ҚР спорттық-сауықтыру туризмі және оның даму ерекшеліктері

Сауықтыру міндеті туристік бағытты бойлай қозғалу мен денеге түсірілетін физикалық салмақты дұрыс ұйымдастыру, белсенді демалыс барысында табиғат факторларының ағза қызметіне оң әсер етуін, жеке және қоғамдық гигиенены сақтау арқылы жүзеге асырылады. Сауықтыру жүгіруімен немесе жүзумен айналысатын адамдарды туристік жорықтарға тарту адамдардың ағзасына түсетін физикалық салмаққа бейімделуінен арылуына мүмкіндік береді. Өйткені бейімделу ағзаға түсетін біртекті физикалық салмақтың тұрақты түрде ұзақ қайталануынан туындайды. [5,20б].

Оқу-жаттығу жорықтары сәйкес келетін  туризмнің техникасы мен тактикасын меңгертетін теориялық білімді, қонатын орынды, өтетін өткелдер мен қажетті құрал-жабдықтарды пайдалану дағдыларын меңгертуді қажет етеді. Күрделі дәрежелі жорықтар ұйымдастыру туристік құрал-жабдықтарды пайдалану әдістерін меңгеріп, мұздықтарды, қолжетімділігі қиын аудандардың өсімдіктері мен жануарлар дүниесін оқып-үйренуді қажет етеді.

Туризмнің белсенді түрлерінің ғылыми-жаратылыстану негізі онымен айналысу барысында сауықтыру нәтижелерінің болуын қамтамасыз етеді. Туризммен айналысу барысында адам ағзасының физиологиясы мен қызметіндегі  өзгерістерді оқып-үйрену туризммен айналысушыларды жас ерекшеліктеріне қарай жіктеуге, тиімді тамақтануды, жеке және қоғамдық гигиенаны сақтауды, жорық барысында қауіпсіздікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Туризмнің белсенді түрлерінің ғылыми-әдістемелік негіздеріне  басқарылатын педагогикалық үрдіс ретінде  туристік топтар мен секцияларда   ғылыми негізделген сабақтар мен жаттығулар жүргізу жатады.

Туризмде іс-әрекет сипаты мен бағытына қарай мынадай түрлерін серуендеулер, экскурсиялар, жорықтар, экспедициялар деп бөліп қарастырады. Серуендеулер мен экскурсиялар туризмнің элементарлы түрлері болып табылады.  Олар жеке де өткізілуі және туристік жорықтың құрамдас бөлігі де болуы мүмкін.

Серуендеулер – бұл сауықтыру, ағзаны шынықтыру мақсатында болатын көпшілік халықтың қолы жетерлік, қарапайым қысқа мерзімді туризмнің формасы (жаяу, шаңғымен, велосипедпен, қайықпен қозғалу).

Экскурсиялар – бұл қандай да бір объектіні көруге ұжымның ғылыми немесе оқу мақсатында, жалпы мәдени даму үшін баруы.

Жорықтар – бұл қозғалыстың белсенді түрлерін қолдану арқылы болатын физикалық жетілдіру, өлкені тану, қоғамдық пайдалы іс-әрекет мақсатында ұйымдасқан топтық қозғалыс.

Тәжірибе жүзінде туристік жорықтардың көп түрлері қалыптасқан. Физикалық тәрбие жағынан олардың негізгілері дайындық, туристік және үгіттеу-жаппай жорықтары болып саналады.

Дайындық жорықтары алда тұрған туристік жорықтарда негізінен жорық қозғалыстары мен біртіндеп ағзаны үлкен және ұзақ қозғалыс күшіне үйретуге қызмет етеді. Дайындық жорықтарына серуендеулер мен экскурсиялар элементтерін енгізу пайдалы. Дайындық жорықтарының негізгі мазмұны туристік экипировкадан, жорықтық өмір тәртібінен игеру; қозғалыс тәсілдерін жетілдіру; аялдама орындарын таңдау мен дайындауға, түнеу жабдықтарына, от жағуға байланысты арнайы іс-әрекеттерге үйрену; күрделі және ұзақ уақытты жорықтарға қатысу үшін қажетті мысалы, ұстамдылық, күштілік, жылдамдылық т.б. қасиеттерге тәрбиелеу болып табылады.

Туристік жорықтар туризмнің ең типті түрі болып табылады. Олар айтарлықтай ұзақтылығымен (бірнеше күннен бір-екі айға дейін), бағыттарының әртүрлілігімен және қозғалыс тәсілдерімен ерекшеленеді. Оларды денешынықтыру және спорт комитеттерінде немесе аранйы туристік мекемелерде тіркеу қажет, ал күрделі жорықтардың өткізілуіне арнайы рұқсат болуы керек. Бұл жорықтарды жетекші-нұсқаушы, топтың құрамындағы ең білікті әрі тәжірибелі турист басқарады. [6,12б].

Туристік жорықтарды мақсаттық белгісі бойынша төмендегідей етіп бөлуге болады:

-   сауықтыру;

-   спорттық;

-   оқу-жаттығу;

-   ғылыми-танымдық;

-   қызық оқиғалы (экзотикалық).

Спорттық жорықтар спорт саласына жатқызылады: олар үшін маршруттардың белгілі бір күрделілігі, жолдың ұзақтылығы, бөгет-кедергілердің күрделілігі, қоныстанылмаған жерлерде болудың жағдайлары, әртүрлі қиындықтағы сынақ жорықтарының саны бекітіледі. Спорттық жорықтар дәл физикалық тәрбие мақсатында ең мамандандырылған түрі болып табылады.

Үгіттеу-бұқаралық жорықтары қандай да бір ірі қоғамдық-саяси немесе спорттық оқиғалар құрметіне өткізіледі, халықты туризмге тарту және туристік жұмыстар тәжірибесімен алмасу мақсатында жүргізіледі.

Экспедициялар – қандай да бір объектіні (географиялық, геологиялық, өлкетану, тарихи және т.б.) зерттеу мақсатында іздестіру мақсатында болатын туристік саяхаттар. Экспедицияларда қозғалыс түрі белсенді (жаяу, шаңғы т.б.) және белсенді емес (көлік) түрде болуы мүмкін.Экспедицияларда физикалық тәрбие құралы ретінде тек белсенді қозғалыс іс-қимыл көмегімен болатын туристік шаралар ғана қарастырылады.

Территориялық белгі бойынша жорықтар жергілікті және ұзақ, ұйымдастыру сипаты бойынша – жоспарланған (жолдамалар бойынша) және өзіндік болып бөлінеді. Жолдамалар бойынша саяхаттар белгілі бір, алдын ала әзірленген, сипатталған, ал кейде белгіленген маршруттар бойынша өткізіледі.Туристер жол бойында түнеу орындарымен, тамақтанумен, жергілікті көлікпен, экскурсия жүргізушінің қызметімен қамтамасыз етіледі.

Өздік саяхаттарын денешынықтыру ұжымдарының кеңестері, туристердің клубтары, туристік лагерьлер мен базалар, балалар экскурсиялық-туристік станциялары, мектептер, жеке туристік топтар ұйымдастырады. Бұл жерде туристер өздері маршрутты таңдайды және оны әзірлейді, жолда туристер өздері-өздеріне қызмет көрсетеді. Бұндай саяхаттар ақылы саяхаттардан арзан болады және топтың қанша уақыты болса, соншаға есептеліп өткізіледі.  Туристер өздеріне қолайлы әрі қызықты, жастарына, физикалық дайындылықтарына сәйкес келетін қозғалыстың тәсілдерін қолданады. Бұндай саяхаттар денешынықтыру қозғалыстарының міндеттеріне толығымен жауап береді.

Қозғалу тәсілі бойынша саяхаттар жаяу, тау, су, шаңғы, велосипед, аралас, автомобильді және мотоцикльді болып бөлінеді.

Күрделілігінің өсуіне байланысты өздік саяхаттар 1, 2, 3, 4 және 5-ші дәрежелі күрделіліктегі демалыс күнгі жорықтар және көпкүнді саяхаттар болып жіктеледі. Жорықтардың күрделіліктері оның ұзақтылығымен, санымен, бөгет-кедергілерінің сипатымен және сол туризм түріне тән басқа да факторлармен анықталады. Жорықтардың қарапайым түрлерінен ең күрделі түрлеріне ауысу жорық жетекшілері мен оның қатысушыларының біртіндеп, жүйелі түрде жинақтаған тәжірибелері жағдайында мүмкін болады.

Демалыс күнгі жорықтарының мақсаты белсенді түрдегі демалыс, барған жердің табиғатымен, өмірімен танысу болып келеді. Олар бүкіл халықты туризмге шақыруға бейім болып саналады. Демалыс күнгі жорықтар көпкүнді саяхаттарға және туристік жарыстарға жаттығу үшін де ұйымдастырылады.    

Кез келген ұзақтылықтағы және күрделіліктегі саяхаттар белсенді және танымдық демалыс мақсатында болады. [7,45б].

1.2 Спорттық-сауықтыру  туризмінің түрлері және ерекшеліктері

Спорттық-сауықтыру туризмі нысаналы мақсатты функцияға ие – ол табиғи кедергілерді өтудегі спорттық жетілдіру. Бұл адамның кесіп өткен жері бойынша қауіпсіз қозғалысы үшін қажетті біліктер мен дағдыларды, білімдердің барлық кешенін жетілдіру және күрделі табиғи кедергілерді өту үшін физикалық дайындықты барынша жетілдіру болып табылады.

Спорттық-сауықтыру туризмінің немесе белсенді туризмнің түрлері келесідей:

- жаяу (жазық жермен саяхаттау, көбінесе жаяулатып);

- шаңғы (қыс мезгілінде  шаңғымен саяхаттау);

- тау (арнайы техникалық  құралдарды қолдану арқылы таулы  жерлерде саяхат жасау);

- су (қайық-құралдардың көмегімен  су бетінде саяхаттау);

- велосипед (велосипедті  пайдалану арқылы саяхаттау);

- авто-мото (моторлы қозғалыс  құралдарын пайдалану);

- спелео (жердің табиғи  қуыс, үңгірлеріне саяхаттау);

- салт атты (демалыс үшін  қозғалыс құралы ретінде жылқылар  пайдаланылады);

- комбинирленген (қозғалыстың  әр түрлі тәсілдері пайдаланылғанда  және маршрут әр түрлі туризм түрлерінен құралғанда).

Жаяу және тау саяхаттарын ұйымдастыру ерекшеліктері. 

Қарапайым жаяу жорықтар кез келген ауданда (туған өлкеде) отпуск  және демалыс күндері кездерінде өткізілуі мүмкін.

 

Маршрутты ең алдымен топтағы әрбір қатысушының күші мен нақты тәжірибесіне, жорыққа сай келетін жабдықтардың болуы және жорық алдында жаттығулар өткізу мүмкіндігіне негізделіп таңдалуы қажет.  Бұл жерде шектен тыс күш жұмсауға есептемеу қажет. Әсіресе маршруттың қиын әрі күрделі бөліктерін (асулар, тасты- және тасқын қаупі бар, өзендер арқылы асулар, үлкен биіктіктегі орындар, азимутты, қоныстанылмаған, қиын бағыт алынатын) бөліп көрсету және оларды жеңіп өтудің толық жоспарын құру керек.

Күндізгі жүру километражын есептеу орташа бүкіл маршрутқа есептеліп жүргізіледі, ол маршруттың жеке бөліктерінің техникалық күрделіліктерін, азық-түліктерді жұмсауға байланысты жеке кезеңдерде рюкзактардың салмағын есепке алына жүргізіледі.

Жаяу саяхатта магниттік жіктеуді есепке ала отырып алдын ала барлық азимуттарды есептеу қажет. Азимуттар карта нақты көрсетілген және жергілікті жерде оңай табылатын орындардан басталуы және жергілікті жер линиясына (өзен арансы, көл, теңіз жағалауы, теміржол жолы, тау массиві) негізделген болуы тиіс. Жергілікті жердің нүктесіне азимут бойынша шығуды жоспарлау ұсынылмайды, себебі кішігірім қателіктің өзі  апатты жғдайға әкелуі мүмкін.

Азимут бойынша қозғалыс бірден қиысқан жерлерде әсіресе, таулы жерде болмайды.

Тау маршрутын жоспарлай отырып,  жорық кезінде жергілікті жерде маршруттың асу нүктелерін айтарлықтай биіктіктерде табу үшін алдын ала азимуттарды есептеп алған пайдалы.

Арнайы қауіпсіздік шараларын әзірлеу қажет: егер топ өз ішінде бөлінетін болса, байланыс және сигнал беру тәсілдерін, барлаушы топтарын бөлу, апатты жағдайлар болған кезде іс-әрекет жоспарын құру керек. [8,51б].

Шаңғы туризмі. Қысқы саяхаттарда адам суықтың ұзақ әрі үздіксіз әсеріне тап болады. Шаңғы жорықтарындағы қиындықтарды табысты жеңіп шығу ең алдымен адамның суыққа қарсы тұруына байланысты, ол адамның жалпы физикалық денсаулығымен емес, нерв жүйесінің дайындылығы, дағдыларымен анықталады. Қысқы саяхаттардағы басты қауіп - бұл адамның өзін-өзі бақылауын жоғалтуымен, жалпы психикалық жабырқаңқылығымен және ақыл-ес апатиясымен бірге жүретін шамадан тыс шаршаушылық. Сондықтан да, басқа саяхат түрлеріне қарағанда, бұндай саяхаттар үшін біртіндеп туристік тәжірибе жинақтау үлкен маңыз алады. Шаңғы жорықтарын ұйымдастыруға, топ құрамына, маршрут әзірлеуге, құрал-жабдықтар мен азық-түлік таңдауға, жорық алдындағы жаттығуларға осы жағынан келу керек.

Шаңғы жорығы ауданын таңдай отырып, ауданның спецификалық ерекшеліктерін білу маңызды: мысалы, тұрақты қар жамылғысының болуы, күн бойындағы жарық мезгілдің ұзақтылығы, жергілікті жердің рельефі, тасқын қауіптілігі, қар сипаты, метеорологиялық жағдай, орманның болуы, қоныстанушылығы, қоныстанған пунктерге тез шығу үшін мүмкін жолдар.

Шаңғы жорықтары ұйымдастыру бойынша айтарлықтай күрделі,арнайы жабдықтарды, әртүрлі жағдайларда шаңғыда қозғалу техникасын игеруді талап етеді. Рюкзактардың үлкен салмағы, төмен температура, аязды күндердегі жел қатысушылардың өте жоғары физикалық дайындылығын, шынығуын талап етеді. Жаяу және таулы-жаяу жорықтардың басты ережелері шаңғы туризміне де таралады, бірақ оның өзінің ерекшеліктері бар.

Шаңғы жорықтары кезінде қатысушылардың физикалық дайындылығы мен жасына байланысты түсетін күштің сәйкес келу қажеттілігін есте сақтау қажет.

Ересек туристер үшін күндізгі жүру күніне 25-30 км құрайды. Бұндай жүруді жаттыққан топ аса күш жұмсаусыз, үнемі жаттығусыз орындайды, әсіресе, көпкүнді жорықтарда, бұндай жолды жүру қиын.

Мектеп оқушыларымен жорықтарды ұйымдастыру кезінде дала жағдайында түнеуді жоспарлауға рұқсат етілмейді. Жаңадан үйреніп жүрген ересек адамдар үшін де бұндай түнеуді ұйымдастырмаған дұрыс болады.

Көпкүнді жорықтарға бірнеше сынақ біркүнді, екікүнді жорықтардан кейін ғана рұқсат етіледі. Жаттығу сынақ жорықтарында қозғалу техникасын басында жүксіз, содан кейін жорықта алатын жүкпен шығып игереді. Соңғы жаттығу жорықтарының жоспарына көпкүнді жорықтардың жоспары бойынша күндізгі жүрістің ең үлкен бөлігіне тең күндізгі жүрістер енгізілуі тиіс.

Топтың құрамына 10-12 адам кірген ең тиімді болады. Қозғалыс кезінде ол аз созылады және бір-бірін көру қашықтығында болады. Осындай топ үшін түнеу үшін қолайлы орын табу оңайырақ. Туризмнің кез келген түрі бойынша жорыққа топты іріктеу кезінде қатысушылардың бірдей физикалық және техникалық дайындықта болғандары ескерілуі қажет. Бұл шаңғы жорықтары үшін әсіресе қажет. Бұған кері жағдайда  артта қалған туристерді тосамыз деп, күшті туристердің өздері аяздан зардап шегулері мүмкін. Ересек шаңғышылар-туристер тобының жетекшісі шаңғы туризмі бойынша инструктор болуы тиіс.

Шаңғы саяхаттарына арналған құрал-жабдықтар 

Біркүнді жорық үшін турист шаңғышының әдеттегі киімін кисе болғаны, ал рюкзакқа күрдеше, свитер, қолғап және носки салып алу керек.

Көпкүнді жорықта 1-2 жүн свитер, көйлек, қалың материалдан тігілген киім,трикотаж трусилар, тығыз материалдан тігілген шалбар, боранға қарсы киетін костюм қажет. Қозғалыста адам басына жүн шлем немесе шаңғыға арналған шапка, жел кезінде боранға қарсы киетін костюмнің коапюшонын киеді. Аяққа мақтадан жасалған носки, оның сыртынан температураға байланысты бір немесе екі жүн носки киеді. Шаңғы ботинкаларының аяқта ұстап тұратын шнурлары, үсті жұмсақ тері болады. Оларды толық комплект носкилерді және киіз ұлтарақ салып кигенде табанды бүккен кезде қысылмайтындай, аяқ саусақтары қозғала алатындай болуы керек. Ботинкаларға қар кіруден қорғау және аяқты жылыту үшін бахилдарды (ботинка сыртына киіледі) қолданады. Рюкзакта запаста мех немесе мақта куртка, құлағы түсірілетін шапка, ішкі киім, мақта немесе жүн носки, фильтр-көзілдірк болуы тиіс.