Мемлекеттің кіріс жүйесіндегі кедендік төлемдерінің мәні, түрлері және алу ерекшеліктері

Кеміту әдісін қолданғанда негіз ретінде таурадың кедендік құнын анықтау барысында бағаланатын ұқсас немесе тауарлардың ең көп партиямен сатылатын тауардың бір бірлігінің бағасы болып табылады.

Тауар бірлігінен келесі компоненттер шегеріледі:

1. Төленуге келісіммен я болмаса төленген комиссиялық сыйақылар: Қазақстан Республикасы сатумен байланысты шығындарды табу және пайда алу мақсатында есептелген үстемелер;
2. Тауарларды сатумен және әкелумен байланысты Қазақстан Республикасында төленуге тиісті бағыттардың, салықтардың, алымдардың және басқа төлемдердің сомасы;
3. Қазақстан Республикасында жүзеге асыра алатын жүктеу және сақтандыруға, транпортировкаға т.б. кететін шығыстар.

Сол сынып пен түрдің тауары – белгілі бір өнеркәсіп саласымен өндірісімен және бірыңғай тауарларды қосатын және де тауардың бір тобына разрядына жататын тауарларды білдіреді.

Құндарды қосу негізінде кедендік құнды анықтаудың әдісі.

Құндарды қосу негізінде кедендік құнды анықтау әдісін пайдаланғанда, кедендік құнды анықтаудың негізі  ретінде – қосу жолымен есептелген тауардың бағасы болады:

1. Бағаланатын тауарды өндірумен байланысты дайындаушының материалдар мен шығындарға кеткен құны;
2. Қазақстан Республикасына қою барысында экспорт еліне өндірілген бағаланатын тауарлар секілді сол сынып және түрге  жататын тауарлардың сату  барысындағы  бағаға кіретін пайданы  және жалпы шығындардың сомасы;
3. Әуежолға, портқа не болмаса басқа жерге тауарларды жеткізу  шығындарының құны.

Кедендік құұнды анықтаудың резервтік әдісі.

Егер де кедендік құн жоғарыдағы келтірілген 5 әдіс бойынша декларантпен анықтай алмаған жағдайда, кедендік мекемелерде осы 5 әдісті қолдануы мүмкін емес деп анықтаса, онда бағаланатын тауардың кедендік құны 1-5 әдістемелері икемді  қолдану жолымен анықталады.

6-шы әдіс бойынша анықталатын  кеденді кқұн алдында анықталған  кедендік құндарға максимальды  деңгейде негізделуі қажет. Резервтік  әдісті қолдану барысында, кеден мекемелері декларантқа бағалық ақпарат береді (ұсынады).

 

2.3. Кедендік төлемдерден  түскен түсімдерді талдау және  оның мемлекеттік бюдетті қалыптастырудағы  ролі.

 

 СЭҚ-н либерализациялау жағдайында  отандық өнеркәсіп және бюджеттің түсімдерінің көзін реттеуде функционалдық ауыртпалығын ұстайтын  кедендік тарифтердегі олді жоғарылауда. Кедендік тарифтер – баға белгілеу механизмі арқылы жүзеге асырылатын сыртқы сауданы мемлекеттік реттеудің ең көп тараған құралы.

Кеден тарифінің негізі функциялары: протекционистік (қорғаушылық) және фискальдық.

Протекционистік функция ұлттық тауар  өндірушілерді қорғаумен байланысты.

Кедендік баждарды алу – импортер тауарының ішкі нарығында құнын жоғарлатып, сондай жолмен ұлттық өнеркәсіп және ауыл шаруашылық өндіруші шаруалардың бәсекелестік қабілетін жоғарлатады. Яғни, импорттық кеден баждарының жүйесі ұлттық өндірісті шетел өнімінің экспанциясынан қорғайды. Отандық тауарлармен бәсекеге түсетін тауарлар жоғары кеден баждарымен салынады, ал елдің ішінде аз және жеткіліксіз мөлшерде өндірілетін тауарлардан төмен кеден баждары алынады.

Бұл принцип сонымен қатар мемлекеттің фискальды мүддесін де мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімін толтыру  арқылы жүзеге асады, және де кеден тарифінің фискальды функциясы осыдан айқын көрінеді.

Кеден тарифі сыртқы сауданы мемлекеттік реттеу құралы ретінде елдермен сауда портперларымен сауда-экономикалық жәнес ауда саяси жеңілдік үшін қолданылады.

Үкіметтің салық саясатының өнері салық салу мен құралдарының қаншалықты екі функция арасында  байланысты сақтауға мүмкіндік беретінінде айқындалады. Дегенмен, қазіргі таңда кеден тарифінің фискальды функциясы басымды.

Бұл нақты жағдаймен мысалға өндірісті түсуімен байланысты салық базасының және де экономикалық субъектілердің табыстарының қысқаруымен түсіндіріледі.

2-ші таблицаның көрсеткіштері  негізінде, 1997-2000 жылдардағы мемлекеттік  бюджеттің табысына түскен кедендік  төлемдердің  динамикасын қарастырайық. Көріп отырғанымыздай, кедендік  төлемдерді өндірудей өсімі айқын  байқалды.

Егер де 1999 жылы кедендік төлемдер 6,5 млрд құн мөлшерінде өндірілсе, 2001 жылы – 5,2 млрд тг, 2002 жылы – 8 млрд тг, 2003 жылы – 10 млрд тг, 2004 жылы – 11,7 млрд тг болса, 2005 жылы  ол – 18,5 млрд тг. құрады. 1999 жылмен салыстырғанда 2003 жылғы өсімнің қарқыны 53,8%, 2001 жылмен салыстырғанда – 93,1%, 2003 жылға қарағанда 2005 жылы – 84,1%, 2004 жылмен салыстырғанда – 57,4% құрады.

Таблица мәліметтері бойынша 2005 жылы мемлекеттік бюджеттің құрамындағы кеден төлемдерінің үлесінің 3,15%-нің өскені байқалады.

Бұл кеденді ктөлемдер өсімінің қарқыны салықтар есеп табыстар өсімінің қарқынынан асатынымен айқындалады.

Кедендік төлемдерден басқа салық және кеден заңнамаларына сәйкес тауарды әкелген кезде кеден органдарымен ҚҚС және әкелу салығының өлшеидері өндіріледі.

Тауарларды импорттау кезінде кеден органдарының өндіріп алған салықтарының өсімінің қарқыны 2002 жылмен салыстырғанда 2003 жылы 72,5%-ды, 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы – 52,4%-ды құрады. Импортталған тауарларға ҚҚС түсімдері де 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 54,3%-ке азайды. (5-таблица).

1-суреттегі берілгені бойынша  мемлекет бюджеті кірістер құрылымында  салықтар мен кеден төлемдерінің  түсімін (мөлшері өсуде). Сөйтіп, мемлекет  бюджетінің кірісіне жалпы көлемде  кеден төлемдерінің түсімінің  үлесі. 2002 жылы – 7%, 2003 жылы – 11,8%, 2004 жылы – 11,2%, 2005 жылы 1-жартысында – 14,5%, 2-ші жартысында – 10,8% құрады.

3-таблицада берілгендері бойынша  облыстар шеңберінде 2005 жылы мемлекеттік  бюджетке түскен кедендік төлемдер  түсімін қарастырайық.

Таблицада берілген  ақпарат бойынша ең жоғары кедендік  түсімдері үлесі – Алматы қаласының салық комитетіне (19054 млн тг), Батыс Қазақстан облысында (6717 млн тг), Қарағанды облысында (5221 млн тг). Ал жоспардың көп мөлшерде  Ақмола облысы бойынша (46,3%). Атырау облысы бойынша (45,4%), Солтүстік Қазақстан облысы (29,7%) орындалуы байқалады.

Ендігі кезде Республикалық және жергілікті бюджеттер шеңберінде 2005 жылғы кедендік төлемдер  түсімдерін қарастырайық. Таблицаның берілгендері бойынша республикалық және жергілікті бюджеттердің арасында кедендік төлемдер есеп салықтардың бөлінуін көре аламыз. Сөйтіп, 2005 жылы республикалық бюджетке – 57726 млн тг сомасында кедендік табыстар түсті (98,2% - жалпы сомадан) жергілікті бюджетке – 1042 млн тг не болмаса 1,8%-ін құрады.

Болжамның орындалмағаны байқалады: акциздер бойынша – 31,4%-ға, импорттық кеден баждары – 0,5%-ке. Фискальды функцияның орындалуын (іске асырылуы) қиын жағдайда болды. 1998 басталған Оңтүстік-Шығыс  Азиядағы қаржылық дағдарыс, соның салдарынан Қазақстан өнімінің өткізудегі нарықтарының жоғалту және де шикізат тауарларына бағалардың төмендер  кетуі – Қазақстанның экспорт және импорт тауарларының көлемінде негативті көрініс таппай қойған жоқ. Дегенмен,  кеден баждарының түсімінің және мемлекеттік бюджеттері салықтардың түсімінің орындалуын 2005 жылы 5,7% (105,7%), яғни көбісі баждар есебінен орындалуы; экспорттық кеден баждарын өндіру бойынша өндірілген төлемдер 26%-ға.

Салықты басқару жүйесі (СБЖ)- салық жүйесінің біртұтастық, толықтық кандидаты негізінде қызмет ету үшін  пайдаланылатын жетілген техникалық  құралдар мен өзара байланысқан методикалық-ұйымдық шаралар  кешені, сонымен қатар оның құрамдас бөліктерінің де қызмет етуін қамтамасыз ету қажет. Жалпы салықтық  басқару:

• салық құрылымын оптимизациялау;
• оларды алу, ұйымдастыру, салық есебі мен  есептілігін тексеру механизмдерін жетілдіру;
• салықтың дұрыс есептелуін, салық органдарының кодекспен белгіленген құқықтары  мен міндеттерін атқаруға, 2-ші жағынан салық төлеушілердің мүдделерін қорғауды, уақтылы және толық салық төлеуді бақылайды;
• салық салу процесінің барлық қатысушыларының салықтық қатынастарын горманизациялау я теңестіру;
• салық түсімдерін бюджттер арасында бөлу;
• алынған нәтижелерді жинау және анализдеу;
• және осы алынған нәтижелердің негізінде жалпы жүйенің жетілдіруін, оның ішінде салықты басқару жүйесін жетілдіру мәселесін талқылау.

Салықтарды тікелей басқаруды әдетте барлық территорияға бірдей салық әкімшіліг жүзеге асырады.

Біздің пікірімізше, салықты басқару мәселесіне теориялық-методикалық тұрғыдан қарау (көзқарас) жүйелік анализ қағидасына негізделу қажет, яғни негізгі жүйе ретінде – салық жүйесі, ал СБЖ – оның кіші жүйесі болып табылады.

Жалпы салықты реттеу мен басқаруды келесі схемадан көре аламыз (схема №1).

Бұл жердегі салықтық реттеу (иерархияның (VI-IV) деңгейлер аралығында жүзеге асырылады), ол өз кезегінде елдің қаржылық-экономикалық саясатын анықтаудан басталады. (Салық саясаты тек оның бір бөлігі ғана болып табылады) да, салық заңнамасын құруымен жалғасады, ол негізінде салық жүйесі қалыптасады; осы салық жүйесіне сәйкес  мемлекеттік бюджет қабылданады.

Енді келесі деңгейі аралығында көпшілік бұл салықты басқару негізгі жүйесі деп аталады және өзіне негізгі элементтері ретінде  басқаратын кіші  жүйе (салық әкімшілігі түріндегі – салық субъектісі) және басқарылатын жүйе (банк және салық төлеушілер), ал олар өз кезінде салықты басқарады.

Реттеу салық жүйесінің біртұтастығын, тұрақтылығын, реттемешілігін сақтайды.

Бақылау-салық төлеушілердің салық әкімшілігімен  кері байланысты қамтамасыз етеді, оның көмегімен  басқару объектісінің шешімі туралы ақпарат алынып бақыланады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Анализ-салықты басқару және ұйымдастырудағы кемшіліктерді жою мақсатында, жою мүмкіншілігін алу үшін басқару  процесін оны құрайтын элементтерге тіктеу (разложение), сонымен қатар прогрессивтік құбылыстарды керісінше беректеу және салық жүйесінің тиімділігін жоғарлатуға байланысты ұсыныстар жасау.

Ынталандыру – салық қызмет қызметкерлерін өнімділікті еңбекке, салық төлеушілерді –еркін ынтымақтастыққа ынталандыра басқарудың жалпы функциясы.

Келесі бөлімшеде сіздер біздің еліміздегі салық қызметі органдарының құрылы, міндеттері мен құқықтары  жайлы мәліметтерді ала аласыздар.

3) Ақша қаражаттарының қозғалысын және заңсыз  әдістерін шығару. Қаржылық және экономикалық құқық бұзушылықтармен  күресуге бағытталған шараларды орындау және құрастырумен айналысатын  кеден органдарымен қатар басқа да құқықтық сақтаушы  органдар атқарады. Кедендік банктік валюталық бақылауды жүргізу нәтижесінде Қазақстан Республикасының экономикасына ықпал ететін  факторларды талдау, қаржылық тәртіп жағдайларын және экспорттық-импорттық қаржылық операциялар кезінде бұзушылықтарды СЭҚ процесінде шығару.

 

 

 

 

3. Тарау. Қазақстан Республикасындағы кедендік-тарифтік реттеуді жеңілдету

 

Сыртқы экономикалық байланыстар қоғамның әлеуметтік-экономикалық  дамуының мықты факторы болып табылады және олар осы дамуды жеделдетуге немесе баяулатуға әсерін тигізеді. Ұлттық экономика жағдайына жағымды ықпал етеді. Осындай жағдайда  сыртқы экономикалық қатынастарға оның тиімді әсерін тигізіп, сонымен қатар олар экспорттық өндірісті, ғылымдық өңдеу және алдыңғы қатарлы технологияларды пайдалана отырып шикізатты өңдеу нәтижесінде алынған  өнімді экспорттауға дамытуға ықпалын тигізеді. Өнімді сыртқа шығару үшін елдің құрылымдық-технологиялық  экономикасын  қайта құру керек. Сонымен қатар елдің және оның халқының бірінші деңгейдегі қажеттілігін  қанағаттандыру үшін қажет. Қоғамның моральдық жақтарына сай келмейтін өнімдер, ескірген құрал-жабдықтар және адам денсаулығына қауіпті, экологиялық зиянды тауарлар импортталмау керек. Сыртқы экономика қызметінің жеке субъектілердің  коммерциялық мүдделері  мемлекеттің мақсаттылығынан асып түспеу керек. Сыртқы экономика қызметтерінің мақсаттарына  және есептеріне  кедендік баж жүйесі  қарым-қатынаста  болып табылады. Сонымен қатар мынадай жағдайлар болуы мүмкін, бірінші жағынан баж жүйесі  елдің жеке алынған мүдделеріне  сай келуі мүмкін, бірақ басқа жағынан  қайшы болып зиян келтіреді. Жалпы алғанда қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына  теріс ықпал етеді. Мемлекеттің саясаты  сыртқы экономикалық қызметтерден және ұлттық өнімдерден максимальды жиынтық табысты алуға бағытталуы керек. Егер кейбір қызметкерлерге және таураларға баждардың төмендетілуі немесе алынып тасталуы қоғамның жиынтық табысына және ұлттық экономика табыстарының өсуіне әкелетін болса, онда осындай саясат сыртқы экономикалық қызметтерден мемлекет қазынасына түсетін табыстарды азайтады. Бірақ ол кейбір тауар түрлеріне баждардың өсуін қарастырады, егер ол тауарлар халықтың денсалығына, экологиясына және ұлттық өндіріске зиян келтіретін болса, онда оны Қазақстандық нарыққа енуіне біршама тосқауыл қояды.

Қоғамның жиынтық табысының ұлғаюы экономиканың тиімді өсуіне бағытталған. Сонымен қатар елдің моральдық және физикалық денсаулығын сақтауға және оның экологиялық жағдайының жақсаруын , сонымен бірге тиімді кедендік баж жүйесіне  жоғары сапалы талдау жасап және тәжірибелік сұрақтарды шешкенде  және нақты әкелетін  тауарларды  тексергенде  қиын математикалық құралдар қолдану. Осындай құралдармен осы мәселелерді шешетін біздің мемлекеттік органдар жабдықталған.

Бейнеленген шарттар саласында  тәжірибеде мемлекеттік және ұлттық ішкі бағалар қолданады. Әкелінетін баждар жүйесінің тиімділіг және өзгеру мәселелері ішкі бағалар динамикасына  және сыртқы саудадан түскен мемлекеттік бюджет табыстары, отандық өндіріс салаларының динамикасына тигізетін әсері анықталынады.