Мемлекеттің кіріс жүйесіндегі кедендік төлемдерінің мәні, түрлері және алу ерекшеліктері

Кедендік баждардың ставкаларының төмендеуі мен оның әр тауар топтары мен әр өнімнің дифференциялауыфн күшейту тенденциялары объективті факторлармен негізделді. Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуы протекционизмді әлсіретуді қажет етті. Ұлттық экономикалардың мамандануы, соның ішінде пәндік, деталдік және технологиялық елдердің сыртқы экономикалық саясатын тауардың тобы, түрі бойынша оларға әсер ететін сыртқы және ұлттық жағдайларды ескере отырып негіздеудегі дифференцияны талап етті. Бұл проблеманы шешу тек дифференцияланған рента емес бағаның жалпы теориясының позициясын ғана мүмкін яғни баждарды интернационалды дифференциалдаған рента түрінде қарастыру керек.

Экономикалық теория мен шаруашылық қызметінінің тәжірибесінде дифференциалды рентаның екі негізгі нысаны бар. Құнарлылығы мен орналасқан жері бойынша.

Жердің құнарлығындағы өзгешелік жерді өңдеудегі өндірісін шығындарын дифференциялаудың негізі болып саналады: құнарлығы төмен жерлерді шығындар және керісінше қнарлы жерлердің шектеулігі құнарлығы төмен жерлерді пайдалану қажеттілігін аныөтайды: оның өнімі қоғамға қажет болғандықтан, оның жеке шығындарын нарықтық бағалар реттейді. Осындай бағаларды жақсы жерлерде қосымша дифференцияланған табыс жүзеге асырылады, оны жер иесі дифференциалды рента түрінде алады.

Соынмен бірге дифференциалды рента жер учаскелерінің орналасқан жерінің өзгешелігі мен көліктік шығындарды дифференциялау нәтижесінде пайда болады.

Әлемдік экономика жүйесінде, осы айтылғандардан басқа, түрлі елдердің өндірісіндегі ұлттық шығындарының тұрақты өзгешелігі негізінде пайда болатын дифференциалды рентаның тағы бір нысаны мүмкін. мысалы, өндірістің төмен шығындары, экономикалық дамыған елдердің өнімінің жоғары сапасы оның табиғи ресурстарының балығымен емес, олардың ірі  импорттары болып табылады, олар осы елдердің қолайлы жағдайларымен емес, жоғары да аталған факторлардың негізінде болып отыр. Ұлттық өндірісті мамандандыру кезінде бір ел маманданған өндірістегі  өнімнің бір түрі бойынща бәсекелесті басымдылықтарға ие болса, өнімнің басқа түрлері бойынша мұндай басымдылықтары болмауы мүмкін. Ол өзінің өндірістік  мамандануына сай келетін өнімді экспорттап, профильді емес өнімді әкеледі.

Халықаралық өндірістік шығындар профильді, маманданған өнімнің ұлттық өндірістік шығындар негізіндегі бәсекелестік күресте қалыптасады. Бұл өнімді әлем нарығына әкелуші негізгі өндірушілер өндірістің табиғи жағдайлары, орналасқан жері, кадрлардың оқу және кәсіби дайындығы, техниканың деңгейі, өндірісті ұйымдастыру мен технология деңгейі облысында басымдылықтары бар елдер болып табылады. Жоғарыда басымдылықтар маманданған өнім өндірісіндегі ұлттық шығындардың төменгі деңгейін  басқа да бірдей жағдайларда - өнімнің экспортерлері болып табылмайтын елдердің ұлттық нарығында өткізілетін өнімнің аналогты түрлерінің бағалары мен ұлттық шығындарын салыстырғанда ұлттық және әлемдік бағалардың төмен деңгейін қамтамасыз етеді.

Осы ұлттық және әлемдік шығындар мен бағалар арасындағы айырмашылықтар кеден баждарының  қалыптасуының объективті негізі болып табылады.

Баға мен дифференциалданған рентаның жалпы теориясының позициясынан қарағанда, кеден баждарының экономикалық табиғатын түсіндіруге, олардың функцияларын анықтауға,  олардың сандық негізінің принциптері мен әдістерін нақты қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Сонымен, 1996 жылдың шілдесіне дейін қолданылған шикізаттың кейбір түрлеріне экспорттық баждар, ел ішіндегі олардың өндіру мен тасымалдаудың ішкі жағдайлармен және әлемдік нарықта осы өнімдерді өндіру мен өткізу шығындарына байланысты, оларға деген жоғары әлемдік бағалармен анықталатын төмен ұлттық бағалар арасындағы айырмашылықпен көрсетіледі.

Сәйкесінше әкелу баждары өздері ел жағдайындағы ұқсас тауарды өндірушілердің жоғары шығындарының арасындағы айырмашылығы болып табылады және осындай тауарларды өндірушілердің негізгі шығындарымен анықталатын сәйкесінше төмен әлемдік бағалармен ерекшеленеді. Мұндай өндірушілер тауарларды әлемдік нарыққа шығарып, онда осы тауарларды өндіру облысында тұрақты тұрақты бәсекелестік басымдылықтарға ие болып келеді. Баға мен дифференциалданған рентаның жалпы теориясы және оның кедендік баждардың қалыптасу концепциясында қолданылуы мемлекеттің сыртқы экономикалық саясатын жүзеге асырудың негізгі құралы болып табылатын кеден саясатының негізін жасау үшін объективті база құрады.

Түрлі тауар бойынша баждың көлемін анықтау үшін бағаның ұлттық және халықаралық шығындарын есепке алу қажет.

Бажды есептеу үшін қлттық және әлемдік бағалар қолданылуы мүмкін. Баждар әлемдік және ұлттық бағалар айырмашылық негізінде анықталады. Бұл баждар реттеуші функцияны орындайды.

Әкелу баждары ұлттық және әлемдік бағалар арасындағы айырмашылықтан жоғары белгіленуі мүмкін. Осы жағдайда баждар протекциондық функцияны орындайды және отандық нарықта импорттық тауарлардың енуін шектейді, ал баждық бөгеттің жоғарғы деңгейінде   бұл әкелуді тоқтатады.

Сонымен әкелу баждары ұлттық және әлемдік бағалардың арасындағы айырмадан төмен белгіленуі мүмкін.  Мұндай баждар тауар импортына кең мүмкіндіктер жасайды және оларды тауар импортының анықталған шектерінде ынталандырушы ретінде қарастыруға болады.

Жоғарыда аталған баждардың функцияларын келесі шартты есепте бейнелеуге болады. Айталық, А тауарының ұлттық бағасы сол тауардың әлемдік бағасынан 10 есе жоғары десек. Осындай әлемдік және ұлттық бағалара арасындағы айырма кеден баждарының келесі құрастырылу варианттары мүмкін:

1-ші вариант. А тауарына әкелу  бажды 10 процент деңгейінде белгіленеді. Мұндай баж протекционистік функцияны  орындап шектейді, ал жоғары деңгейде осы тауарды әкелуге тыйым салады.

2-ші вариант. Әкелу бажы 10 процент  деңгейінде белгіленеді, яғни бағаларды  айырмаға сәйкес. Мұндай баж ішкі  нарықтағы шетел және отандық  өндірушілерге бәсекелестік жағдайларын  түзеп, сөйтіп реттеуші функцияны орындайды.

3-вариант. Әкелу бажы 10 процент  төмен деңгейінде белгіленеді. Мұндай  либералды баж кең тауар импортына  жағдайлар жасайды. Ал оның нөлдік  деңгейге жақындауында ол нарыққа  тауарды әкелудегі экономикалық  реттеу ролін жоғалтады.

Жоғарыда келтірілген есептерге талдау жасау кезінде келесідей қорытындылар жасауға болады:

1. Өзімен өзі баждардың деңгейі, оны әдемдік және ұлттық бағалар дейгейімен салыстырмай-ақ, оның орындайтын функцияларын  сипаттай алмайды. 10 процент деңгейінде белгіленген әкелу бажы протекционистік функцияны орындай алады, егер тауарға әлемдік жәгне ұлттық бағаның арасындағы 10 проценттен төмен болса, ынталандырушы – егер ол бағалардағы айырмаға сәйкес келсе.
2. Егер әр түрлі тауарларға көлемі бойынша бірдей кеден баждары белгіленсе, онда олардың барлығы сыртқы саданы реттуде бірдей функцияны атқаратындығын білдірмейді.Бір тауарға әлемдік және ұлттық бағалар арасындағы қалыптасатын қатынастарға байланысты бұл баждар протекцтондық функцияны орындайды. Басқалар үшін - әкелу масштабтарын тұрақтандыру, үшіншілер үшін – импорттың мүмкіндіктерін кеңейту.
3. Баждардың көлемін импорттық және отандық өндірістің тауарындағы бәсекелестік жағдайларының өзгеруімен әлемдік және ұлттық бағалардың арасындағы қатысты ескере отырып, түзету керек.
4. Баждарды түзеткен кезде ұлттық өндіріс жағдайымен тауар ұсынысындағы өзгерістерді ғана емес сонымен қатар әлемдік нарықтың жалпы канюктурасының халықаралық шығындар мен әлемдік бағаны өзгерістерін  де қажет.

Егер осы тауарға көптеген елдерде желу бағасы бірдей деңгейде белгіленсе, онда әлемдік және ұлттық бағалардың қатынасына байланысты бір елдерде бұл баж протекцтондық функцияны, басқаларда – ынталандырушы, үшіншілерді жай  реттеуші функцияны атқаруы мүмкін. Мысалы, егер осы тауарға 15 процент мөлшерінде әкелу бажы белгіленсе, онда ұлттық баға әлемдік бағадан 10 процент жоғары А елде, баж протекцтональдық болады, қлттық баға әлемдік бағадан 15 процент жоғары  Б елде баж реттеуші функцияны атқарады, ұлттық баға әлемдік бағадан тек 1 процент жоғары  В елде, баж ынталандырушы болады.

 

1.2.Кедендік алымдардың  түрлері және олардың сипаттамасы.

Кедендік баждар – кедендік баждар тауарларда режимдерде декларациялау кезінде төленеді, бұларға орналастыру жағдайы ҚР-ның кедендік тарифіне сәйкес кедендік баждар төлеуді белгілейді кедендік баждардың ставкаларын ҚР-ның Үкіметі белгілейді.

Кедендік алымдарға кедендік рәсімдеу үшін кедендік алым,

Кедендік ілесіп алып жүру үшін кедендік алым тауарларды сақтау үшін кедендік алым жатады.

Тауарлары мен көлік құралдары негізгі кедендік рәсімдеу кезінде кедендік рәсімдеу үшін ҚР-ның Үкіметі белгілеген мөлшерде кедендік алым алынады.

Кедендік ілесіп алып жүру үшін алымды ҚР-ның Үкіметі белгілейді бірнеше көлік құралын кедендік ілесіп алып жүруге қатысушылардың санына барабар бөлінеді.

Иелері кеден органдары болып табылатын кеден қоймалары мен уақытша сақтау қоймаларында тауарларды сақтау үшін кедендік алымдар алынады.

Тауардың жіктемесіне, шығарылған елін және кедендік құнын айқындау әдіснамасына қатысты алдын ала шешім қабылдағаны үшін ҚР-ның Үкіметі белгіленген мөлшерде алдын ала шешім үшін төлемақы алынады.

 

t	Yt	Xt	dY	dX	e		e2	et-et-l	(et-et-l)2
1	73,7	73,7	-------    -	--------     -	---------     -		---------       -	---------      -	---------     -
2	74,8	74,8	1,1	1,1	---------		---------	---------	---------
3	75,9	75,9	1,1	1,1	0,319139 0,281593 0,112637 -1,249817 -0,175092 -0,412271 -0,655952 -1,825275 1,46859		0,10185	---------	---------
4	7,2	77,2	1,3	1,3			0,079295	-0,037546	0,00141
5	9,4	79,4	2,2	2,2			0,012687	-0,168956	0,028546
6	80	81,4	0,6	2			1,562042	-1,362454	1,856281
7	83,1	84,6	3,1	3,2			0,030657	-1,074725	1,155034
8	87,1	88,4	4,4	3,8			0,169967	0,587363	0,344995
9	92,5	92,5	5	4,1			0,430274	0,243681	0,059381
10	94,9	96,5	2,4	4			3,331628	-2,481227	6,156488
11	100	100	5,1	3,5			2,156756	3,293864	10,84954
баға						7,875156			20,45168

  

DW=	2.596987
dl=	1,08
du=	1,36

 

          Егер DW статистикасы интервалға түссе

 

du<DW<4- du;

яғни, біздің жағдайымызда

1,36<DW<2,64

онда модель қанағаттанарлық болып саналады.

 

Регрессиялық статистика

 

Көптік R                             0,813462

R – квадрат                        0,66172

 

Нормаланған                     0,613394

R – квадрат   

 

Стандарттық                    1,060671

қателер      

 

Бақылау                            9

 

Дисперсиондық анализ

 

	df	SS	MS	F	F мәні
Регрессия	1	15,40484	15,40481	13,69292	0,007651

 

 

Экспорттық баждар Қазақстан Республикасы территориясында өндірілген және оның шекарасынан шығарылатын тауарларға белгіленеді. Экспорттық баждарды қолдану кезінде негізінен келесі мақсаттарды көздейді:

Елдің шекарасынан ұлттық экономикаға қажетті, отандық нарықты толықтыру  үшін елдің экономикалық қауіпсіздігін сақтау үшін қажетті тауарларды шығаруды шектеу;

Шикізат тауарлар мен алғашқы өңделген өнімдерді шығарудан ұстау және жоғары технологиялық тауарлардың жоғары деңгейлі өңделген өнімдердің экспортын ынталандыру;

Елдің бюджетінің табыс бөлігін толықтыру.

Көптеген елдерде  әсіресе, экономикалық дамыған елдерде, экспорттық баждар  импорттық баждарға қарағанджа сирек қолданады. Транзиттік баждар елдің территориясы арқылы басқа елдерде (тарнзитпен) тасымалдайтын тауарлардан алынады. Олар мыналар үшін белгіленуі мүмкін:

• елдің территориясы арқылы өтетін кейбір тауарлар топтарын реттеу;
• мемлекеттік қазынашылықты толықтыру;

Айта кететін жағдай, қазіргі кезде транзиттік баждар әлемде қолданылмайды.

Ішкі нарық пен отандық өндірушілерді белгілі бір тауар импортынан қорғау үшін баждардығ ерекше түрлері қолданылады. Қолданылу мақсаттарына байланысты ерекше баждар арнайы баждарға антидемпингтік баждарға, компенсациялық баждарға бөлінеді.

Арнайы баждар қорғау шарасы ретінде пайдаланылуы мүмкін. Елге әкелінетін тауарлардан осындай тауарды өндіруші отандық нарықты қорғау; Дұрыс емес бәсекелестікті жою тәсілі ретінде.