6. Қанды жүрекке әкелетін тамырлар. Бұған үлкен куысты веналар жатады. 
 
7. Артериола мен венуланы не артерия мен венаны косатын көпіриіе — дәнекер тамыр анастомоз. Бүлар белгілі бір микро-тамырларда қааныц ағуына оптималдык, жардай тудырады. 
 
8. Сорып алатын — резорбция жасайтын тамырларра қан ай-налысы жүйесінін бір бөлігі — лимфа капиллярлары мен лимфа тамырлары жатады. Бүлар тканьнен белок және суды сорып алып лімфа тамырлары арқылы вснадагы қанға апарып құяды. В. И. Ткаченко тамырларды жіктеу ілімінде олардың маңызын толыгынан қамти отырып, жүрек және лимфа тамырлары бір функциялық жуйе скеніне аса көціл аударудың қажеттігін көрсетті. 

                        Адам орта есеппен 70—80 жыл өмір сүреді. Осы қысқа мерзім ішінде оның жүрегі күні-түні токталмастан белгілі бір ырғақпсн жиырылып денсдегі барлық тканьдерге уақытында және қажет мөлшерде қан жеткізіп түрады. Қандай да болмасын қанға деген мұқтаждықты жүрек әрдайьш камтамасыз етіп отырады. Жүрек қызметінің осыніпама түрақты орі сенімді болуы эволюциялық да-му барысында әбден кемеліне келген реттеу механизмдерінің пай-да болуына байланысты. 
 
Жүрск қызметі бір-бірімен біте қайнасқан үш түрлі механизм арқылы рсттеледі, атап айтканда клетка ішіндс (интрацеллю-лярлық) жүрск ішінде (иптракардиялық) және жүректен тыс (экстракардиялық) реттелу механизмдері өзара үйлесім тапқан. 
 
* Интрацеллюлярлық реттелуі. Жүрск кызмстіне клетка ішінде өтетін процестер мсн клеткааралық қарым-қатынастар осер ете- 
 
1. Мпоцнт қозган ксздс клетка мембранасының иондар өткізу кабілеті күшейеді, яғни калий-натрий, кальций тартқыштары-нын. қызметі өзгереді. Осыған орай деполяризация, реполяриза-ция күбылыстары болып ет талшықтары жиырылып жазылады. Демек, жүрек миоциттерінің козуына, жиырылып жазылуына клетка ішінде өтетін процестер ықпал жасайды. Бүған жүрек еті-нің жиырылу күшінің гетеро — жәие гомеометрлік өзгеру меха-низмдері дәлел. 
 
2. Клеткада зат алмасуы, әсіресе жиырылура қажет белоктың түзілуі, мембранадары рецепторлармен орекеттесіп клетка ішін-дегі симтезге қажет заттардың протоплазмаға өтуі де мноциттер қызметіне әсср етеді. Жан-тонімен беріліп, ауыр қара жұмыс істеу салдарынан жүрек еттеріпің өте ширап ұлраюы, ЯРНИ жүмыс гп-пертрофнясы бүған дәлел бола алады. 
 
3. Миоциттер арасындары қарым-катынасқа нексустар өтім-ділігі, креаторлық байланыстар да әсер етіп, жүрек қызметін езгерте алады. 
 
Интракардиялық реттелу. Жүрек еті арасында көптеген мета-симпатикалық жүйке жүйесіне жататын интрамуральдық ней-рондар бар. Олардыц қызмсті де әртүрлі. Осыран орай олар се-зімтал (аффренттік), аралық, қозралтқыш (эффереиттік), тежеу-ші нсйрондар болып бөлінеді. Сезімтал нейрондардың ұшында орналасқан рсцепторлар жүрек етіндегі механикалық және жү-рек куысындары гидродинамикалық өзгерістерді қабылдап ара-лық нейрондарра, соиан соң қозғалтқыш нейрондарга жеткізіп отырады, сөйтіп рефлекс арқылы жүрек қызметіндс өзгерістер тудырады (31-сурет). Аралық нейрондар арасында тежеупіі нсйрондар бар. Қозғалтқыш нейрон талшықтары өз ұшынан аце-тилхолин не норадреналин медиаторларын бөліп отырады. Аце-тилхолип жүрек қызметін әлсіретіп, соғуын сиретсе, норадрена-лин медиаторлары керісінше, жүрек согуын жеделдетеді. 
 
Жүректіц осы дербес жүйке жүйесі оныц бөлімдері қызметі-нің өзара байланысын қамтамасыз етеді. Мәселен, денеден оқшау шыгарып бөліп алыиған жүректің сол қарыншасынаи қолқага шығарылатын қанның мөлшері оң жүрекшедегі кан көлеміндей болады , жүрек етініц созылу деңгейін сол қарыншаға жүрек ішін-дсгі жүйке жүйесі хабарлайды. Қолқадағы қан қысымы жоғары болса, жүрек қанга толып, оң жүрекшеге кан әкелетін тамырлар кернеліп түрса да сол қарыншаньщ колқаға Іпығаратын қан көле-мі азаюы мүмкін. Керісіише колқада кан қысымы төмендесе ка-рынша қатты жиырылып, ішіндегі қанды үлкен күшпен айдайды, сөйтіп, колқадағы қан қысымын жоғарылатады. Демек, жүрек бөлімдері қызметін өзара үйлестіретіи ондагы нейрондар тобы-ның рефлекстік кызметі. 
 
Алайда жүрек қызметі оның автоматиялық қасиетіне, клеткалық механизмдер меи жүректіц езіндегі шеткі рефлскстерге ғана байланысты емес. Жүрек қызметін бүкіл дене қызметіне уйлесті-ріп, сәнкестендіріп отыратын орталықтагы вегстатизтік жүйке жүйесі, яғни экстракардиалық рсттелу. 
 
Экстракардиялық реттелу. Күнделікті тірлік тауқыметіне ка-раіі клеткалар мен тканьдерге қажет қан мөлшері әрдайым өзге-ріп түрады. Мәселен, қара жүмыс істеген кезде дсне еттеріне (аяқ-қолға т. б.) көп күш түссді, оларга қажет қан мөлшері де арта түседі, осыған орай жүрек согуы жиілейді, еті де қатты жиы-рылады, яғнн жүрек қызметі күшейеді. Мүны орталық жүйке жүйесі мен қандары әсері күшті химиялық заттар (гуморальдық) реттейді. 
 
Жүрек кызметінің орталықтың қатысуымен рефлекс жоне қаи аркылы реттелуі — экстракардиялык, яғни жүректен тыс жолмен реттелу болып саналады. 
 
Жүрек және тамыр қызметтерінің жүйкелік реттелуі 
 
Жүрек қызметіне жүйке жүйесінің әсері. Орталык жүйке жүй-сі жүрекке өзінің бір бөлігі — всгетативтік жүйке жүйесі аркылы осер етсді (32-сурет). Ол — қос нейронды жүйе екені белгілі. 
Олардьщ біреуі орталық жүйке жүйесінде, ал екіншісі мидан тыс шеткі туйіндерде (ганглийдерде) орналаскан. Алғашқы нейрон өсіндісі ұзын преганглийлік ал екінші нейрон өсіндісі постганг-лийлік жү-йке деп аталады. Соңғысы белгілі бір агзаға, жүрекке барып тарамдалады. Бүлар жүрек етімен жоне оның арасындагы ганглийлердің эфференттік нейрондармен синапс құрады. Сөй-тіп, парасимпатикалық және симпатикалық жүйке жүйесі жүрек-ке өз ықпалын жүрек ішіндегі нсйрондар арқылы да жүргізеді. Жүрек қызметін реттейтін парасимпатикалық жүйке жүйесінің бірінші нейроны сопақша мида, ал екінші нейроны жүрек тканін-дегі, яғни интромуральдық ганглийде орналасқан, демек СОЦРЫ аталған нейронның постганглийлік өсіндісі өте қыска болады Оң жақтағы кезеген жүйке жүректіц синоатриальдық түйінінде, мио-кардта, коронарлық қан тамырларра тарамдалған, ал сол жақта-ғы кезеген жүйке жүрскше мен қарынша аралығындагы артио-зсптрикулярлық түйінге дейін жетеді. 
 
Жүректіц симпатикалық жүйке жүйссінің бірінші ІІейронда-ры жұлынныц бастапқы 1—5 көкірек сегменттерініц бүйір мүйіз-дсрінде орналасқан. Бұлардыц преганглийлік жүйкесі жүлдыз тә-різді ганглпйге жстеді, ал постганглийлік симпатикалық жүйке жүректегі метасимпатикадык, нейрондар арқылы қарынша мио-цнттеріне әсер етеді. Кезеген жүйке үшынан ацетплхолин медиа-торы, ал симпатикалық постганглийлік жүйке ұшынан норадре-налин мсдиатры бөлінеді. 
 
Парасимпатикалық (кезеген) жүйкенің әсері. Қезеген жүйкенің жүрекке әсерін 1845 жылы ағайынды Э. және Г. Веберлер ашты. Олар үй қояны-ның мойнында орналасқан кезсген жүйкені кесіп, оның ұшын электр тогімен тітіркендірген, осы кезде жүректің соғуы сиреп, жиырылу күші әлсіреген. Бүл жүйкені үзақ уақыт қатты тітіркен-дірсе, жүрек диастола кезіндс тоқтап калатыны байқалған. Сөй-тіп, ксзеген жүйкс жүрек қызметін тежейтіи жүйке екені дәлел-дснді. 
 
Кезеген жүйкеніц әсерінен жүректің автоматия қасиеті тө-мендейді, япіп жүрек соғуы сирейді. Осы сәтте әрекет потенциа-лының диастолалық деполяризациясы ұзарады. Осыны хроно-троптық теріс эсер деп атайды. Сондай-ак. жүректің козу қабілеті де төмендейді, ЯРІІИ батмотроптық теріс әсер туады. Осыған орай журек еті қозу табалдырыгынан жогары күшке ғана жауап бе-реді. 
 
Кезеген жүйксніц әсерінец жүректің жиырылу күші (сызық-тық амплитудасы) төмендейді, яғни жүрек олсірейді. Бұны теріс инотропты эсер деп атайды. 
 
Қезеген жүйке, сондай-ақ жүрек етінің қозу өткізу жылдамды-гып да төмендетеді, әсіресе жүрекше мен қарынша аралыгында-ғы (атриовентрикулярлық) кідіру кезеңін ұзартады. Бүл тсріс дромотроптық эсер деп аталады. 
 
Қезеген жүйке жүрек етініц Іпирығу дәрежесін төмендетеді. Жүрск еті катаймай солгын тартады, ал диастола кезінде қатты босаңсиды. Осыған орай кардиограмма диастола кезінде төмен к.арай ыгысады. Мүны теріс тонотроптық әсер дейді. Жүрек кар-диограммасы кезеген жүйкені тітіркендірген кезде жазып алынса, оның амплитудасы төмендейді, жүректің жиырылуы сирейді, ягни диастола кезеңі созыла түседі және жүрек еті қатты босайды, сызықты жазған калам төмен карай ығысады. Қезеген жүйкені қаттырақ тітіркендірсе, жүрек диастола кезінде тоқтап та калады. Тітіркеидіру токтамаса біраздан кейін тоқтаған жүрек кайта сога бастайды, ол тіпті бүрынрыдан жиірек соруы мүмкін. Мұны жүрек-тің кезеген жүйке әсерінен «сусып» қүтылып кетуі дейді. Бүл құ-былыс, Зубковтың топшылауымен миокардтың ацетилхолинге (ва-гртроптык заттарға) деген сезімталдырының төмендеуіне, адрена-линге (симпатикотроптық заттарра) деген сезімталдыгынын ЖОРЗ-рылауына байланысты. СОҢРЫ кезде, жүректің катты тітіркендір-гіш әсерінен тоқтауын диастолалық деполяризацияның орнына жү-рек жетекшелерінде гиперполяризацияиың пайда болуымен түсін-діреді. 
 
Симпатикалық жүйкенің әсері. Симпатпкалық жүіікеніц жүрек. етіие тигізетін әсері көбінесе кезеген жуйке әсеріие карама-қар-сы. Оныц жүрекке әсері 1863 жылы анықталды. Бүл мәселені ше-шуге, Петербург университетініц профессоры арайыпды М. Цион меи И Цнон (1866) және Германиядары А. Б^цольд (1863) үлкеи сңбек сіціреді. 
 
Симпатикалық жүйке жүрек етінің барлық физиологиялық қа-білетін кушейтеді, ЯРНИ оң хронотроптық, батмотроптык, дромо-троптық, инотроптық және тонотроптық осер етеді. Бұл жүйке ті-тіркендірілсе, кардиограмма амплитудасы жоғарылайды, жүрек соғуы жиілейді, тонусы күшейеді, демек диастола кезінде айтар-лықтай босаңсымайды. 
 
Парасимпатикалық және симпатикалық жүйкелер әссрі жү-рекке үнемі қарама-қарсы бола берменді. Проф. Удельнов кезе-геп жүйкені сирек әлсіз тітіркендірген кезде жүрск соғуы жиілей-тіиін байқады. Қазіргі кезде кезеген жүйкенің әсері жүрек куыс-тарының және тәждік тамырлардың қанға толу дәрежесіне бай-ланысты екені анықталып отыр. Жүрек қанга онша толмаса, еті-Ігіц механорецепторлары сәл қозатын болса, кезеген жүйке жү-ректің қызметін күшейтеді. Бұл құбылыс жүйкенің жүректегі интрамураьлдық эфференттік адренергиялық нейрондар арқьілы осер етуімен баііланыстырылады. 
 
1887 жылы И. П. Павлов жүректің кезеген және симпатика-лық жүйкелеріп аса зор Іпсберлікпен талдап, олардың орқайсы-сын жеке тітіркендіре отырып, қызметі жағынан төрт түрлі жүй-ке бар скенін дәлелдеи берді. Бұларды орталықтан тебетін жү-рек жүйкелері деп, ал жүрекке тигізетін әсеріне қарай жиілетуші, күшейтуші, элсіретуші, сиретуші жүйкелер деп атады. Сонғьг скеуі одетте кезеген жүйкеніц талшығы, ал алдыңғы екеуі симпа-тикалық жүйкенің құрамына кіреді. Жиілетуші жүйке жүрек со-гуыц тсздетеді, бірақ оның жиырылу күшін өзгертпейді, ал күшей-туші жүйке жүректің жиырылуын күшейтеді, сору жиілігін өзгерт-ІІсйді. Сиретуші, әлсіретуші жүйкелсрдің әсері де өз аттарына сойкес. Күшейтуші жүйкені И. П. Павлов трофикалык, жүйке деп атады, ол жүрек етінің зат алмасу қарқынын, қоректенуін, қуатты болуын қамтамасыз етеді. И. П. Павловтың бұл ой-пікірін кейін академик Л. А. Орбели шәкірттерімен одан әрі дамытты. 
 
Жүрек қызметінс осер ететін эфферентті кезеген жүйке мен симпатикалық жүйке арасында афференттік (сезімтал) жүпке-лер де бар. Эфференттік жүйкеде миелинді және мнелинсіз тал-шықтар болады. Миелинді талшықтың ұшы екі түрлі А, В меха-порецепторлармен байланысқан. А — рецептор жүрек етінін, жи-ырылып катаюын. В —рецептор диастола кезінде босап созылу-ыц қабылдайды. Бұл рецепторлар афференттік жүйкелер арқылк орталық жүнке жүйесіне көптеген акпараттар жеткізіп, интро-және экстракардиялық рефлекстердің бір-бірімен байланысты түрде өтуін камтамасыз етеді. 
 
Үштары жалаңаш миелинсіз симпатикалық жүйкелер эндо-кардтыц астында қалыц тор құрады. Бүл афференттік жүйкелер миоциттердіц бұзылуын және тамырлардын. қатты тарылуын қа-былдап, ауырсыну сезіміи тудыруға қатысады. Жүрек қызметініц рефлекстік реттелуі жүрек пен орталық арасындағы екі жақты афференттік және эфференттік байланысқа негізделген, мұның өте зор маңызы бар. 
 
Жүрек қызметін тежейтін орталықтың тонусы 
 
Тонус — ширығу, қатаю деген сөз. Бірақ ол орталық жүйке жүйесі физиологиясында басқа магынада қолданылады: тонус орталықтары нейрондардың үздіксіз қозып тұруы. Тонусы ЖОРЗ-ры деу — қозудың күшейгені, ал тонус төмендеу — қозудың әлсірегені. 
 
Кезеген жүйке (вагус) орталыры тонуста деген сөз — сол ор-талықтан жүрекке үздіксіз серпіністер келіп тұрады дегеи МЗРЫ-нада. Жануардың қос кезеген жүйкесін кессс, жүрекке бағыттал-ган •серпіністер тоқтайды да жүрск согуы едәуір жиілейді: әдетте жануар жүрегі минутіие 100 рет соқса, ал кезеген жүйкенің ор-талықпсіі байланысы бұзылса, 150—180 рет СОРЗДЫ, ЯРНИ жүрек соруы 1,5—2 еседей жиілейді. Вагустың адам жүрегіне тигізетін әсерін тоқтату үшін алкалоид (атропин) қолданылады, онда жү-рек жиі-жиі соға бастайды. Симпатикалык жүйкенің жүрекке ти-гізетін әсерін тоқтату үшін екі жақтары жұлдыз тәрізді ганглий-лсрді алып тастайды. ОІІда жүрек соғуы сирейді (минутінеЮО-ден 60-қа дейін). Демек жүректің парасимпатикалық және симпати-калық орталықтары үздіксіз тонуста болады. Вагус пен симпати-калық жүйкелердің орталық тонусын өзара салыстырсақ осы екі жүйкенің де орталыры үздіксіз тонуста болатыны жопе вагустың тонусы әлдеқайда жоғары екені байқалады. Вагус орталырыныц тонусы күшейсе, симпатикалык, орталықтың тонусы төмендейді-керісінше, симпатикалық орталықтьщ тонусы күшейсе, вагус ор-талыгының тонусы әлсірейді. 
 
Вагус орталыры тонусының күшеюі қандағы химиялық зат-тардың нейрондарды тітіркендіру дәрежесіне және шеткі рецеп-торлардан келіп түскен серпіністерге байланысты. Қандары хи-миялық заттардын, әссрін француз галымы Гейманс анықтады. Ол тожірибеде иттіц басын денесінен бөліп алды, бірақ екі жақ-ТЭРЫ кезеген жүйке кесілмей бұрынрысынша бүтін қалдырылды, яғни жануардыц басы денесімен тек ксзеген жүйке арқылы бай-ланыстырылды. Жануардың басын қоректендіру және миды бұ-зылудан сақтау үшін оиың үііқы артериясы мен мойындырық ве-насы баска иттің осы аттас тамырларымен жалрастырылды, ягни денеден бөліп алынған бастын қан тамырларына донор қаны жі-берілді. Донор қанына әртүрлі ерітінділер СаСЬ, КСІ, ацетил-холин, адреналин т. б. құйылып, жүрек соруы тексерілді. Қанра СаСЬ не адреналин ерітіндісін құйса, жануардың жүрек согуы сирейді және әлсірейді. Бұл аталрап заттардын. кезеген жүйке орталырыпың тонусын жоғарылататынын, ЯРНИқозуын күшейте-тінін көрсетеді. ҚСІ не ацетилхолин ерітінділері қолданылса, жу-рек соруы жиілейді және күшейеді. Бұл КСІ меа ацетилхолиннің вагус орталығы тонусын төмендететінін көрсетеді, сол себепті симпатикалық жүйке орталығының тонусы жоғарылаііды да жү-ректің соғуы жиілейді. 
 
Химиялық заттармен біргс кезеген жүйке орталыгының тону-сың бастың ішкі қысымының жоғарылауы да күшейтеді. Мұньі байқау үшін кесіп алынған бастың артерпялык. тамырына көбірек стіп физиологиялық ерітінді күю ксрек. Сонда жүрек соғуы си-репді әрі әлсірейді. Бүдаи бастыц ішкі қысымының жоғарылуы-нан вагус жүйкесі орталыгының тонусы жоғарылайтыны көрінеді. Мұндай жағдайларда жүрек соғуының сиреіітінін басқа да клиии-калық байқаулар дәлелдейді. 
 
Вагустың тонусы рефлекс арқылы да өзгереді. МәсслсІІ, бақа-га жасалғап Гольц рефлексіиде, адамда ДанииІІ-Ашнср рсфлек-сінде вагус орталығының тонусы жорарылайды да жүрек соғуы сирейді. 
 
ҚаІІ тамыры эндотелийінде орналасқан ангиорецепторлардан, әсіресе үлксн тамырлардағы рефлексогендік зоиалардан және дене бетіндегі экстерорецепторлардан орталыққа баратыи сер-піністер вагус жүйкесінің орталық топусын өзгерте алады. Адам-ла кезеген жүйкемен симпатикалық жүйкеиіц орталық тонусы бірдей емес, көбіне вагустың тонусы жоғары болады. Осы екі орталықтың топустары арасында біркелкі қарым-катынас барлы-гы байқалады. Вагус орталыгының тонусы төмсндей бастаса, симпатикалық жүйке орталырының тонусы көтеріледі жәие жүрек қызметі керісінше өзгереді. Вагус орталырының тонусына орталык, жүйке жүйесінің жеке бөлімдері әсер етеді. Бұлардың ішінде әсі-ресе ми қыртысыиыц, гипоталамустын, лимбиялық жүйенің калай осер ететіні тожірибе жүзінде долелдепді. Мн кыртысының вагус тонусын өзгерстінін шартты рефлекстердеи байқауға болады. Ми кыртысының жүрекке тигізетін әсері гипиоз кезінде де байқалады. Адамдағы реніш-қуаныш сезімдері (эмоция) жүрек лүпілін күшей-тетіні әркімге аян. Эмоция тууына бүкіл лимбиялык. жүйе әсіресе гипоталамус және мидың жаңа кыртыстары қатысады. Демек, жү-ректіц рефлекстік реттелуі — мидың көптеген бөлімдерініц бірлес-ксн қызметі. 
 
 
Жүрек қызметінің гуморальдық реттелуі 
 
Гормондар, иондар, медиаторлар т. б. күпіті хпмиялық заттар каннан миоциттерге өтіп, жүрек қызметіне тікелей әсер етеді. Химиялық заттарды деиеден бөліп алынгаи жүректің коректік ерітіидісіне қосып, кардиограмма жасау арқылы олардын, әсерін білуге болады. Қальций мен адреналии әсері симпатикалық жүй-кс әсеріне ұқсайды: жүрск соғуын жиілетіп (хронотропты әсер), амплитудасын биіктетіп (инотропты осер), тонусын күшейтеді (тонотропты әсер), қозу мен қозу өткізу касиеттеріи де көтереді (батмо, дромотропты осер). 
 
Хлорлы калий, гистамші, ацетилхолин ксзеген жүйкс сияқты, /хүректіц барлық қасисттеріп төмендетеді: жүрек олсірсп, согуы сиренді, қозу кабілеті тәмсндеп, қозу өткізу қарқыиы баяулаГІды, кейде бүл заттардың әсерінен диастола ксзінде тоқтан қалады. Әсері кезеген жүйке әсеріис ұксас заттар ваготропты, ал симпа-тикалық жүйке әсері сияқты химиялық заттар симпатикотропты заттар деп аталады. 
 
Гуморальдық заттар жүрекке орталықтағы ксзеген жүіікс то-нусын өзгертуі арқылы әсер етуі мүмкіп. Бүл әсер олардың жү-рекке тікелей тигізетін әсеріне қарама-қарсы болады. КСІ, аце-тилхолин кезеген жүйке неіірондары тонусын әлсіретіп, сішпатн-калық жүйке тонусын күшейтеді, сөйтіп, жү_рек қызметін жақсар-тады, ал адреналин, хлорлы кальшш ксзеген жүйке орталыгын қоздырып, жүректің кызметін бәсендетеді, әрі әлсіретеді. 
 
Организмде сан қилы функциялардың жүйкелік және гумо-ральдык, реттелуі бір-бірімен тыгыз байланысты процестер. Мұн-да жүйке жүйесінін, қатысуымец реттелу жетекпіі роль атқарады, ал кан арқылы реттелу оның әсерін тканьгс өткізетін тәуелді про-цесс. Оны мынадан байкауға болады. 
 
1. Гуморальдық осері күіпті заттардьщ деңгейі жүйке әсеріне тәуелді. Мәселен, қандағы адреналин денгейі жүйке жүйесінің бүйрекүсті безге тигізетін әсеріне байланысты; 2. Белгілі бір жүй-ке нақты тканьге ықпал ету үшін алдымен өзінің үшынан химия-лык зат бөліп шыгарады да, сол арқылы әсер етеді. Жүйкенің тканьге химиялық заттар арқылы осер етстінін тұңғыш 1892 ж. Қазан уннверситетінің профессоры А. Ф. Самойлов болжаған. Бүл пікірді 1921 жылы Австрия физиологі Отто Леви тәжірибе жүзінде долелдеді. Екі көлбаканың жүректері денеден бөлініп алынады, бірақ біреуінің кезеген жүйкесі одеттсгідей бүтін күйінде сақталады. Екі жүрек кос ашалы шыны түтікшемен ілі-«іи бекітіледі де қан немесе қоректік ерітіндіге толтырылады. Со-нымсн екі жүрек бір ыдыстан коректенеді. Олардың әрбіреуінің жиырылу жұмысы белгілі тәртіппен жазылып алынады. Сақта-лып қалған кезеген жүйксні тітіркепдіріп кардиограммара жазып, оныц кызметініц сиреп әлсірегенін көруге болады. Біраздан кей-ін екінілі жүректің (жүйкесі сақталмаран) кардиограммасы да осылайша өзгере бастайды. Ал кезеген жүйкеиі үзақ уақыт тітір-кендірсс, алдымен біріиші соңынан екіншісі диастола кезінде тоқтап қалады. Екінші жүректің кейінірек тоқтау себебі, бірінші жүрек жүйкесінің ұиіынан бөлініп Іпыққан химиялық зат шыны түтіктегі ерітіндіге, одан скінші жүрекке өтіп әсер етуі үшін біраз уақыт керск. Бүл затты алғашкы ксздс вагустштоф дсп атаған. Кейін, хнмнялық қүрылысы анықталған соң, онын ацетилхолин скені белгілі болды. Қезеген жүйке орнына жүректіц постганг-линлік симпатикалык жүйкесін тітіркендірсе, оның үшынан нор-адреналин бөлшетіні, қос жүректіц жиырылуы күшейетіні анық-талды. 
 
Жүйке әсерін тканъге жсткізетіц хпмиялық зат медиатор дсп аталды. Самойлов пен О. Леви ецбектері медиаторлар туралы ілім қалыптасуына түрткі болды. Бұл ілім адам денесіндегі функ-цияларды реттейтін біртұтас нейрогуморальдық механизм бар екені туралы пікір түгызады. Бұл пікірдің дүрыс екепіпе гумо-Іальдық заттардыц жүйке орталықтарыиа тікелеп әссрі де қосм-иа дәлел болады.