Мемлекеттің кіріс жүйесіндегі кедендік төлемдерінің мәні, түрлері және алу ерекшеліктері

Антидемпингтік баждар ішкі нарықта демпингті бағалар бойынша тауар импортынан қорғау үішн арналған.

Демпинг деп импортер – елдің тауардың экспорты мен оны өткізуді ішкі нарықтағы өндіруші – елдердің бағасынан төмен бағалармен жүзеге асыруы.

Осы бағалардың арасындағы айырма антидемпингтік баждың қалыптасу негізгі  болып табылатын демпингтің мөлшерін сипаттайды.

Конпенсациялық баждар  елде экспортты дамыту немесе импорттың орнын толтыру мақсатында  пайдаланылатын мемлекеттік субсидиялармен өндірілетін тауарлардың импортына жүргізіледі. Субсидияларды пайдалану шығындары әдейі азайтуға әкеледі, сәйкесінше, экспортталатын тауарлардың бағасының төмендеуіне әкеледі (соның ішінде Қазақстанда). Қазақстандық өндірушілерге үлкен залал әкелуі, отандық өндірістің дамуын ұстап тұруы мүмкін. Осындай жағдайда отандық өндірушілерді қорғау  үшін компенсациялық баждар қолдануы мүмкін. Олардың мөлшері судсидиялардың көлемімен анықталады.

Айта кететін жағдай, Қазақстан Республикасында тәжірибеде ішкі нарық пен отандық өндірушілерді елге қолайсыз тауар импортын қорғау үшін арнайы антидемпингтік, конпенсациялық баждар пайдаланылмайды, бірақ бұл проблеманы шешу өзектілігі өсуде.  Жоғарыда көрсетілген баждардың түрлері жылдың әр уақытында, яғни жыл бойы қолданылуы мүмкін.

Бөлек тауар топтары бойынша жыл бойы өндіріске ұшырайтын өндіру  мен өткізу көлемдері үшін мезгілдік баждар белгіленуі мүмкін. Мезгілдік баждарды қолдану мемлекетке жылдың белгілі бір уақытында осындай тауарлардың импорты мен экспортын тиімді реттеуге мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында келесі кедендік алымдар қолданылады:

1. кедендік баж;
2. Қазақстан Республикасы кеден органдарының лицензия бергені үшін алым;
3. кедендік рәсімдеу бойынша мамандарға біліктілік аттестатын беру алымы;
4. кедендік рәсімдеу үшін  кеден алымы;
5. тауарларды сақтау үшін кеден алымы;
6. кедендік ілесіп алу үшін кеден алымы;
7. алдын ала шешім үшін төлем ақы.

Импортталатын тауарлардан қосылған құнға салық пен акциздерді салу кеден органдары мен Қазақстан Республикасы салық заңында белгіленген тәртіпте және жағдайларда жүзеге асырады.

Қазіргі уақытта ТМД елдерінің арасындағы мемлекетаралық келісімді жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы  территориясында кеден баждарының ставкалары белгіленген, кеден құнынан проценттік немесе ЕВРО-мен.

 Қазақстан Республикасы бажсыз  жаңа тауарларды жасау үшін  әкелетін тауарлар әкеленеді, мысалы, инкубациялау үшін құс жұмыртқалары, дәнді дақылдар, мерзімді басылымдар, органикалық химикалық қосылулар, табиғи газ кен және қорғаныс,  мысалы концентраттары.

Қазақстан Республикасы лицензия беру алымы алынады.

Кедендік рәсімдеу бойынша мамандарға біліктілік аттестатын беру алымы 200 ЕВРО мөлшерінде алынады.

Кедендік рәсімдеумен байланысты процедура СЭҚ қатысушыларына кеден органдары көрсететін қызмет ретінде қарастырылады. Кеден рәсімдеу үшін кеден алымы осы қызмет үшін төлем ретінде көрсетіледі. Кеден рәсімдеу үшін кеден алымының ставкалары кеден жүйесінің қызметтеріне төлеу болып саналады.

Кеден рәсімдеу үшін кеден алымын тауарды және оған қатысты құжаттарды кедендік рәсімдеуге алу мезетінде төлеу жүзеге асырылады. Кеден рәсімдеу үшін кеден алымының ерекшеліктері:

• біріншіден, бұл алым бойынша төлемді кейінгі қалдыру берілмейді;
• екіншіден, кеден рәсімдеу үшін кеден алымы бойынша төленген сомалар қайтарылмайды.

Тауарларды кедендік рәсімдеу үшін  Қазақстан Республикасы кеден шекарасы бойынша тауар ретінде қозғалысындағы көліктік құралдарды қосқанда, сонымен қатар оңайлатылған, жеңілдік тәртіпте қозғалатын тауарларға, халықаралық пошталық жөнелтулер мен жүктерге алымдар белгіленген ставкалар бойынша алынады.

Тауарларды кеден қоймасымен уақытша сақтау қоймаларында сақтағаны үшін кеден алымдары алынады.

Кедендік ілесіп алу үшін кеден алымы тауарларды контрабанда жолымен әкелуден құтылу мақсатында тауарды кеден шекарасынан белгілеу пунктіне барғаны үшін алынады.

 

 

 

 

Қазақстан Республикасының Орталық кеден органы, кеден басқармасы, Қазақстан Республикасының Орталық кеден органымен белгіленетін Қазақстан Республикасының жекеленген кедендері мүдделі тұлғаның сұрауы бойынша нақты тауарға немесе нақты шаруашылық операцияға қатысты, елде шыққан тауардың кедендік құнының жіктелуі бойынша алдын ала шешім қабылдағаны үшін 50 евро мөлшерінде төлем алынады.

                                                                                                                                                       

 

1.3. Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясатын жүзеге

асырудағы кедендік төлемдер мен тарифтік реттеу мағынасы

 

Алдыңғы қатардағы батыс елдері әрқашан салық жүйесін сыртқы экономикалық қатынастардың реттеушісі ретінде қолданған, яғни әлемдік нарықта ұлттық корпорацияның бәсекелестігін жоғарылатуын қатамасыз ететін қажетті экономикалық құралдардың жиыны. Сыртқы экономикалық қатынастарды реттеу мақсатында қолданатын алғашқы салықтардың  бірі  салық бажы мен тарифтер табылады. Бірінші деп алатын түсінік бұл жерде тура тарихи мағынада, яғни ол ежелгі Греция мен  Римге әкелетін тауарларға  салықтар халықаралық сауда қатынастарының экономикалық реттеуші рөлін атқарады. IV ғасырдың аяғына дейін кедендік баждар мемлекеттік бюджет табыстарының негізгі көзі болып табылады. Алайда, дамушы батыс мемлекеттерде кедендік баждардың фискальды мәні төмендер аетті. АҚШ – та 1798-1791 жылдар аралығында баж сомалары $ 4 млн бағаланды, бірақ ол федералды бюджеттің 99,5% - бөлігін құрады. ХХ ғасыр қарсаңында баж көлемі 229 млн $, яғни мемлекеттік бюджет табысының 41 %-ін құраған. 1986 жылы жиналған баж сомасы 13 млрд $ алайда американ бюджетінің табысы 1,6 %-ке тең болды. 1980 жылдың ортасында баждардың үлес салмағы: Ұлыбританияда – 1,2%; Жапонияда, Германияда-2,5%; Францияда 7,6% -ті құрады. Ал Қазақстанға келсек, 1997 жылда мемлекеттік бюджет табысының кедендік баждың үлес салмағы 2,85%; 98-3,5%; 2000 жылы- 3,15%-ті құраған.

Екі әлемдік соғыс арасында ұлттық нарықты шетелдік тауарлардан шектеу мақсатында тәжірибеде протекциондық баждарды қолдану кең өріс алған. Бұл 1929-1933 жылдардағы «Үлкен депрессиямен» байланысты болды. Батыс мемлекеттерде жоғарғы кеден баждары мен кедендік тарифтерді қолдануға 30-жылдардағы әлемдік экономикалық реакция берді, АҚШ-та (1930ж) сол жылдары бүкіл тарихта болмаған            «смута-хаули» заңдарына сәйкес ең жоғары кеден баждары енгізілген. Бұл әлемдік нарықты изоляциялау үшін жасалынды, яғни сыртқы экономикалық байланыстың халықтық жұмысбастылығына теріс әсер етуінен ақша айналымының тұрақтануына және ұлттық тауар өндірушілердің мүддесін қорғау. Бұл заң кризистен шығуға қамтамасыз етуімен «Үлкен депрессия».

Алайда ІІ-ші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда, әсіресе, соғыстан кейінгі кезеңнің сыртқы сауда және к-се экспорты арқылы ұлттық экономиканың дамуының әсерінен АҚШ-та Батыс Европа елдерінде, Жапонияда сыртқы сауда қатынастарын дамыту жолында кедендік және салықтық барьерлерді толық немесе жартыдай жою қажеттілігін  сезді, сонымен қатар бұл қызмет сферасында еркін құқықты шектеу және айқындалған халықтық сенімділік жүйесін жасау.

1948 жылы «Сауда мен тарифтер  бойынша бас келісім» (ГАТТ) заңы  күшіне енді. Бастапқыда ол уақытша  сипатта болып және екі жақты  келіссөздер арасында мүше болған  елдер бір-біріне тарифтік жеңілдіктер және олардың өзара саудасын либерализациялау үшін ұйымдастырылған. (ГАТТ) СТБК 50 жыл бойы халықтық сауда механизмін реттеуші жалғыз жалпымен қабылданған көп жақты келісім болып келді.

Осы кезең аралығында көптеген елдер үшін халыққа экономикалық қатынастарды прогрессивті интеграциясына және «экономиканың ашықтығына» байланысты жоғарғы дәрежеге көтерілді. Ол Қытайдың сыртқы саудасының экономикасының өсуіне күшті двигателіне айналды, сонымен қатар осыған байланысты Қытайды әлемдегі елдердің ішінен жоғарғы өсу темпіндегі елдерге айналды. Ұлыбритания ХІХ ғасырдың ортасында еркін халыққа сауданы қолдау іс-әрекеті оның индустриализацияларуын және дамытуға ынталандырушы құрал ретінде маңызды мәнге әкелді. Салыстырмалы түрде ашық және жаңа саясатын жүргізген елдерге қарағында жай дамушы елдерді зеттеу көрсеткендей: өзінің ұлттық салаларын қорғауда импорттық шектеулерді қолдануы нәтижесінде, өсу темпінің байлылығына қанағат тұтады.

1998 жылы Европалық қауым шеңберінде 6 елдер кеден одағын құрды, онда бірыңғай кедендік тарифтік жүйе қалыптасып, ол елдерде өзара кеден баждары алынбаған. Бұл одақ тек 1995 жылы ғана тоқтатылды. Осы уақыттан соң Европаық қауым, Европалық одақ деп аталынып, оған 15 мүше елдер кірді. Қазіргі уақытта кеден баждары тек қана басқа мемлекеттермен бәсекелестікте экономиканы қорғау мақсатында жұмыс істейді. Мемлекет табыс алу үшін тағайындалған қаржылық баж бұл елдерде жүзеге асырылмайды.

Бүкіл әлемдік сауда ұйымы (БСҰ) – ГАТТ-ың мұрагері (1995 жылдың қаңтарында құрылған).

БСҰ өзара ұтымды достастықтағы елдер үшін жағдайдың қалыптасуын және тәртібін жүзеге асыратын негізгі құралдардың бірі болып табылады.

БСҰ мүшелері болып жалпы әлемдік сауда көлемінің 90%-ін құрайтын 170 мемлекет кіреді. Бұл осы ұйымға қажеттілігі негізінен масштабтылығына байланысты деп айтуға болады.

Қазіргі уақытта импорттық кеденді баждардың іс-әрекеті әр ел бойынша ерекшеленеді.

Экономиканың бәсекелестік деңгей қабілеттілігі төмен елдерде енгізілген баж деңгейң жоғары, ал ұлттық өндіріс шығындары салыстырмалы түрде жоғары, сапасы әлемдік деңгеймен салыстырғанда төмен экономиканы дамыған елдерде өнеркәсіптік тауарлар үшін импорттық баждар жоғары.

Бұл келесі мәліметтерден көрінеді. (1-кесте)

1998 жылғы елдер кескініндегі импортты кедендік баждар                (% есебінен) дамушы елдердегі енгізілген баждар бәсекелестігі дамыған экономикалық елдерден өнеркәсібін қорғау үшін бекітілген.

Шикізат және энерготасымалдаудың кейбір түрлері өндірістің көптеген өнімдерінің ақырғы материалы болып табылады. Мысалы, мұнайды өңдеуде, бензин, жағанмай, мазут, тағы басқа өнімдер алынады. Мұнай синтетикалық жіптер және пластмассалар өндірісінде ақырғы материал болып табылады. Бұл өнімдер, яғни шикі мұнай импорттың объектісі болып табылады.

Экономикалық дамушы елдерде шикізатты және энерготасымалдағышты импорттауды бажсыз немесе минималды баждарды қолданып жүзеге асырылатын негізгі импортерлері болып табылады.   Өнімді импорттауда баждар ставкалары жоғарылайды, ол шикізатты өңдеу дәрежесіне пропорционалды өседі: яғни әрбір келесі сатыда өнімді өңдеуде баждардың жоғарғы ставкаларын белгілейді, бұндай тарифтік жүйенің құрылуын тарифтік эскалация деп атайды.

Отандық өндірушінің қорғау қажеттілігі (ЕС) елдер нарығын, жалпы ауыл шаруашылық саясатын жүргізуге негіз болды. Ішкі және импорттық бағалар арасындағы айырманы өтеу (жабудың) базалық құралдары болып отыр. Кеденді баждар және компенсациондық төлемдер табылады, сонымен қатар Европадан әлемдік нарыққа ауыл шаруашылық өнімдерін экспорттаушыларға компенсациалық төлем. Мысалы, Финляндияда отандық кәсіпорындарды  қорғау туралы басқа елдермен салыстырғанда жоғары. Жапонияда қатаң жүйе қалыптасқан. Жапонияның ауыл шаруашылық өндірісін дамытуға шектеулі ресурстарының болуына  қарамастан, ауыл шаруашылық өнімдерін импорттайтын елдердің бірі болып, отандық аграрлы секторды қорғауға болатын, соның ішінде, импорттық квотаны, тарифті, импортқа салықты орнату арқылы кеңінен кешенді шаралар өткізуде.

Импорттық азық-түлік тауарларына жоғары баждарды бекіту арқылы мемлекет ішкі азық-түлік нарығын қолдап отырды, ондағы баға әлемдік нарықтағы бағадан біршама жоғары. Жапонияда тек майлы және фуражды бидайға ғана еркін енгізіледі.

1992 жылдан бастап Қазақстанның  сауда қызметін либерализациялау  саясатын қолданды, яғни тарифтік емес шектеулерді алып тастау ішкі асудадағы монополиялық құрылымды жою, соның ішінде стратегиялық негізгі ресурстарды экспорттаумен айналысатын мемлекеттік сыртқы сауда компаниялары. Қазіргі кезде республиканың барлық шаруашылық субъектілеріне өздерінің сыртқы нарыққа шығу құқығын берген Қазақстанда либерализациялау процесі келесідей жағдайлармен болатын;

• экспорттық тауарларға квоталарды, алып тастау;
• лицензияланатын өнімнен тізімін қысқарту;
• барлық тауар түріне экспорттық бажды алып тастау;
• тәжірибеден кедендік және салықтық жеңілдіктерді алып тастау;
• дамыған және дамушы елдерге преференция нұсқасын қолдану, яғни импорттық кедендік баждарды төлеуден толық немесе жартылай босатуды қамтамасыз ету;

Қазақстан  Республикасында кедендік істің қағидаларын кедендік кодекс бекітеді, ол бойынша Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы саясаттарының бөлігі болатын біртұтас кедендік саясатты жүзеге асырады. Кедендік саясат мемлекеттік биліктің орталық органдарын жүргізуге бағытталған.

Республиканың кеден саясатының мақсаттары болып:

1. Қазақстанның нарығын қорғау;
2. Қазақстандық өндірушілер мен тұтынушыларды қорғау
3. Экономиканың дамуын ынталандыру
4. Экономикада құрылымдық қайта құруды жүргізуге көмектесу
5. Бәсекелестікті қолдау және монополияны шектеу
6. Экспортты ынталандыру және импорт алмастыратын өндірістік қолдау;
7. Шетел инвестицияларын тарту;
8. Сауда саясатының міндеттерін шешу;
9. Мемлекеттік  билік орталық органдары белгілеген басқа да мақсаттар.

Халықаралық экономикалық интеграциясын дамыту және нығайту жағдайында Қазақстан Республикасын басқа мемлекеттер мен кедендік одағын, еркін сауда зонасын құрады, халықаралық құқық нормасына сәйкес кедендік мәселелер бойынша келіссөздерге отырады.

Қазақстан Республикасының Үкіметі кедендік іске жалпы басшылық етсе, ал тікелей басшылықты республиканың орталық кедендік органы жүзеге асырады. 1997 жылдың 14-қаңтарында «Қазақстан Республикасының мемлекеттік кедендік комитеті туралы» қаулыға сәйкес мемлекеттік кедендік комитет Қазақстан Роеспубликасының біртұтас кедендік органдар жүйесін басқаратын, сонымен қатар тікелей кедендік іске басшылық ететін орталық атқарушы орган. 1999 жылдан Кедендік Комитет Мемлекеттік кіріс министрлігінің қараауында, ол мемлекеттік бюджеттің кіріс жағының (бөлігінің) қалыптасуына бақылау жасайды.