Атмосфераның ластануы

Ғалымдар, экологтар ғана емес, жұмысы мұнай  кен орындарымен байланысты көптеген адамдар - мұнай өндіру кезінде бөлініп  шығатын газдарды пайдаға асыру (утилизация) мәселелерін көтеріп  жатыр. Үкімет теория жүзінде бұл  бағыттың маңызды екенін көптен бері айтуда. Тіпті алғашқы жобалардың бірін бекітіп, мүмкіндігінше жақын  арада іс жүзінде қолға алынатынын да айтты. Алауларда газдарды жағу арқылы Қазақстан бағалы энергетикалық  ресурстардан қағылып отыр. Мұнан  басқа бұл газ ластаушылардың бірі ретінде планета температурасының өзгеруіне әсер ететін қуатты көздердің  бірі. Соңғы уақытқа дейін республикада атмосфералық ауаны ең қатты ластайтын  көздерге, әсіресе, күлі көп шығатын  көмірлерді пайдаланатын жылу энергетикалық  кешендерді де жатқызып келді. Экономикалық дағдарыс кезінде қалада амалсыздан көнтеген өнеркәсіп орындары тоқтап қалды. Алайда қала атмосферасындағы көміртеті  оксиді мен азот оксидінің мөлшерінің артуы саны күннен-күнге көбейе түскен автокөліктер есебінен болды. Қазақстанның үлкен қалаларында көп тараған  химиялық ластаушы - күкіртті газ (күкіртті ангидрид). Зерттеулер өкпе паталогиясы  мен атмосфералық ауаның ластануының  арасында тікелей байланыс бар екенін көрсетеді. Күкіртті ангидридтің мөлшерінің көбеюі бронхиалды астма мен созылмалы  бронхит ауруының асқынуьша алып келеді.

Индустриалды  дамыған елдерде атмосфераны  ластайтын негізгі көздер - автокөліктер, транспорттың басқа түрлері және өндіріс орындары. Зерттеу мәліметтері  бойынша антропогендік әсерден  атмосфераға жыл сайын 25,5 млрд. тонна  көміртегі оксиді, 190 млн тонна  күкірт оксиді, 65 млн тонна азот оксиді, 1,4 млн тонна хлорлы және фторлы көміртектер (фреондар), көмірсутектің, қорғасынның  органикалық қосылыстары, сондай-ақ қатерлі ісік ауруын тудыратын канцерогенді заттар бөлінеді. Ең таза ауа мұхит  бетінде. Ауылды жерлерде ауа құрамындағы  шаңды қоспалар мұхит бетімен  салыстырғанда 10 есе, кішігірім қалаларда 35 есе көп. Ал үлкен қалалар үстінен  қара тұманды байқауға болады. Мұнда  шаңды қоспалар мұхитпен салыстырғанда 200 еседен аса көп. Лас ауа ірі  қалаларда 1,5-2 км биіктікке дейін  созылады. Бұл лас тұман жазда  күн сәулесінің 20%, ал қыстың күні онсыз  да күн сәулесі аз болғандықтан жартысын Автокөліктерден бөлінетін заттар. Әрбір автокөлік жылына 4 тонна  ауа жұтып, 800 кг көміртегі оксидін, 40 кг азот оксидін және 200 кг-дай әртүрлі  көмірсутектерді атмосфераға бөледі. Автокөліктерден бөлінетін газдар - 200-дей заттардың Қоспалары. Мұнда  отынның толық және жартылай жанған өнімдері - көмірсутектер болады. Транспорт  моторы жай айналымда, жылдамдық  алар кезде және кептелісте тұрғанда қоршаған ортаға көмірсутектер көп  бөлінеді. Осындай жағдайда отын толық  жанбайды да, лас ауа 10 есе көп  бөлінеді. Қалыпты жағдайда қозғалтқыштан бөлінетін газдың құрамында С02 - 2,7% болса, жылдамдықты түсірген жағдайда - С02 3,9%-ға, ал жай қозғалған кезде - 6,9% дейін көбейеді. II валентті, IV валентті С02 ауаға қарағанда салмағы ауыр, жердің бетіне жақын жиналады. Сондықтан тротуарда, бесік- арбада отырған нәресте С02-ын анасынан көп жұтады. Адам организміне жағымсыз әсерлердің бірі - көліктерден бөлінетін газ құрамында көп кездесетін қорғасын және оның бейорганикалық түрдегі формалары. Ауадағы қорғасын мөлшері көбейген сайын оның мөлшері адам қанында да көбейе түседі. Нәтижесінде қанның оттегімен қанығуы нашарлап, ферменттердің белсенділігі төмендейді. Ал бұл өз кезегінде зат алмасу процесінің бұзылуына алып келеді. Сондай-ақ II валентті СО-да қандағы гемоглобинмен қосылып басқа мүшелерге оттегінің жеткізілуін қиындатады. Транспорттан бөлінген газдардың құрамында одан басқа иісі күшті, тітіркендіргіш альдегидтер (акролен, формальдегид) болады. Мұнан басқа бөлінген лас газдардың құрамында отынның толық жанбауынан ыдырап бітпеген көмірсутектер болады. Негізінен этилен қатарына жататын гексан мен пентан. Отынның толық жанбауы себебінен көмірсутектердің бір бөлігі құрамында шайырлы заттары бар қара күйеге айналады. Егер автокөліктің моторы нашар жұмыс істейтін болса бөлінетін шайырлы заттар мен қара күйенің мөлшері де соғұрлым көп болады. Мұндай жағдайда машинаның артынан будақтап қара түтін шығады.

Көлік түтіні құрамында бензинге қосылатын  тетраэтил-қорғасынның жануынан бейорганикалық қорғасын да бөлінеді. 1 литр бензин құрамында 1 гр тетраэтилқорғасын болады. Бензиннің  құрамына траэтилқорғасынды антидетонатор  ретінде қосады. Тетраэтилқорғасынның жануы кезінде бөлінген қорғасын қосылыстары бүкіл планета атмосферасына  таралады. Соңғы 100 жыл ішінде Гренландия мұздықтарында қорғасынның мөлшері 5 есе, ал судағы еріген қосылыстарының мөлшері соңғы 20 жылда мұхитта 10 есеге көбейген. Атмосфераға бөлінетін  қорғасыннын 86% автокөліктерден бөлінеді.

Аэропорттарда ұшақтардың қонған және ұшқан кездерінде де ластаушы газдар мейлінше көп бөлінеді. Мысалы, «Боинг» ұшағының ұшуы кезінде  бөлінген зиянды заттардың мөлшері  бір мезетте оталған 6850 «Фольксваген»  автокөлігінен шыққан зиянды заттар мөлшеріне тең.

Алматы  қаласында атмосфераны ластаудың 20% жеке секторлар мен жылу энергетикалық  жүйелердің еншісіне тисе, 80% - автокөліктердің  еншісінде. Қоршаған ортаға жанусыз  қалған көмірсутектері мен олардың  толық жанбауынан шыққан өнімдердің мөлшері бензинмен жүретін автокөліктерде дизельді автокөліктерге қарағанда анағұрлым көп.

Автокөліктердің қоршаған ортаға жағымсыз әсерін төмендету - тұрақты қоғам құрудың маңызды  шарты. Сондықтан қазіргі танда  жанармайды аз жұмсайтын автокөліктер үлгілері жасалып, бензинді сұйылтылған  газға алмастыру, бензиннің орнына мал азықтық (қызылша, жүгері) өсімдік  майларын пайдалану қолға алынуда.