Сақтандыру нарғы және оның қызметтері

                IІІ. ҚР-да сақтандыру нарығының мәселелері және

                                     оларды жетілдіру бағыттары 

                  3.1. Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының  

                                         жағдайын талдау

      Экономиканың нарық жағдайындағы дамуы кезеңіндегі ақша-несие жүйесінің түбірлі өзгерістері процесінде сақтандыруды, сақтандыру қатынастарын және осы қарым-қатынастар жүріп жатқан нарықты зерттеу - өте маңызды, өйткені бұл мәселе халық, коммерциялық құрылымдар мен мемлекеттің мүдделерін қозғайды. Сақтандырудың әлемдік нарығының жаһандануы көрінісінде Қазақстанның көрсеткіштері біршама төмендеу көрінеді. Егер 2007 жылы сақтандыру компанияларының саны 41 болса, 2009 жылы 39 компания болды. Сақтандыру компанияларының активтері абсолютті шамамен де, салыстырмалы шамамен де Қазақстанның қаржы қорында және экономикада елеулі рөл атқармайды. Сақтандыру компанияларының активтері   2007 жылы  368,3 млрд теңгеден 2009 жылы 1 124,7 млрд теңгеге дейін көбейді (өсім 205,3%). ЖІӨ қатысты сақтандыру компанияларының активтері онша өсе қойған жоқ: 3,1%-дан 6,8%-ға дейін ғана өсті. Сақтандыру компанияларының меншікті капиталы 2007 жылы 142,6 млрд теңгеден 2009 жылы 330,8 млрд теңгеге өсті (өсім 132%), көрсеткіш ЖІӨ-ге қатысты 1,2%-дан 2,0%-ға көбейді.   1 кесте– Қазақстан Республикасы сақтандыру компанияларының даму үрдісі   

 
     Соңғы жеті жылда сақтандыру компаниялары активтерінің ең жоғарғы өсімі - % 2009 жылы болды. 2006 жылдың нәтижесі бойыншасақтандыру компанияларының активтерінің өсімі 84,7% болды. Қорыта айтқанда сақтандыру рыногының өсуі өте қарқынды, оны 3 бөлікке бөлуге болады: міндетті сақтандыру, нақты ерікті-мәжбүрлі сақтандыру және ерікті сақтандыру. Алдыңғы екі бөліктердің арқасында қарқынды өсу пайда болды. Жұмыс берушінің міндетті сақтандыруы жөніндегі Заң күшіне енді. Оған бөлінетін сыйақылардың мөлшері 9-10 млрд. теңгені құрайды. Халыққа және ұйымдарға кредиттер беру өсіп отыр, бұл «ерікті-мәжбүрлі»сақтандыру рыногының өсуіне үлкен көмегін тигізеді. Ерікті сақтандыру рыногына келсек, менің бағалауымша, мұндағы өсу 10%-дан аспайды.Ал осы сақтандыру сферасында жүргізілген төлемдерді төмендегі диаграммадан көруімізге болады: 
 
 
2сурет – 2009 ж сақтандыру компанияларынан ерікті сақтандыру бойынша жасалған сақтандыру төлемдері. 
Диаграммадан көріп отырғанымыздай 2009 ерікті сақтандыру төлемдері бойынша операцияларды ең көп жүргізген «КИС «Халық-Казахинстрах» АҚ болып табылады. Ол шамамен 1,81 млрд т. төлемдер жүргізген, яғни бұл көрсеткіш төлемдердін 29% құрайды. Келесі орынды «КК ЗиМС «ИНТЕРТИЧ» АҚ компаниясы иеленеді. Оның төлемдері 1,42 млрд.т. көсеткішімен 23% құрайды. Келесі 3 орынды 11% үлестерімен «БТА Банкінің «БТА Забота» еншілес ақтандыру компаниясы»АҚ, «КЖС Мемлекеттік аннуитеттік компания»АҚ , сонымен қатар «СК «Еуразия»АҚ компаниялары алып отыр. Ал қалған екі орынды «Казкоммерц-Полис «СК» Ақ 9% үлесімен және де «Мұнай сақтандыру компаниясы» Ақ 6% корсеткішпен алып отыр. Бүгінгі таңда Қазақстанның қор рыногы еліміздің экономикасының дамуының негізгі үрдісін көрсетеді және олардың шамалы ғана өзгерістерін байқап отырады. Сақтандыру рыногында соңғы екі жылда жақсы үрдістер сақталды, оны  сақтандыру сыйақылары көлемінің тез өсуінен байқауға болады. Былтырғы жылдағы жиналған сыйақы көлемі 79,1%-ға өсіп 120,2 млрд теңгені құрады.   Бұл жағдайда сақтандыру сыйақысының көлемі (міндетті, жеке өз еркімен және мүлікті өз еркімен сақтандыру) 17,8 –12,9 және 89,5 млрд теңгені құрап, тиісінше 36,9-65,4 және 93,3% болды.    Өмірді сақтандырудың перспективалық түрі бойынша сыйақының өсуі өте маңызды. Қаржыны қадағалау агенттігінің мәліметі бойынша 2009 жылдың сол кезеңімен салыстырғанда “өмірді сақтандыру ” саласы бойынша  сыйақысының көлемі 2008 жылы 2,6 есеге немесе 3,7 млрд теңгеге өскен, өмірді сақтандырудың жыйынтық сақтандыру сыйақысындағы үлесі 1 қаңтар 2009 жылы 2,1% қарсы, 3,1%-ға жеткен. Бірақ, сақтандыру сыйақысындағы үлесі аз мөлшер болса да, соңғы үш жылда озық өсудің тұрақты үрдісі байқалуда. Оны төмендегі 2-ші кестеден көруге болады.  
 
2 кесте – Сақтандыру компанияларында өмірді сақтандыру бойынша жасалған сақтандыру төлемдері 

 
Кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай өмірді сақтандыру саласы бойынша Қазақстан Республикасында сақтандыру(қайта сақтандыру) ұйымдарының саны 2007 жылы 41 және 2008 жылы 44 болса,ол көрсеткіш 2009 жылы 39 –ға дейін қысқарған. Берілген мәліметтер бойынша «АТФ Полис «СК» АҚ, «Валют-Транзит-Полис «СК» АҚ, «Валют-Транзит Life» ӨСК АҚ және "Чешска поиштовна" АҚ ЕК Қазақстан Чех сақтандыру компаниясы - ӨС" АҚ компаниялары 2007-2009 жылдар аралыгында өз қызметтерін тоқтатқан. Жалпы алғанда соңғы 3 жыл ішінде өмірді сақатандыру компанияларының көбісінде тұрақты өсу байқалады. Мысал келтіретін болса, өз қызметін атқаруымен және де даму темпінің жылдамдығымен елеулі жетістіктерге жеткен бірнещше сақтандыру ұйымдарын атап көрсетуге болады.Осы ұйымдардың ішінде ең көзге түсетін компания "Халык-Life" ӨСК" АҚ болып табылады. Бұл компанияның 2007 ж төлемдері 10404 мың теңгені құраса, бұл көрсеткіш 2009 ж 449143 мың теңгеге жеткен. Осыған байланысты сол жылдар аралығындағы өсімі 4217% құрады. Келесі орынды "PREMIER САҚТАНДЫРУ" АҚ иеленеді. Оның 2007ж төлемдері 783 мың т. болса,2009ж ол көрсеткіш 24693мың т. дейін жетті, ал өсімі 3053,6% жетті. Ал 3 орынды "Казкоммерц-Life" ӨСК" АҚ алды. Оның 2007ж төлемдері 34746 мың т. құраса, 2009ж ол көрсеткіш 281761 мың т. жетті, ал өсімі 771% құрады. Сонымен қатар осы жылдар ішінде керісінше сақтандыру төлемдері төмендеген компаниялар да жоқ емес. Олардың ішінде ең алғашқы орында "ТрансОйл" СК" АҚ тұр. Кестеден көріп отырғанымыздай бұл компанияның 2007ж жүргізген төлемдері 8057мың т. болса, ол көрсеткіш 2009ж 2074 мың т. төмендеген, сәйкесінше осы жылдар аралығында оның төлемдері 74,2% төмендеген. Екінші орынды "Пана Иншуранс" СК" иеленеді. Оның 2007 ж төлемдері 4 524мың т. болса, ал 2009ж ол 2013 мың т. құрады, яғни компанияның төлемдері 55,5% төмендеген. Ал келесі орындарды Виктория" СК" АҚ, "АМСГ" СК" АҚ, "Лондон-Алматы" СК" АҚ БК компаниялары өзара бөліскен. Олардың төлемдері сәйкесінше 42,6%, 27,6% және 21% төмендеген. Өкінішке орай, бұл берілген тізімде мүлдем 3 жыл бойына да ешқандай іс жүргізбеген компаниялар да бар. Олар: "ЦАСО" СҚ" АҚ, "Астық сақтандыру компаниясы" АҚ, "Темір Ат" СК" АҚ және т.б компаниялар болып табылады. 

 
         3.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының

                     проблемалары мен даму тенденциялары.

Бүгінгі таңда сақтандыру нарығының даму проблемаларының  негізгілері болып республикада өмірді және жеке басты сақтандырудың  басқа түрлерінің, сақтандыру ұйымдарын  корпоративті басқару жүйелерін  енгізудің, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметі туралы статистикалық  және өзге де мәліметтер базасының  қол жетерлігін қалыптастыру мен  қамтамасыз етудің жеткілікті түрде  дамымауы табылады.  Сақтандыру секторының проблемаларының ішінде келесілерді атап өткен жөн: ұзақ мерзімді және өмірді жинақтаушы сақтандыруды қосқанда, ерікті сақтандыру бойынша ұсынылатын қызметтердің шектеулігі; сақтандыру өнімдерінің (сақтандырудың міндетті түрлерінен басқа, бұнда ақы заңдылық негізінде бекітіледі) айтарлықтай қымбат тұруы және оларға сұраныстың төмендігі; нарықтағы бірқатар сақтандыру ұйымдарының жеткіліксіз белсенділігі; сақтанушылардың сақтандыруға, атап айтқанда өмірді сақтандыруға қызығушылығының төмендігі; сақтандыру ұйымдарының өздерінің тәуекелдерін дұрыс басқара алмауы (анықтау, бағалау, есеп беру); сақтандыру ұйымдарының жинақтаушы өмірді сақтандыру келісім-шарттары бойынша сақтанушыларға қарыз беру жүйесінің дамымауы; халықтың сақтандыру нарығына деген сенімділігінің төмендігі, сақтандыру ұйымдарындағы қызмет көрсету сапасының төмендігі; сақтандыру бизнесі облысындағы алдап-сулаушылық.

     Сақтандыру нарығының құқықтық базасындағы едәуір өзгерістердің, сондай-ақ жоғарыда атп өткен проблемаларды шешу жолындағы шаралар ішінде Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын дамытудың 2006-2010 жылға арналған мемлекеттік бағдарламасын ерекше атап өткен жөн. Мақсаты – ұлттық сақтандыру индустриясын одан әрі реформалау. Бағдарламаның алдына қойған негізгі жұмыстары: жеке басты сақтандыруды, соның ішінде оның жинақтаушы және ұзақ мерзімді түрлерін дамыту; өзара сақтандыру жүйесін дамыту; халықтың сақтық мәдениетін жоғарылату; сақтандыру ісінің ақпараттық және автоматизация деңгейін жоғарылату;міндетті сақтандыру облысында мемлекеттік саясатты дайындау және сақтандыру нарығының инфрақұрылымын одан әрі жетілдіру; сақтандыру аясындағы мамандардың мамандану дәрежесін дайындау және жоғарылату; сақтандыру қызметін реттеу мен қадағалау стандарттарын жоғарылату; қайта сақтандыру және бірлесіп сақтандыру тетіктерін жетілдіру.

      Осы бағдарламадан күтілетін нәтижелер: ұлттық сақтандыру индустриясының тұрақтылығы мен сенімділігін бекіту; жеке сақтандыруға деген сұранысты қалыптастыру; сақтандыру нарығының қазіргі заманға сәйкес инфрақұрылымын қалыптастыру; халықтың сақтық мәдениет деңгейін жоғарылату; міндетті сақтандырудың тиімді жүйесін құру; сақтандыру аясындағы кадрлық әлеуетті жақсарту; жаңа сақтандыру өнімдері мен технологияларын енгізу; сақтандыру қызметтеріның сапасын жақсарту; сақтандыру нарығының қатысушыларын қадағалау мен реттеудің тиімділігін жоғарылату. Сақтандыру ұйымдарының қызметінің стандарттарын белгілеу, ұжымдық басқаруды жақсартуды ынталандыру және жинақтаушы өмірді сақтандыруды дамыту үшін ынталандырушы жағдайлар қалыптастыру мақсатында 2004 жылдың 13 желтоқсанында Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасының салық салу бойынша кейбір заң актілеріне өзгерістер мен түзетулер енгізу туралы” Заңына бірқатар өзгерістер енгізілді. Осы Заң бойынша аннуитеттік сақтандыру бойынша ұжымдық табыс салығының мөлшерлемесін алынуға тиіс сақтандыру сыйақыларының сомасынан 2%-нан 1%-ға төмендетті. Сондай-ақ, 2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап жеке тұлғалар мен оларға жұмыс берушілерді жинақтаушы сақтандыруға, соның ішінде аннуитеттік сақтандыруға деген қызығушылығын жоғарылату мақсатында келесідей өзгерістер күшіне енді: жинақтаушы сақтандыру бойынша сақтандыру сыйақыларын төлеуге бағытталған табысқа салық салу сақтандыру төлемдерін алатын уақытқа ауыстырылады; жұмыс берушінің өз жұмысшысының пайдасына жинақтаушы сақтандыру бойынша төлеген сақтандыру сыйақыларының сомасы жұмысшының табысы саналмайды; жеке тұлғаның өз пайдасына жинақтаушы сақтандыру келісімдері бойынша енгізген сақтандыру сыйақыларының сомасы толық көлемінде алуға жіберіледі.