Мемлекеттің кіріс жүйесіндегі кедендік төлемдерінің мәні, түрлері және алу ерекшеліктері

Жоғарыда айтылған кеден құнын анықтаудың әдістерін қолдана алмаған жағдайда 6-әдіс резервтік әдіс ретінде қолданылады.

1-5 әдістерді қолдану мүмкіндігі  болмағанда кедендік қызметкерлердің  өзі импортталған тауарларға  кеден тауарларын бағалауаы мәжбүр болған жағдайда да 6-резертік әдісті қолданады.

Кедендік бағалаудың жүйесін қолданатын елдердің тәжірибесі көрсеткендей, көп жағдайда (90 процент) 1-әдіс, яғни мемлекет бағасы бойынша бағалаудың әдісі қолданылады. Қалған әдістердің үлесі бірдей бөлінген.

1. Әкелінген тауар бойынша мәмілелер бағалар негізіндегі бағалау әдісі.

Сатып алу-сату шарты бойынша көп жағдайда бірінші әдіс қолданылады. «Оның мәні әкелген тауарлардың мәміле бағаларының негізінде айқындалатын кедендік құнда айқындалады». Мемлекет бағасы (тауардың трансакциялық құны) – импорт еліне экспортқа тауарларды сату барысында олар үшін нақты төленген, төленуге тиісті бағаны түсінеміз (ол баға түзетілед). Нақты төленген, төленуге тиісті баға деп – тауарларды кедендік рәсімдеу кезеңінде төлем жасалынбаған және де сатып алуның сатушыға нақты төленген болмаса төленуге тиісті төлемінің жарты сомасы.

Төмен келесідей нысандарда жүзеге асырылуы мүмкін:

1. Аудару
2. Аккредитив
3. Инкасса
4. Аралас

 

Сонымен қатар валюталық заңнамасына қайшы келмеген жағдайларда аванстық төлемдер қолданылуы мүмкін.

Мемлекеттік несие есебінен тауарларды қою барысында аталған нысанда 1-әдісті қолдануға болады (егер тәртіппен қарастырылған шектеулер болмаған жағдайда). Жанама төлемнің үлгісі ретінде сатушының сатып алушы алдындағы қарызды өтеу есебіне тауарларды импорттық қоюды да келтіре аламыз. (Яғни, біздің жағдайымызда мәселенің құндық сипат ыбар деп санауымызға болады, бірақ та төлем алдын ала жасалынған, ал бұдан ақша сомаларының қозғалысы болғанын айта аламыз).

1-әдісті қолданудың шарттары:

Бұл әдісті бағаға түзету енгізілгеннен ғанағ кейін ("+", "-") және де келесі 5 шарт орындалған жағдайда ғана қолдануымыз мүмкін.

1. Тауар импорт еліне экспорт үшін сатылғанда, яғни тауарларды шекара арқылы орын ауыстыруы орын алғанда және де орындалған сатып алу-сату шарты халықаралық сипатқа ие болғанда.
2. Келесі аталған шектеулерден басқа импорттер құқына қатысты шектеулер болмаған жағдайда.

• Қазақстан Республикасы заңнамасымен белгіленген шектеулер

• Географиялық аумақтың шектеулері
• Тауарлардың бағасына мәнді әсерін тигізбейтін шектеулер;

3. Ықпал есепке алынуы мүмкін емес шарттардың орындалуына мәселенің бағасына байланысты емес (тәуелсіз).

4. Кедендік құнды анықтауда декларант қолданған  мәліметтер  құжатты түрде расталуы міндетті.
5. Экспорттер мен импорттер өзара  тәуелді тұлғалар болып табылмайды.

Шарттардың әрбіреуін  алып қарастырайық 1-ші шартты есепке алу  барысында  екі жағдайдың мәні бар:

• импорт еліне сату және экспорт 1-ші әдісті қолданудың шарты – тауарларды сату фактісінің болуын, яғни сатып алу шартына сәйкес экспорт елінен шекара арқылы тауарлардың тасымалдануы жүзеге асырылады.
• Сатып алушылардың тізбегі барысында мәміленің бағасы ретінде  еркін айналысқа тауарлы шығарысып келетін сатып алу  бағасы алынады.

Жоғарыда аталған жағдайларды есепке ала отырып, 1-әдіс сатып алу-сату шартына кірмейтін келесі сыртқы экономикалық мәмілелерге қолданыла алмайды:

а) Тауарларды ақысыз қою;

б) Тауарларды консигнация шартына қою;

в) Тауарларды делдалдар арқылы қою (делдалға сатпай).

г)  Бас компаниялардың еншілес формалар мен фирмалардың тауарды қою.

д)  Бартерлік және компенсациялық операциялар шеңберінде тауарларды қою.

Бұл жағдайда тауар бағасының эквивалентінің ролін басқа тауар атқарады, яғни мәміленің бағасының  ақшалай нысаны жоқ және де сәйкесінше төлем және банктік құжаттар негізінде тауарлар үшін ақшалай есеп айырысу да жоқ. Кеден құнын анықтауда 1-ші әдісті қолданыла алмайды;

е) Жол шарты бойынша тауарларды қою. Бұл жағдайда тауарларға меншік құқы берілмейді, себебі жолға беруші, яғни тауарлардың иемденушісі пайданың белгілі бір бөлігін алып, тауарды да қайтара алуы мүмкін.яғни сатып алу-сату фактісінің жоқтығы 1-ші әдісті қолдануға мүмкіндік бермейді.

ж)  Уақытша шығару мақсатында туарларды қою;

з) Өндіріс қалдықтарын басқа елдерге шығару;

Жасалған мәмілелерге  сәйкес, белгілі бір қалдықтардың басқа елге коммерциялық емес утилизация  мақсатында шығару, мысалға ядролы қалдықтарды жою мақсатында басқа елге шығару. Бұл жағдайда да 1-ші әдісті қолдана алмаймыз.

к) Кепіл есебіне тауарларды қою.

Кепілді мерзім кезінде қойылған тауарлардың белгілі бір жеке механизмдері жұмыс істемей қалды, бұл жағдайда оларды ауыстыру мақсатында жаңа деталльдар қойылады. Белгіленген шарттар орындалған жағдайда кеден құнын анықтауда 1-ші әдісті пайдалана алады. Импортты құқығына қатысты шектеулер болған жағдайда әкелінген тауарларға 1-ші әдіс қолданылуы мүмкін. осыған байланысты 1-ші әдісті қолдануды әкелетін және тежейтін шектеулерді ажырату қажет.

Сатып алушының әкелінген тауарларға қатысты төменде келтірілген шектеулердің 3 түрі ғана кеден құнын анықтауда 1-ші әдісті қолдануға мүмкіндік береді:

а) Қазақстан Республикасы заңдылығымен белгіленген шектеулер, аталған жағдайда, мысалға белгілі бір тауарды импорттауға құқы бар тұлғаларға қатысты шектеулер болуы мүмкін: жекелеген жағдайларда, ядролы, химиялық, нашақорлық заттарды импорттауды тек белгіленген тұлғалар (ұйымдар) ғана жүзеге асыра алады.

б)  тауарлар қайта сатылуы мүмкін,  географиялық аймақтардың шектеулері. Бұл жағдайда территориялық шектеулер және тұлғаларға қатысты және бұнда әрбір сатушының әр біреуі өзінің тауарларын тек өзінің  территориясында  ғана сата алу шарты қарастырылған.

в)  тауарлардың құнына мәнді ықпал етпейтін шектеулер.

 Шектеулердің түрлерін бағалауда  негізгі критерий мәміленің бағасына  белгілі бір шарттың ықпал етуі. Егер де мәнді бір ықпал болмаса, ол 1-ші әдістің қолдануына кедергі бола алмайды.

Шетелдік тәжірибеде көрсеткендей, тәжірибеде мәлімет бағасына әсер етуші шектеулер жайлы арыз беру болған жоқ. Егер де бағаға әсер еткен шарт жайлы арыз бермес және де құжатты түрде осы шарттың әсерінен бағаның сандық өзгеруі белгіленсе, онда 1-ші әдісті қолдануға болады; егер де құжатты түрде сандық өзгерісті дәлелдей алмасақ, онда бағалаудың басқа әдістеріне көшу керек.

3 шарт 1-ші әдісті қолдану – тауарларды сату не болмаса құн бағасы келесі жағдайларға тәуелсіз болған жағдайларға тәуелсіз болған жағдайда мүмкін:

а) сату шарты

б) қоюдың шарты

Бұл жағдайда мәміленің шартын қарастырған кезде СЭҚ қатысушыларының барлығына таралатын, яғни жалпы белгіленген сипатқа ие болатын және де жалпы белгіленген болып табылмайтын яғни ішінара сипатқа ие болатын шарттарды ажырату қажет.

Төменде 1-ші әдістің қолданылуын тежей алмайтын сыртқы экономикалық қызметте орын алатын қоюдың жалпы белгіленген шарттарын қарастырған:

• қоюдың жалпы белгіленген барлық шарттары (инкотермыс-ФОБ, СМФ, ДАФ және т.б.).
• қоюдың жүзеге асырылыуының және мәміле жасаудың жалпы белгіленген шарттары мысалға: «Экспорт (экспорттық қорытынды) бар болғанда және сатып алу», «Белгілі бір күнге тауарды қою шартына сатып алу» сонымен қатар мәміленің бағасына  ықпал етпейтін және сыртқы сауда операциялары үшін жалпы белгіленген болып табылатын басқа да шарттар.
• сатушыға сатып алушының техникалық өңдеу не болмаса импорт елінде даярланған чертеждерді беру;
• импортталатын тауарды өткізумен байланысты белгілі бір іс әрекеттерді сатып алушының өз есебінен жүргізуі (мысалға: жарнама бойынша қызметі т.б.)
• мәміле жасау барысында бағаланатын тауарлардың құнын анықтауға мүмкіндік бермейтін шарттар қарастырылатын жағдайда 1-ші әдіс қолданылмайды. Ондай шарттарға:
• импортталатын тауарлармен қатар басқа да тауарларды белгілі бір мөлшері сатып алушы сатылатын жағдайда, сатушының импортталатын тауарларға баға берілуі;
• импорталатын тауарларға қатысы жоқ төлем нысаны негізінде бағаның белгіленуі;
• тек белгілі бір сатушыдан ғана сатып алуды көздейтін келісім шарт (сатып алу – сату шарты).
• сатып алу-сату шарты  - тауарларды өзара қою (сату) шартында ғана  мәміле болғанын белгілейді.

2. Ұқсас тауарлар мен жасалған  мәміленің бағасын бағалау әдісі.

2-ші әдісті қолдану барысында  кеден құнын  анықтауда база  ретінде  ұқсас тауарлар мәмілелерінің  бағасы алынады. Ұқсас (идентикалық) тауарлар болып барлық қатынаста  бірдей тауарларда және келесі  нышандар бойынша: физикалық мінездемелер анрықтағы репутациясы мен сапасы шыққан елі және өндіруші.

Кедендік бақылау әдісін қолдану барысында:

1. Бағаланатын тауарлар өндірілетін елде тауарлар өндірілмеген жағдайда, оларға бағалы тауарлармен ұқсас болып танылмайды.
2. Бағаланатын тауарды өндірушісімен өндірілетін ұқсас тауарлары болмаған жағдайда ғана басқа өндіруші өндірген тауарларды есепке алуы мүмкін;
3. Тауарлар ұқсас болып танылмайды:

• егер олар бойынша жобалау конструкциялық жұмыстарды, дизайн, эскиздер мен чертеждер.

1. Сатып алушы сатушыға ақысыз я болмаса төмендетілген құн мен өндіріспен  байланысты және Қазақстан Республикасына экспорт сатуға пайдалануға берілетін болса;
2. Қазақстан Республикасында орындалған және соған байланысты олардың құнын тауарлардың құны тауарлардың кедендік құнына қосылмайды;

Сыртқы бейнесінде сәл ғана айырмашылық болса ұқсас тауарлар деп тануға кедергі болмайды, егер жоғарыда аталған талаптарға бұл тауар тауып берсе;

Сыртқы бейнесіндегі сәл ғана айырмашылықтар (түсі, конфигурациясы т.б.) бұндай тауарларды ұқсас тауарларға жатқызбауға негіз болмайды.

Әртүрлі тұлғалар өндірген тауарлар декларантта не болмаса кеден мекемелерінде ұқсас тауарлар жайлы мәліметтер болмаған жағдайда ұқсас болып танылады.

Коммерциялық шарттардағы не болмаса сандық айырмашылықтар  салдарынан түзетуді кеден мекемелеріне берілген дәлелдемелердің негізінде жүргізу қажет екенін есте ұстау қажет. Бұндай объективті дәлелдемелерге: өндірушінің преикуранттары т.б.

Егер де дәл сол мқлшерде және де сол коммерциялық деңгейде тауарларды әкелу оқиғасы болмаса, онда басқа мөлшерде және басқа деңгейде  әкелінген тауарлардың құнын пайдалана аламыз.

Егер де Қазақстан Республикасының кедендік территориямына тауарларды әкелу, әуежайға не басқа жерге апару (әкелу) бойынша ұқсас тауарлар үшін шығындардың құны бағаланатын тауарларға арналған бұндай шығындар құнынан өзгеше болса, онда ұқсас тауарлар  мен мәселе бағасы бойынша анықталатын кедендік құн сәйкесінше түзетілуі қажет.

Түзетулер құжатты түрде расталған мәліметтер негізінде жүзеге асырылуы керек.

Егер де бұл әдісті қолдану барысында мәмілені бір бағасынан көп мәні анықталатын болса, онда желінген тауарлардың кедендік құнын анықтауда ең төмені қолданылады.

Тәжірибеде 2-ші әдіс өте сирек қолданылады, өйткені ұқсас тауарлар жайлы ақпарат табу (жоғарыдағы талаптарға сай келуі) өте қиын.

Егер де идентивті (идентикалық, ұқсас) тауарлар табылмаған жағдайда, ендігі кезде бірыңғай тауарларға мәміле бағасын пайдаланатын 3-ші әдісті қолданамыз.

3. Бірыңғай тауарлармен мәміле бағасы бойынша бағалау әдісін  қолданғанда, кедендік құнды анықтаудың негізгі болып желінген тауарлармен бірыңғай  болып келетін тауарлар бойынша мәміле бағасы алынады.

Бірыңғай тауарлар әрине барлық қатынаста бірдей болмайтын, бірақ ұқсас мінездемелері байқалатын  және де бағаланатын тауарлар секілді функцияларын атқара алатын тауарлар. Бірыңғай тауарларды анықтауда келесі белгілер (нышандар) есепке алынады: сапа нарықтағы репутациясы және тауарлық белгілер болуы, пайда болу елі.

Осындай берілгендердің негізінде  клесідей қорытынды жасауға болады:

• покрышкалардың сауда маркалары өзгеше болса, онда мұндай тауарлар ұқсас тауарлар болып табылмайды.
• Бірақ, егер де покрышкалар барлық қатынастарда бірдей болмаса, дегенмен ұқсас мінездемелер болған жағдайда, өз қызметін бірдей атқаруға  мүмкіндігі болса және де бірдей стандартты, сапасын, нарықтағы репутациясын сауда маркасын есепке ала отырып, бұндай тауарларды бірыңғай деп қарастыруға болады.

3-ші әдісті қолданғанда 2 әдісті қолданудағы қағидалар пайдаланаылады.

Егер дәл сол мқлшерде және сол коммерциялық деңгейдегі тауарлардың әкелу оқиғасы болмаса, онда бақса да сандық мөлшерде және басқа коммерциялық деңгейде әкелінген бірыңғай тауарлардың құны пайдалануы мүмкін (жеке бағасы осы айырмашылықтарда есепке ала отырып түзетіледі).

Кедендік бағалаудың ағымдағы әдісін қолданады:

1. Тауарлар бағаланатын тауарлармен  бірыңғай болып саналмайды, егер ол тауарлар бағаланатын тауарлардың өндірілген елінде өндірілмесе;
2. Бағаланатын тауарлардың өндірушісі  тауарларды өндірмеген жағдайда ғана басқалармен өндірілген тауарлар есепке алынады;
3. Тауарлар бірыңғай болып саналмайды, ол оның жобалау,  констукторлық жұмыстар, эскиздері мен чертеждері және дизайні.

Сатып алушы сатушыға ақысыз я болмаса төмендетілген құнмен берген жағдайда: Қазақстан Республикасында орындалса және де соған байланысты  оның құны  кедендік құнға қосылмайды.

4. Құнды кеміту (азайту) шегеру негізінде кедендік құнды анықтаудың әдісі.

Құнды кеміту (азайту) негізінде кедендік құнды анықтау әдісі бойынша кеденді құнды анықтау бағаланатын идентикалық және бірыңғай тауарлар алғашқы қалпын өзгертпей сатылатын болған жағдайда жүзеге асырылады.