Тұлғаның түрткілері мен қасиеттері

Әлеуметтік-психологиялық  біліктілік – индивидтің өзін қоршаған адамдармен тұлғааралық қатынастар жүйесінде тиімді әрекеттесе алу  қабілеті.

Формасы мен түрі жағынан  қарым-қатынас алуан түрлі. Психологтар  тікелей және тұспалдық, тура және жанама, вербалды (сөзбен) және бейвербалды  т.б. қарым-қатынас түрлерін көрсетеді.

Психикалық процестер, адам мінез-құлқының қалыптары мен ерекшеліктері  дәл осы қарым-қатынаста туындайды, іске асады  және танылады.

Өзінің міндеті бойынша  қарым-қатынас көп функциялы. Оның мынадай негізгі функциясын бөліп  көрсетуге болады :

1. Прагматикалық функция  адамдардың біріккен іс-әрекеті  процесінде өзара әрекеттесуде  жүзеге асады.

2. Қарым-қатынастың қалыптастырушы  функциясы адамның тұлға ретінде  даму және қалыптасу процесінде  танылады.  Үлкендермен қарым-қатынас  жасамастан ешкім қазіргідей  бола алмас еді.

Даму барысында бала мен  үлкен адамның сыртқы қарым-қатынас  формалары ішкі жоспарға айналады.

3. Растау функциясы. Біз  өзге адамдармен қарым-қатынас  жасағанда ғана өзімізді өзіміздің  алдымызда танып, түсініп, растай  аламыз. Өз құндылығының мойындалатындығына  көз жеткізу үшін адам өзге  адамдардың қолдауын іздегенде  осы функция көрінеді. Уильям  Джеймс өзі адам үшін «қоғамда  өзімен өзі қалдырылып, мүлдем  ескерусіз қалғаннан артық жаза  жоқ». Кейде психологтар бұл жағдайды  «расталмау» деп атайды.

4. Тұлғааралық қатынастарды  ұйымдастыру және қолдау функциясы.  Кез-келген адамның қарым-қатынасы  өзге адамдарды бағалаумен және  белгілі бір – жағымды немесе  жағымсыз эмоциалық қатынасты  орнатумен байланысты. Тіпті бір  адамның өзіне әр түрлі жағдайда  біз түрліше қатынас жасаймыз.

5. Тұлға ішіндегі қарым-қатынас  формасы. Өз-өзімен жүргізетін  диалогтың негізінде адам белгілі  бір шешімдер қабылдап, маңызды  әрекеттерге барады. Мұндай «ішкі»  қарым-қатынасты адам ойлауының  әмбебап тәсілі ретінде қарастыруға  болады. Психологияда қарым-қатынастың  негізгі үш типі: манипуляциялық, императивті және диалогтық   көрсетеді.

А. Императивтік қарым-қатынас, кейде өктемшіл немесе директивті деп  атайды. Ол қарым-қатынастағы серіктестерінің  бірі екіншісінің мінез-құлқы мен  ойын бақылауға, қандай-да бір іс-әрекетке итермелеуге талпынуымен ерекшеленеді. Бұл жағдайда қарым-қатынастағы  серіктес басқаруды қажет ететін машина сияқты,  жансыз обьект ретінде  қарастырылады; ол пассив, «ырықсыз»  жақ болады. Императивті қарым-қатынас  құралы ретінде бұйрықтар, нұсқаулар, ережелер, талаптар, қорқыту және сол  сияқтылар қолданылады.

Дегенмен кей мамандықтарда  қарым-қатынастың бұл түрі өте тиімді қолданылады. Бұған: барлық әскери уставпен анықталған, әскердегі қатынас; талқылауға уақыт жоқ, ал кез келген кідіру орны толмайтын шығындарға алып келетін  төтенше жағдайлардағы барлық жұмыс  түрлері. Бірақ императивтің қолданылуы орынсыз болатындай салаларды көрсетуге  де болады. Ол достар, жұбайлар арасындағы қарым-қатынас, бала – ата-ана, сондай-ақ педогогтік қатынастардың бүкіл  жүйесі.

Б. Манипуляциялық қатынас  императивтікке ұқсайды. Оның мақсаты - қарым-қатынастағы серіктесіне  ықпал ету. Бірақ бұл жерде  көздегеніне қол жеткізу жасырын  жасалады. Императив сияқты манипуляцяда екінші адамның мінез-құлқы мен  ойын бақылауға ұмтылады. Манипуляция  бизнесте және ресми қатынастарда жиі  кездеседі.

Өзгені өзінің ықпал ететін объектісіне айналдыру арқылы, шынайы серіктесін көрмей, байқамай, өз-өзімен өзінің мақсаттары мен міндеттерімен  қарым-қатынас жасайды.

В. Диалогтық қарым-қатынас  өктемшілдік және манипулятивтік типтерге қарсы, ол серіктестер құқықтарының теңдігіне негізделген. Диалогтық  қарым-қатынас тек бірқатар арақатынас ережелерін сақтағанда ғана жүзеге асады. Диалогтік, басқаша айтқанда гуманистік қарым-қатынас түсінісудің, ашылудың анағұрлым терең деңгейлеріне жетуге мүмкіндік береді. Қарым-қатынасты  қарастыру бұл құбылыстың күрделілігін, алуан түрлілігін оның функцияларының көп сатылылығын көрсетеді.

Қарым-қатынас адам дамуының қайнар көзі.Ол бірлескен іс-әрекеттегі адамдар арасындағы ақпарат алмасу,  байланыс орнату және оны шешу процесі. Бірлескен іс-әрекетті тудыратын  қажеттілік, ары қарай қарым-қатынасты  орнату стратегиясы  жоспарланады. Қарым-қатынас адамның қабілетін, дүниетанымын,рухани адамгершілік құндылықтарын  қалыптастырудың  жолы. Тұлға әрекетінің негізгі түрлері осы қарым  – қатынас арқылы дамып жетіліп  жүзеге асады. Өзге адамдармен қарым-қатынаста  бола отырып  адамзат жинаған  білімді, оның тәжірибесін, заңдары  мен нормаларын құндылықтары мен  әрекет ету тәсілдерін меңгеру арқылы адам тұлға ретінде қалыптасады.

 

 

2.3 Қарым-қатынас теориялары

 

 

 Қарым-қатынас мәселесі 2-3 онжылдықта зерттеушілердің   көңілін аударып отыр. Қарым —  қатынас табиғаты оның индивидуалды  және жастық ерекшеліктерін өту  және өзгеру  механизімдері философтар  мен социологтардың (Б.Д. Парыгин  1971; И.С.Кон, 1971-1978), психолингвистердің (А.А. Леонтьев, 1979), әлеуметтік психология  мамандарының (Б.Ф. Прошнев, 1966; Г.М.  Андреева, 1980), балалар және жасерекшелік (В.С. Мухина, 1975; Я.Л. Коломинский  1976-1981). Бірақ зерттеушілер қарым-қатынас  түсінігіне біркелкі анықтама  бермейді. М.Н. Щелованов, Н.М. Аксарина (Балаларды тәрбиелеу, 1955) – қарым-қатынас  деп  үлкендердің балаларға  бағытталған мейірімді сөйлеуін  атайды; М.С. Коган, 1974 – адам қарым-қатынасы  ретінде оның табиғат пен және  өз-өзімен сөйлесе алуын айтады. Кейбір зерттеушілер (Балл Г.А., Брановицский  В.Н., Довгиалло А.М. – Ойлау  және қарым-қатынас, 1973), адамның  машинамен өзара қатынасының  шындық екенін мойындайды, бірақ  басқалар жансыз заттармен тілдесу  тек метафоралық мәнге ие екендігін  көрсетеді (Б.Ф. Ломов «Қарым-қатынас  мәселесі», 1981 ж.).

Шетелдерде қарым-қатынастың көптеген дифенициасы ұсынылған  Д.Денцстің мәліметтеріне байланысты А.А. Леонтьев (1973), ағылшын тілд»  әдебиеттерде  1969 жылдың өзінде қарым-қатынас  түсінігінің 96 анықтамасы болғанын көрсетеді.

М.И. Лисинаның пікірінше, қарым-қатынас екі  адамның немесе одан да көп адамдарың өзара әрекеттесуі  мен келісушілікке бағытталған  қатынасты орнықтыру мақсатындағы күштердің біріктірілуі және  жалпы  нәтижеге қол жеткізуі.

К.Обуховский, А.А. Леонтьев, Абульханова-Славская К.А. бойынша, қарым-қатынас  жай ғана әрекет емес өзара әрекет жасасу: ол қатысушылар арасында жүзеге асады, әрқайсысы белсенділікке  ие және өз партнерлерінен соны талап  етеді,

Қарым-қатынас жоғарғы  дәрежедегі динамикалық әлеуметтік - психологиялық құбылыс.

Қарым-қатынас фактор ретінде  біздің қажетімізге айналса, іс-әрекет пен қылығымыздың себеп болса, басқа  адамдармен қатынасымыздың мақсаты  мен мазмұны болғанда ғана көріне алады. Ал мұндай жағдайда бұл фактор біз үшін ерекше мазмұнға ие болады және тұлғалық құндылықтардың мазмұны  оны аксиологиялық қарау мен  зерттеуді көздейді.

Дегенмен, қарым-қатынас  біз үшін басқа адамдарды түсіну мен тану көзі ретінде де құнды.

Қарым-қатынас адамның  бүкіл психикалық өмір-сүру іс-әрекетін түсіндіреді. Кез келген тұлға секілді, қоғам да оның сыртқы және ішкі қарым-қатынасының  өнімі, оның коммуникативті іс-әрекетінің нәтижесі. Бұл пәндік іс-әрекетке де жатады., яғни әсерлі жағдайды туғызатын  жайлы, қозғаушы қарым-қатынас.

Толыққанды қарым-қатынас  жан-дүниені көтереді, адамның психологиялық  — жанды потенциалдық толық жылуына  жол ашады және керісінше қарым-қатынастың жетпеуі, оған деген қажыған қажеттілік адамдардың жалпы психологиялық  өзгерісіне әкеледі. Бәрі болмаса да, адамдағы көптеген рухани, психикалық немесе әлеуметтік аномалиялар —  толыққанды қарым-қатынастың жетпеуінен деп толық айтуға болады.

Қарым-қатынас адамдар  арасында тұлға аралық және іскерлік қатынастар, сондай-ақ әлеуметтік қатыгнастардың жүйесін құрайды.

Қарым-қатынас  ортақ нәтижеге жету мақсатында келісілген және бірлескен  бағыттағы екі немесе одан да көп  адамдардың бірлескен өзара іс-әрекеті. Қарым-қатынас актісі адам  басқа  адаммен байланысқа түскенде, оны  өзі секілді немесе өзімен тең  деп санайды, сондай-ақ белсенді кері байланысты, ақпарат алмасу жағын  көздейді.

“Қарым-қатынас” ұғымына  қатысты анықтамалардың әрқилы болуының себебі бұл мәселеге деген  әртүрлі  көзқарастар мен қатыстардың  әсері. Біз келесі анықтамаларды  қолданамыз. Қарым-қатынас- адамдардың іс-әрекеті арқасында, ақпарат алмасу, өзара әрекеттің бірлік стратегиясын, басқа адамды қабылдау және түсіну барысында адамдар арасында дамитын  күрделі көпсалалы үрдіс.

Практикада “қарым-қатынас” және “қатынас” ұғымдарын жиі  шатастырады. Бұл ұғымдар мүлдем де бір  мағынаны бермейді. Қарым-қатынас  қатынастарды жүзеге асыру үрдісі.

Қарым-қатынас адамның  бір-біріне қарым-қатынас жасау құралы мен механизмі туралы мәселеде маңызды  роль атқарады.

Қарым-қатынаста адамдардың өзара  бағыттылық әрекетінен басқа  маңызды сипаты ретінде оның  мүшелерінің белсенділігі қарастырылады,  яғни олардың әрқайсысы субъект  ретінде көрінеді. Белсенділіктің көрінуі  адамның өз партнерына қарым-қатынас  барысында бастамашылдықпен әсер етуінен  көрініп партнер оның әсерін қабылдайды және оған жауап береді. Екі адам қарым-қатынасқа түскенде олар кезектікпен  әрекеттеседі және бір бірінің әсерін қабылдайды. Сондықтан біз бір  жақты белсенділікті жағдайдаларды  қарым-қатынасқа жатқызбаймыз.

Қарым-қатынас үшін оның  мүшелерінің  физикалық зат емес тұлға ретінде көріну сипаты өте  маңызды. Қарым-қатынастың бұл ерешелігіне  А.А. Бодалев 1965, Е.Э. Смирнова, 1973 және т.б. психологтер көңіл аударған.

Б.Ф. Ломовтың пікірінше, қарым-қатынас  адамдардың субъект ретінде көрінетін  өзара әрекеттестігі. Сонымен бірге  қарым-қатынас үшін кем дегенде  екі адам керек оның әрқайсысы  субъект ретінде көрінуі тиіс.Жоғарыда аталған қарым-қатынас ерекшеліктері  бір-бірімен тығыз байланысты. Абсолютты  өзара әрекеттестіктің қарым-қатынастың басқа сипаттарынан көрінуі интеракционистік позицияға әкеледі, яғни қарым-қатынас  жайлы түсінікті  жалпы біріктіру.

Қарым-қатынастың мәнін тек  қана ақпарат алуға бағыттау коммуникацияға айналдырады, ал коммуникация – қарым-қатынасқа  қарағанда тар мағынадағы құбылыс.

Қарым-қатынасқа анықтама берумен тоқталмайды;  ары қарй түсініктеме беру талап етіледі. Қарым-қатынасты психологиялық категория  ретінде қарастыра отырып біз  оны іс-әрекет ретінде интерпретация  береміз. Сондықтан,  қарым-қатынас  синонимі ретінде «коммуникативті  іс-әрекет» ұғымы алынады.

Кеңестік психолотер қарым-қатынас  феноменіне әртүрлі көзқараспен  қарай отырып бір ауыздан қарым-қатынас  пен іс-әрекеттің тығыз байланысын атап көрсетеді.

Іс-әрекет категориясы кеңестік психологияда маңызды орынға ие. Іс-әрекеттің  бірнеше теориялары қарастырылған  олардың ішінде С.Л. Рубинштейн (1946-1973), Б.Г. Ананьев (1980), Л.С. Выготский (1982-1983), А.Н. Леонтьев (1983) олардың ішінде еңбектері  ерекше маңызға ие.

Қарым-қатынасты түсінудің  негізіне  А.Н. Леонтьевтің іс-әрекет концепциясын және А.В. Запорожец (1979), Д.Б. Эльконин (1960-1978), В.В. Давыдов (1977), П.Я. Гальперин (1978) концепцияларын аламыз. Берілген концепциядағы көзқарас бойынша  іс-әрекет нақты процес, әрекеттер  мен операциялар жиынтығынан  құралған, ал бір іс-әрекеттің  екіншісінен  айырмашылығының негізінде оның заттық спецификасы алынады. [30,25б.]

Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің  байланысын әртүрлі түсінуге болады. Г.Э. Андреева пікірінше, адамның әлеуметтік тұрмысының екі жағын сипаттайтын,   екі  тең мәнді категория ретінде  қарастырылады.

 Қарым-қатынас іс-әрекеттің  біржағы ретінде қарастырылады,  ал іс-әрекеттің өқзі қарым-қатынас  шарты болып табылады, қарым-қатынас  іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде  интерпретацияланады.

 Қарастырып кеткеніміздей  қарым-қатынас – коммуникативті  іс-әрекет синонимдер, коммуникативті  іс-әрекетке дұрыс түсініктеме  беру үшін оның құрылымын тарқата  қарастырайық:

 Қарым –қатынас пәні:  бұл басқа адам, қарым-қатынас  бойынша субъект ретінде портнер,  бұндай  қарым-қатынастың  пәнінің  ұқсас анықтамасын Т.В. Драгунова(1967) береді.

 Қарым-қатынасқа қажеттілік: адамдардың басқа адамдарды тануға  және бағалауға талпысыны және  солар арқылы олардың көмегімен  өзін-өзі тануға және өзіндік  бағалауға ұмтылу.

 Адамдар өзі туралды,  өзін қоршағандары туралы іс-әрекеттің  әр бейнелі түрлеріне байланысты  біле алады, өйткені,  адам іс-әрекеттің  әрқайсысында көріне алады. Бірақ  қарым-қатынас  ерекше рөлге  ие, өйткені, басқа адамға  өз  пәні ретінде бағытталған екі  жақты процесс бола отырып  сонымен бірге өзі де тану  объектісі болады.

 Коммуникативті мотивтер  – ол қарым-қатынастың қолданылу  себептері.

 Қарым-қатынас әрекеті  – бұл коммуникатвиті іс-әрекеттің  бірлігі,  басқа адамға өзінің  объектісі ретінде бағытталған  тұтас акт.Қарым-қатынас әрекетінің  екі негізгі категориясы:

-  инициативті актілер;

-  жауап беруші актілер.

 Қарым-қатынас міндеті  – қарым-қатынас процесінде жүзеге  асатын мақсатқа бағытталған  әртүрлі әрекеттер. 

 Қарым-қатынас мақсаты  мен міндеті -өзара сәкес келмеуі  де мүмкін.

 Қарым-қатынас құралы  – бұл қарым-қатынас әрекеті  жүзеге асатын операциялар.

 Қарым-қатынас өнімі  – қарым-қатынас негізінде пайда  болған материалды және рухани  сипаттағы  түсініктер.

 Сонымен, қарым-қатынасты  коммуникативті іс-әрекет ретінде  қарастыру қарым-қатынасты адамның  іс-әрекетінің басқа түрлері мен  сәйкестендіріп осы жүйеде қарым-қатынас  орнын  түсіну және  индивидтің  жалпы өмірлік іс-әрекеті мен  қарым-қатынастың байланысын  анықтау.