Сақтандыру нарғы және оның қызметтері

    Сақтандыру ұйымының  және шоғырландырылған негізде  қадағалау жүзеге асырылатын  тұлгалардың төлем кабілеттігі  мен қаржылық тұрақтылығын қадағалау  олар ушін пруденциялық нормативтер және сақталуға міндетті өзге де нормалар мен лимиттер белгілеу арқылы жүргізіледі.Пруденциялық нормативтерді уәкәлетті орган белгілейді және ол, атап айтқанда: төлем кабілеттігінің нормативтерін; қаржылық тұрақты нормативтерді кірістіреді.Сактандыру ұйымының сақтандырудың немесе қайта сақтандырудың жекелеген шарттары бойынша міндеттемелерінң ең көп көлемі өз капиталы мен сақтандыру резервтері сомасының 10 пайызынан аспауы керек.Сақтандырудың және кайта сактандырудың қолданылып жүрген шарттары бойынша қабылдаған міндеттемелерін орындауды камтамасыз ету ушін сактандыру ұйымының актуарий есептеген көлемде қалыптасқан сақтандыру резервтерінің болуы міндетті.Сақтандыру резервтерінің қаражаты тек қана сактандыру ұйымыньң қолданылып жүрген сақтандыру шарттары бойынша өз міндеттемелерін орындауға байланысты сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруға арналған.Сақтандыру ұйымына санкцияларды уәкілетті орган не сот қолданады: уәкәлетті орган санкциялар ретінде мынадай шаралар қолдануға: айыппұл салуға; лицензияның қолданылуын тоқтата тұруға; лицензияны кері қайтарып алуға; сақтандыру ұйымдарының акцияларын оның акционерлерімен мәжбүрлеп сатып алу туралы шешім қабылдауға және оларды жаңа инвесторларға сатуға; сақтандыру ұйымның басшы қызметкерлерін қызметтік міндеттіктерін атқарудан шеттетуге құқылы.Сақтандыру ұйымы өз қызметінің жыл сайынға міндетті аудитін жүргізіп отырады.

2.2 Сақтандыру  нарығының  жағдайы және құрамы

                       мен құрылымы 

    Салалық нышаны бойынша өмірді сақтандыру нарығын (сонымен бірге сақтандырудың барлық ұзақ мерзімді түрлері: зейнетақыны, денсаулықты, аннуитет және т.б. жатады), мүлікті сақтандыру нарығын, жауапкершілікті сақтандыру және де жазатайым уақиғалардан сақтандыру нарығын бөледі. Қазақстан Республикасында сақтандырудың “өмірді сақтандыру” және “жалпы сақтандыру” сияқты екі саласы белгіленген. Масштабы бойынша ұлттық, аймақтық және халықаралық сақтандыру нарықтарын бөледі. Ұлттық сақтандыру нарығы – жеке мемлекеттегі сақтандыру ұйымдарының қызмет ету сферасы. Институционалды түрде ұлттық сақтандыру нарығы сақтандыру ұйымдарынан, арнайы қайта сақтандырушы ұйымдардан, сақтандыру брокерлері мен агенттерінен тұрады. Ұлттық сақтандыру нарығындағы барлық қызмет ұлттық сақтандыру заңы шегінде жүргізіледі. Бұл заңның орындалуын бақылау мемлекеттік сақтандыруды бақылау органына жүктелген. Ең ірі ұлттық сақтандыру нарықтары АҚШта, Ұлыбританияда, Германияда және басқа да бірқатар елдерде қалыптасқан. Ұлттық сақтандыру нарығында Үкіметте, бұқаралық ақпарат құралдарында, халықаралық келіссөздерде сақтандыру ұйымдарының ұжымдық мүдделерін ұсынатын ұлттық сақтандыру ассоциациялары қызмет етеді.  Аймақтық сақтандыру нарығы өзара интеграциялық байланыстармен байланысушы жеке аймақтардың сақтандыру ұйымдарын, ұлттық нарықтарын біріктіреді. Ең ірі аймақтық нарық болып Солтүстік американ сақтандыру нарығы (АҚШ, Канада) саналады. Еуропалық экономикалық одастастықтың сақтандыру нарығында терең интеграциялық процесстер жүруде. Бұл “Еуропалық экономикалық одақтастықтың ортақ сақтандыру нарығын” құру туралы жоспарды жүзеге асырумен байланысты. Еуропалық экономикалық одақтастықтың ұлттық сақтандыру заңдарын толық сәйкестендіру көзделген. 
    Халықаралық сақтандыру нарығы – бұл ұлттық және аймақтық сақтандыру нарықтары жиынтығы. Мұндай мағынада халықаралық сақтандыру нарығы ретінде халықаралық сақтандыру операцияларының едәуір үлес салмағымен сипатталатын жергілікті сақтандыру нарықтары қарастырылады (Нью-Йорк, Лондон, Цюрих). Қайта сақтандыру арналары бойынша және брокерлер арқылы ірі тәуекелдер көптеген халықаралық және аймақтық сақтандыру нарықтары арасында бөлінеді. Мүдделерді сәйкестендіру және сақтандыру ұйымдарының жалпы проблемаларын шешу мақсатында халықаралық сақтандыру одақтары (техникалық тәуекелдерді сақтандырушылардың халықаралық одағы, теңіздік сақтандырушылардың мемлекеттік одағы және тағы басқалар) қызмет етеді. Сақтандыруды жүзеге асырудың негізгі ұйымдық-құқықтық нысандары болып мемлекеттік сақтандыру, акционерлік қоғамдар жүргізетін сақтандыру және өзара сақтандыру табылады. Мемлекеттік сақтандыру – бұл сақтандырушы ретінде мемлекеттік ұйым бой көрсететін сақтандыру нысаны. Мемлекеттік сақтандыру сақтандырудың барлық түрлерін жүргізудегі мемлекеттің абсолютті монополиясы жағдайында, сақтандырудың жеке түрлеріне мемлекеттік монополия жағдайында немесе қандай да бір мемлекеттік сақтандыруда монополиясы жоқ болған жағдайда жүргізілуі мүмкін. Қазір ТМД елдеріндегі сақтандырудың дамуы соңғы вариантқа жақындауда. Бірақ, мемлекеттік сақтандырудың кейбір түрлерін жүргізудегі басымдылығының болу мүмкіндігін ұмытпаған жөн. Қазіргі кезде Қазақстанда мемлекеттің сақтандырушы қызметінің тек жалпы мемлекеттік стратегиялық мағынадағы мүдделерді сақтандырудағы ғана басымдылығын көрсетуге болады. Осылайша, “Казагрополис” республикалық мемлекеттік ауыл шаруышылық сақтандыру кәсіпорыны (құрылтайшысы Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық Министрлігі) үшін басым бағыт болып ауыл шарушылығының өндірісін міндетті сақтандыру табылады. Ал “Казахинстрах” мемлекеттік сақтандыру компаниясы үшін инвестицияларды сақтандыру басым бағыт болып табылады.

    Акционерлік сақтандыру  – сақтандырушы ретінде өзінің  жарғылық капиталын акциялардың  көмегімен құратын акционерлік  қоғамдар бой көрсететін сақтандыру  қызметін ұйымдастыру нысаны.Акциялар  арқылы жарғылық капиталды құру  құрылтайшыларға заңды және жеке  тұлғалардан ақша ресурстарын  тарту арқылы тез арада сақтандыру  операцияларын жүргізуге мүмкіндік  береді. Алғашқы капиталды құру тәртібіне қарай ашық типтегі және жабық типтегі акционерлік қоғамдарды және де жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерді бөледі. Бұл айтылғандар дүниежүзілік тәжірибеге тән. Өзара сақтандыру - өзара көмек көрсету мақсатында сақтандырушылардың бірігуі байқалған сақтық қорғаудың ұйымдық нысаны. Өзара сақтандыру қоғамы – қазақстандық нарықтың жаңа қатысушысы. Қазақстандағы өзара сақтандыру қоғамының қызметі “Сақтандыру қызметі туралы” Заңмен және Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің “Өзара сақтандыру” атты 845 бабымен реттеледі. Өзара сақтандыру қоғамдары өз мүшелерінің мүліктерін және басқа да мүліктік мүдделерін сақтандыруын жүзеге асырады және де коммерциялық емес ұйымдар болып табылады. Коммерциялық қызметті жүзеге асырғанда қызмет ету тәртібі сақтандыру (қайта сақтандырушы) ұйымдар үшін бекітілген талаптарға сәйкес жүзеге асырылады. Заңдылық негіздің дамымауына байланысты сақтандыру нарығындағы бұл тауаша бой көрсетпеген. Осылайша, “Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығы 1996-98 жылдардағы негізгі бағыттары жөніндегі” Қаулыда шағын және орта бизнесті дамыту мақсатымен өзара сақтандыру қоғамдарын құру туралы ереже жобасын дайындау мақсаты қойылған. Сонымен бірге, Азаматтық Кодексте олардың қызмет ету жағдайлары өзара сақтандыру туралы заң актілерімен анықталады делінген. Бірақ қазіргі күнге дейін заң жобасы ұсынылмаған. Сақтандыру пулы – белгілі бір тәуекелдерді бірігіп сақтандыру үшін сақтандыру компанияларының бірлестігі. Негізінен сақтандыруға қауіпті, ірі және жаңа тәуекелдер қабылданғанда құрылады. Пулдың қызметі бірлесіп сақтандыру қағидатына сүйеніп құрылады. Әр компания пулға сақтандырылған тәуекелдерді береді, пул жинаған жарналардың белгілі бір үлесін алады және де сол үлесте нұқсандарды өтеу бойынша жауапкершілік алады. Пулдар шетелде авиациялық, атомдық, әскери тәуекелдерді, жауапкершілікті және т.б. сақтандыруда кеңінен дамыған.

Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өз құрылымында ішкі аудит  қызметі (аудиторы) болуы міндетті, оның қызметі лицензиялауға жатпайды. Ішкі аудит жүргізу тәртібі, уәкілетті мемлекеттік органның талаптары ескеріле отырып, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тиісті ішкі құжаттарында белгіленеді.

               2. 3.   Сақтандыру нарығын талдау және оның мәні

      Соңғы жылдар  қатарында, заңдылық негiзiн жетiлдiру  жалпы iшкi өнiмнiң өсiмiмен байланысты  халықтың жан басына кiрiс, валюталық  нарықтың тұрақтандыруына байланысты  Республиканың жалпы экономикалық  дамуы сақтандыру нарығының дамуына  ықпал еттi. Тұрақты сақтандыру  нарығын қалыптастыру және шыншыл  бәсеке құру мақсатында сақтандыру  нарығын реттеу және қызметiн  бақылау бойынша мiндеттi мемлекеттiк  орган сәйкесiнше функциялармен  жүктелген, сақтандыру қызметiн  бақылау бөлiмiмен заңдылық негiзiн  жетiлдiру, сақтандыру ұйымдарының  қысқаруы, аз қаржыландырылған әлсiз  компанияларының  арқасында iс  жүзiндегi компаниялар каржысының  көбеюi, олардың  активтерiнiң сапасын  көтеру бойынша жұмыстар жүргiзiлдi.Қазақстан Республикасының 01.01.09 жылдың жағдайы бойынша сақтандыру қызметiмен айналысу құқығыны ие 36 сақтандыру ұйымдарының лицензиялары бар, соның iшiнде – 1 - өмiрлiк сақтандыру, 5 - шетелдiк қатысушыларымен және 1 - қайта құрылған сақтандыру компаниясы,1 – Қазақстан Республикасы µлттық Банк талаптарын орындаушы ретiнде лицензия берiлдi. Қайта  ұйымдастырумен байланысты 4 - сақтандыру ұйымы өзiнiң лицензиясын тапсырды, оның iшiнде 1- мiндеттi мемлекеттiк органдарының сәйкес рұқсатын алған 4 – сақтандыру ұйымдарының лицензиялары мәжбүрлi тұрде алынды. 01.01.02 жылдың жағдай бойынша заңдылық талаптарын орындамаумен байланысты 1 сақтандыру ұйымының лицензия әрекетi тоқтатылды.Қазақстан Республикасы µлттық Банк жаңа заң қабылдаумен байланысты заңдылық пен қойылған талаптарын толық орындаған сақтандыру ұйымдары сақтандыру қызметiнiң жаңа үлгiсiмен айналысуға құқыққа ие лицензия  беру және  ауыстыру туралы шешiм қабылданды. Лицензия беру және ауыстыру 31 сақтандыру ұйымдарында жүргiзiлдi, оның iшiнде 1 қайта құрылған   5 сақтандыру ұйымдарының лицензиясын ауыстыру құралы сұрақ  қарастырылып жатыр.

      Мiдеттi сақтандыру. Қазақстан Республикасы  сақтандыру                   нарығын сақтандыру ұйымдары  санының қысқаруымен қарқын тенденцияларын  сақтауда, Бұл iс жүзiндегi сақтандыру  ұйымдарының есеп берушiлiк берiлгендерiнiң  көрсетiлуiмен дәлелденедi.Сақтандыру  сыйақыларының және төлемдерiнiң  көлемiнiң өсуi сақталды.  2005 жылдың  берiлген мәлiметтерi бойынша,  сақтандыру  сыйақыларының жалпы көлемi, 2004 жылмен  салыстығанда 63,6 %-ке өстi, яғни13,3 млрд. тенге құрды, Бұл 88,3 млрд. тенгеге  қарсы немесе 1997 жылмен салыстырғанда  4 есе көп.Сақтандыру сыйақыларының  ортажылдық өсуi соңғы 4 жыл  iшiнде 82,7 % құрайды. Сақтандыру  сыйақыларының орта суммасы халықтың  жан басына – есеп берушiлiк  кезеңде 901 тенге көлемiнде құрды(2007 жылда – 543,7 тенге) .2008 жылдың қорытындысы  бойынша жалпы iшкi өнiмнiң iшнде  сақтандыру сыйақыларының бөлiгi 0,4 % құрайды, Бұл 2004 жылдың көрсеткiшiне  қарағанда 0,08 % есе көп.Сақтандыру  төлемдерiнiң көлемi 91,3 %-ке өстi және 2,1 млрд. тенге немесе 14,1 млн. АІШ доллар құрды Ерiктi мүлiктiк сақтандыру бойынша сақтандыру төлемдерiнiң көлемi – 2,8 есе көбейдi, сөйтiп 998,4 млн. тенгеге жеттi, жеке сақтандыру бойынша 2,1 есе көбейдi. Мiндеттi сақтандыру түрлерi бойынша төлем көлемi 0,8 %-ке  төмендедi. Адам басына сақтандыру төлемдерiнiң орташа көлемi – 2005 жылдың 12 айына 144,8 тенге көлемiнде құрды (2008 жылда – 74,7 тенге көлемiнде). Соңғы 5 жыл iшiнде негiзгi бөлiгiн құрайтын ерiктi мүлiктiк сақтандыру класстары бойынша сақтандыру сыйақылар көлемiнiң өсуi байқалуда (97жылмен салыстырғанда 13 есе, 98 жылмен салыстырғанда 5,7 есе, 2004 жылмен салыстырғанда 1,8 есе) 01.01.02 жылдың жағдайы бойынша сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемiнде 79,5 % құрайды. Ерiктi жеке сақтандыру бойынша(12,1% бөлiгiмен) 2004 жылмен салыстырғанда сақтандыру сыйақыларының келiп түсуi 1,4 есе, 1997 жылмен салыстырғанда  -  3 есе көлемiнде өстi. Берiлген көрсеткiштердiң көбеюi экономикалық өсумен түсiндiрiледi және сәйкесiнше өзiнiң еңбегiнiң нәтижесiн және өзiн қорғауға қызығатын тұлға. Сонымен, мiндеттi сақтандыру бойынша сақтандыру сыйақылар көлемiнiң 0,8 % көлемiнде төмендеуi байқалуда, ал 1997 жылмен салыстырғанда 40%-ке аз. Ықтимал, Бұл Қазақстан Республикасы “сақтандыру қызметi жайлы” заңында 6 бабының 6 бөлiмшесiмен байланысты,сақтандырудың мiндеттi түрлерiнiң өткiзiлу шарттарына қосымша талаптарының заңды актiлерiнiң енгiзiлуiмен қарастырылған және сәйкесiнше заңның енгiзiлуi өкiмет орнын жояды деп шешкен автокөлiк иелерiнiң сақтандыру полистерiннiң бар болуын жол полиция органдарының мiндеттi реттеуiнiң жоқтығы. Одан басқа сақтандыру полистерiнiң өтiмдiлiгiн жүргiзетiн агенттердiң жауапкершiлiгi және бақылауының жоқтығы  бөлек үйымдармен сақтандыру  сыйақыларынан бұрыс жеңiлдiктер берiледi. Ауыл  шаруашылық өндiрiсiн мiндеттi сақтандыру бойынша шығын 370 %-тен көп болған сақтандыру төлемдерiн төлеу және автокөлiк иелерiнiң азаматтық құқықтық жауапкершiлiгiн  мiндеттi сақтандыру бойынша шығынның 50 %-ке шейiн өсу есебiнен белгiлi сақтандыру секторы өте шығынды болып қалуы жалғасуда. Шығындары сәйкесiнше 41 % және 38 %  көлемде құрайтын қаржы тәуекелдiлiгiн және автотранспорт құралдарын сақтандыруы кiрмейтiн мүлiктiк сақтандыру түрі ең табысты сақтандыру секторы болып табылады. Бақытсыз жағдайлардан сақтандыру классының шығындылығы төмен (14%)  медициналық сақтандыру түрінiң берiлген көрсеткiшi 65% көлемiн құрайды.

     Келесi сақтандыру  өнiмдерi жоғары сұраныспен қолданылады:  мүлiктiк сақтандыру бойынша –  мүлiктi және жылжымайтын мүлiктi сақтандыру, азаматтық жауапкершiлiктi  сақтандыру және  сақтандырудың  берiлген секторы бойынша жалпы  көлемiнде 89,3 –ке тең бөлiгiмен  жүктi сақтандыру; жеке сақтандыру  бойынша – медициналық немесе аурулар мен бақытсыз жағдайлардан (83,4% көлемiнде); мiндеттi сақтандыру бойынша - мiндеттi сақтандыру бойынша сақтандыру сыйақыларының негiзгi бөлiгiн жалпы көлемiнен 1 млрд. тенге немесе 77,8 % көлемiнде құрайтын ГПО автокөлiк иелерiнiң сақтандыруы алады. Екiншi деңгейлi банктермен аффилиренген сақтандыру үйымдарымен қаржы тәуекелдiлiгiн сақтандыру бойынша 99 % сыйақы қабылдағанымен

де қаржы тәуекелдiлiгiн  сақтандыру  бөлiгi 4 %-ке түстi.. Сақтандыру нарығының негiзгi көрсеткiштерi төмендегi кестеде көрсетiлген.

Кесте 1. Сақтандыру нарығының негiзгi көрсеткiштерi.

Сақтандыру сыйақылар  құрылымында болған өзгерiстер төмендегi

графикте көрсетiлген. Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығында бiрнеше сақтандыру ұйымдарының топтарын бөлiп көрсетуге болады. Бiрiншi топқа сақтандыру сыйақыларын жинау бойынша алға шыққан 6 ұйымдарын жатқызуға болады, олардың сыйақыларының нарықтық бөлiгi 65,3% тiн құрайды. (ЖАІ ”Іазахинстрах” – 22,7%; ААІ ”Мұнай Сақтандыру Компаниясы” 11,4%; ЖАІ ”АIG” – 9,4%; ААІ ”Казкоммерцполис” –9,3%; ААІ ”БТА” –7,9%; ААІ ”Халықаралық Алматы сақтандыру  тобы”– 4,6%  ). Келесi топты 12 аймақтық сақтандыру құрайды, олардың бөлiгiне сәйкесiнше 8,6% сақтандыру сыйақы келедi, оның iшiнде 5-i – 5,6% бөлiгiмен Іарағандада орналасқан.  Басқа компаниялар 26,1% келедi. Бiрiншi топ сақтандыру ұйымдарымен жалпы көлемiнде 83%-iн құрайтын қайта сақтандыру сыйақыларының негiзгi бөлiгiн шетелге берген, сонымен олардың iшiндегi бiрiншiсiнiң бөлiгi сәйкесiнше 31% құрайды. 2005 жылы қайта сақтандыру операцияларын 11 сақтандыру ұйымдары жүргiзбегенiн айта кету керек.     

   Қайта  сақтандыру. Қазақстандық сақтандырушының сақтандыру резервтерiн және меншiктiк капиталдың көбеюi есебiнен меншiктiк ұстап қалу тiрегiнiң үлкеюiне қарамастан қазақстандық нарық өзiне iрi мүлiктiк тәуекелдердi алуға бейiмдi емес. Сақтандыру ұйымдарының мойындағы мiндеттердi  толық  орындауын қамтамасыз ету мақсатында шетелге қайта сақтандыруға 9,2 млрд. тенге немесе 60,9 млн. АІШ доллар берiлдi, Бұл сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемiнен 69 %-iн құрайды.01.01.07 жыл жағдайы бойынша сақтандыру (қайта сақтандыру) резидент емес ұйымдарға 2009 жыл басындағы 97%-тiк сақтандыру сыйақы көлемiмен салыстырғанда 2009 жылдың қайта сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемiнен 96,5%- көлемiнде сақтандыру сыйақылары берiлдi. АҚШ-та өткен жылы сентябрьде болған оқиғадан соң мүлiктiк сақтандыру сыйақылар көлемiнiң, сонымен бiрге қайта сақтандыру операцияларына тарифтер құны  көрсеткiшiнiң аздай түсiмi байқалуда. Сонымен бiрге авиациялық, мүлiктiк тәуекелдер және азаматтық жауапкершiлiк тәуекелдiлiгiн сақтандыру бағасы өсуде.

     Қазақстандық  тәукелдердi қайта сақтандыруды  қабылдауға жiберiлетiн ұйымдар ортасын шектейтiн Қазақстан Республикасы µлттық Банкi 31.03.01 жылғы “ Қазақстан Республикасының сақтандыру және қайта сақтандыру резидент емес ұйымдар үшiн – рейтингтiк агенстволар тiзiмiнiң бекiтiлуi туралы” өкiмi 31.05.09 жылы күшiне енген ең төмен рейтинг бойынша талаптар анықталуда.АҚШ-тағы оқиғалар – әлемдiк сақтандыру нарықтарына әсер еттi.  Бекiтiлген рейтингке сәйкес келетiн сақтандыру және қайта сақтандыру  резидент емес ұйымдардың бөлiгi қазақстандық сақтандыру ұйымдарынан тәуекелдердi қайта сақтандыруға қабылдамады, басқалар сыйақы төлемiнiң мөлшерiн көбейттi. Сонымен бiрге тәуекелдердi қайта сақтандыруға қабылдау тiзiмiне сәйкесiнше террористiк, әскерилерге де шектеулер қойылды.Сақтандыру ұйымдары тәуекелдердi қайта сақтандыруға жайғастыруда қиындықтармен кездесетiнi туралы Қазақстан Республикасы ұлттық Банкiсiне хабарлай бастады.Россияның сақтандыру нарығына аталған жағдайлар негiзiнен әсер етпегендiктен Қазақстан Республикасы µлттық Банкiсiнiң аталған өкiмiне сақтандыру қызметiн бақылау бөлiмiмен қосымшалар және өзгертулер  бекiтiлдi. Рейтингтiк агенстволар құрамына “Эксперт РА” россиялық рейтингтiк агенствосы қосылды, бұны қазақстандық сақтандыру ұйымдары мақұлдады, бiрақ Бұл мәселенiң толық шешiлуiне әкелмедi.