Жылжымайтын мүлікке салық салудың жалпы теориялық негіздері

5. салық заңдарын, салық  төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін  қатаң сақтауға.

Салық төлеушінің құқығы

Салық төлеушінің:

1. салық жөнінде жеңілдіктерге деген құқығын растайтын құжаттарды табыс етуге;

2. жүргізілген тексерулер  актілерімен танысуға;

3. салық органдарына  салықтарды есептеу мен төлеу  және жүргізу мен тексеру актілері  жөніндегі түсіндірмелерді ұсынуға;

4. заңға сәйкес тәртіппен  салық органдарының шешімдеріне шағымдануға;

5. салық салуға қатыссыз  деп саналатын ақпарат пен  құжаттарды тапсырмауға құқы  бар.

Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір  принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты және тиімді түрде іске асыра алады. Дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келе жатқан бірнеше принциптер бар. Олар мыналар: қарапайымдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері.

Қарапайымдалық принципі. Бюджеттің кіріс көзін құраудағы, салықтар мен төлемдердің тиімді түсуінің ең басты кепілі болып саналады.

Салық жүйесі қарапайым  да айқын болуы қажет. Салық төлеушінің түсінуіне жеңіл болуы қажет. Бұл үшін мынадай шаралар қолданылуы тиіс:

• салықтардың түрлері аса көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
• белгілі бір салықтың түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
• салық салу объектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау әдісі мейлінше жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті болғаны дұрыс;
• салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздері бар екендігі дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше азайғаны қажет;
• салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден төлеген ықтимал.

Әділеттілік принципі. Салық  жүйесінде әділеттілік принципі тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.

Тікелей әділеттілік принципі дегеніміз, салық ставкасы, салық мөлшері, төлеушінің табысына тікелей байланысты болып, соның негізінде белгіленуі қажеттігін қарастырады. Салық ставкасының шегі аса жоғары болмағаны жөн, себебі мұндай жағдайда салық төлеушінің табыс табуға ынтасы төмендеп, табыс азаюы мүмкін, ал бұдан салық та сөзсіз азаяды.

Көлденең әділеттілік  принципі дегеніміз, тисті жағдайда бірыңғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылу керектін қарастырады.  
Салық төлеушілер белгілі бір табыс немес қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс.

Салыстыру принципі. Бұл  принцип бойынша салық ставкаларын  бекіткен кезде ол ставкалар мөлшері  басқа елдерде қолданылап жүрген ставкалармке салыстырылып, солардың деңгейінде белгіленуі тиімді. Себебі, шектен тыс жоғары ставкалар өндірісті дамытуға емес, керісінше оны тоқтатуға әсер етеді, шетелдік инвесторлардың ынтасын төмендетіп, олардың республика экономикасына қаржыларын салуына кедергі болуы мүмкін. Ал салық ставкаларынының басқа елдерде қолданылып жүрген ставкаларынан едәуір төмен болуы, алдымен мемлекет бюджетінің кіріс көзінің құралуына теріс ықпал жасауы ықтимал. Қорыта айтқанда: салық төлеуші салықты міндетті түрде табыс мөлшеріне қарай төлеуге тиіс. 

• салық төлеу мерзімі, әдісі, салық мөлшері салық төлеушіге айқын да, дәлелді болуы керек;
• салық төлеу мерзімі, салықты есептеу әдісі, төлеу тәртібі салық төлеушіге барынша ыңғайлы болғаны қолайлы.

Салық алудың үш түрлі  тәсілі бар: кадастрлық, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табыс табу көзінен.

Кадастрлық тәсіл бойынша  салық салу объектісін тіркеу арқылы одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне  байланыссыз алынады. Мысалы: жер  салығы, мүлік салығы.

Декларация бойынша  салық, салық төлеушінің декларацияда көрсеткен табыс көлеміне байланысты және одан көрсетілген шегерістер мен жеңілдіктерді ескере отырып анықталады.

Үшінші тәсіл, яғни табыс  көзі бойынша салық, салық төлеуші  қызмет ететін жұмыс орнындағы бухгалтерия  қызметкерлерінің есептеуімен анықталып төленеді. Бұл үш тәсіл де, салық механизмі құрамына енеді.

 

 

 

 

 

1.2 Қазақстан  Республикасының салық жүйесі

 

Салық жүйесін мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығы құрайды.

Салық жүйесі мемлекет қаржы  көздерін жасақтаудың ең негізгі  құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып  дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.

Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылданған  «Қазақстан Республикасындағы салық  жүйесі туралы» Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы  бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын реормалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі; меншік түрлерінің  бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемелекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағысын тағы.

Бұл заң салық жүйесін  құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып табылады.

Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді концепциясын қабылдады. Бұл  құжатта, негізінен, салық жүйесін  салық заңдылығын бірте-бірте халықаралық  салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген.

Осы концепцияны іс жүзіне асырудағы бірінші кезең Қазақстан  Республикасы Президентінің 1995 жылдың 24-сәуірінде қабылданған Заң күші бар «Салық және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдер туралы»  Жарлығы болып табылады. Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да, нарықтық қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылған.

Енді бұрын қызмет еткен 42 түрлі салықтар мен алымдардың саны едәуір қысқартылып, жалпы салықтар мен алымдар саны 11-ге жеткізілген.

Салықтың ең басты  түрі болып табысқа салынатын  салық, яғни пайда емес табыстан салық  алынатын болды.

Салық салудың негізгі  принциптері сақталып, салық салуда қарапайымдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері біршама өз шешімін тапқан.

Айта кететін бір  жаңалық, жаңа салық заңы бойынша  салықтық әкімшіліктің жаңа ережелері  енгізілді. Олардың ішіндегі ең маңызды  шешімдердің бірі салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті күшейту. Осы жарлыққа байланысты салық мемлекет алдындағы борыш болып есептеліп, бюджет кірісіне төленуге жатады.

Салық немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне белгіленген мерзімде төленбесе оны төлеушілердің  немесе олардың дебиторларының шоттарынан салық, айыппұл және өсім жөнінде пайда болған берешек шегінде, егер салық төлеуші немесе оның дебиторлары осы берешектерді төлеуге келісетін болса, өндіріп алынады.

Салықтар, айыппұл немесе өсім түріндегі берешектердің төленуін қамтамасыз ету үшін салық қызметі органдары салық төлеуші мен оның дебиторларының шотында қаражат болмаған жағдайда, салық төлеушінің мүлкін тұмшалауға құқылы. Берешек өтелген жағдайда мүлікті тұмшалау туралы шешім жойылады.

Аталып отырған жаңа салық жүйесі туралы заң өмір талабына сай, одан әрі қарай өзгеріп, дамуда.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 21-желтоқсанында  қабылданған Заң күші бар «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Жарлығы 1996 жылдың 1-қаңтарынан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізді.

Енгізген өзгерістер мен толықтырулардың қатарына мына төмендегілерді жатқызуға болады.:

• салық салынбайтын минимумды анықтауда, ең төменгі жалақы орнына есептік көрсеткіш енгізілген;
• арнайы экономикалық аймақтарда тіркеліп, қызмет жасайтын заңды тұлғалар, табыс салығын 20 пайыздық ставка бойынша төлейтін болады;
• заңды тұлғалардың жалақыға жұмсалатын шығындары шектеліп, белгіленген нормадан асқан жалақыға жұмсалған шығындарға салық салынады;
• жер қойнауын пайдаланушылардың барлығ Қазақстан Үкіметімен келісімшертқа тұрар алдында Бас салық инспекциясынан салықтық экспертизалардан өтулері тиіс.

Салық жүйесінің бір  орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-тәжірибелер, экономикасы дамыған елдердің тәжірибелерін талдап-жиынтықтау барысында, салық жүйесі де өзгеріп дамып, бара-бара жақсара түсуі тиіс.

Салық жүйесінде басты  орынды салықтардың түрлері алатыны сөзсіз. Жаңа салық жүйесі бойынша Қазақстан Республикасындағы салықтар жалпы мемлекеттік салықтар және жергілікті салықтар болып үлкен екі топқа бөлінеді:

Жалпы мемлекеттік салықтар:

1. заңды және жеке тұлғалардың  табыс салығы;

2. қосылған құнға салынатын салық;

3. акциздер;

4. бағалы қағаздармен  жасалатын операцияларға салынатын  салық;

5. жер қойнауын пайдаланушылардың  арнайы салығы мен төлемдері.

Жергілікті салық пен  алымдар:

1. жер салығы;

2. заңды және жеке  тұлғалардың мүлкіне салынатын  салық;

3. көлік құралдарына  салынатын салық;

4. кәсіпкерлік қызметпен  айналысатын жеке тұлғаларды  және заңды тұлғаларды тіркегені  үшін алынатын алым;

5. жекелеген қызмет  түрімен айналысу құқы үшін  алынатын алымдар;

6. аукционда сатудан  алынатын алым;

Қазақстан Республикасының  мемлекеттік бюджетінің кіріс бөлімінің 70 пайызы шамасы салықтардан түсетін түсімдерден құралады.

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Жылжымайтын мүліктің құнын анықтауда қолданылатын әдістерге салыстырмалы талдау

 

Жылжымайтын мүлікті бағалаудың барлық әдістерін мамандар үлкен үш топқа бөледі:

1. шығын әдісі,

2. табыс әдісі;:

3. салыстырмалы сатулар  әдісі.

Жалпы алғанда, шығын  әдісі объектіні салуға кеткен шығындар мен осы объект орналасқан жер  учаскелерінің құны бүкіл жылжымайтын  мүлік объектісінің толық нарықтық ұнын анықтайтын бағыт болып табылады деген тұжырымдамаға негізделген. Шығын әдісінің тобына төрт негізгі тәсілдер кіреді:

1. салыстырмалы бірлік  тәсілі;

2. элементтеу тәсілі;

3. сметалық тәсілі;

4. индекстік тәсілі.

Табыс әдісінің негізгі  тәсілдерін атасақ, олар:

1. капитализация тәсілі;

2. дисконттау тәсілі.

Бұл тәсілдерді негізінен  жылжымайтын мүлік объектісі  табыс әкелген жағдайда қолдану  тиімді болып табылады.

Жылжымайтын мүлікті  бағалаудың үшінші әдісі – салыстырмалы сатуларды талдау әдісі. Оның негізгі  екі тәсілі бар:

1. тікелей салыстыру  тәсілі;

2. жиынтық ренталық  мультипликатор тәсілі.

 

Жылжымайтын мүлікті  шығын әдісімен бағалау

Шығынды әдісті қолдану  келесі кезеңдерді іске асырудан тұрады:

1. Жылжымайтын мүлік  объектінің орналасқан жер учаскесінің  құнын анықтау;

2. Жылжымайтын мүлік  объектісін қайта салудың немесе  алмастырудың құнын анықтау. Бағалау  туралы есеп беруде міндетті  түрде қай әдіс қолданғаны  туралы ескерту болу керек;

3. Жылжымайтын мүлік  объектісінің тозудың барлық  түрлері есептеледі (физикалық, функционалдық, сыртқы).

4.  Жылжымайтын мүлік  объектісінің жалпы тозуы оны  қайта өндіруге немесе алмастыруға  кеткен шығындарынан шегеріледі.

5. Жылжымайтын мүлік  объектісі мен жер учаскесінің  толық ұны оларды сомалау арқылы  есептелінеді.

1-кезең Жер учаскесінің құнын анықтау.

Жер учаскесінің нарықтық бағасын жеке бағалау, жылыжымайтын мүлік объектісі тұрған жерде, бұл  учаскенің құны бойынша салық  салу базасын анықтау және жаңа құрылысты  енгізу үшін, жерді алу үшін сыйақы мөлшерін анықтау, жер үшін жылдам ақыны табу үшін. Қазақстан Республикасында қазіргі кезде сұраныс пен ұсынысқа негізделген бағалар бойынша сатылатын жер нарығы қалыптасуда.

Жер учаскесінің нарықтық бағасын бағалау үшін келесі ақпараттар керек:

1. меншік атағы мен  жер учаскесі бойынша тіркелу мәліметтері;

2. учаскенің физикалық  сипаттамалары;

3. учаскенің ортамен  байланыстары туралы мәліметтері;

4. учаскені сипаттайтын  экономикалық факторлар.