Әлемдік мұхит проблемалары.
Жер бетінің 2/3 бөлігін алып
жатқан Әлемдік мұхит - суының салмағы
1,4-1021 кг-ды құрайтын үлкен резервуар.
Мұхит суы планетадағы су қорының
97%-ын құрайды. Сондай-ақ Әлемдік мұхит
планета халқының тағам ретінде
пайдаланатын барлық жануарлар белоктарының
1/6 бөлігімен қамтамасыз етеді. Жер
бетіндегі тіршілікті сақтауда негізгі
роль мұхитқа, оның ішінде мұхиттың жағалаудағы
аймақтарына жатады. Өйткені планета
атмосферасына түсетін оттегінің
70% планктондарда жүретін фотосинтез
процесінің нәтижесі. Әлемдік мұхит
биосферадағы тепе-теңдікті сақтауда
үлкен роль атқаратын болғандықтан,
оны қорғау халықаралық экологиялық
өзекті мәселелердің бірі.
Әлемдік мұхиттың зиянды
және улы заттармен, мұнаймен
және мұнай өнімдерімен, радиоактивті
заттармен ластануы үлкен алаңдатушылық
тудырып отыр. Ластанудың масштабын
мына мәліметтерден көруге болады:
жағалаудағы суларға жыл сайын
320 млн тонна темір, 6,5 млн тонна,
фосфор, 2,3 млн тонна қорғасын
бөлінуде. 1995 жылы тек Қара теңіз
бен Азов теңіздерінің өзіне
ғана 7,7 млрд/м3 лас тұрмыстық және
өнеркәсіптік ағын сулар төгілген.
Әсіресе Персия және Аден шығанақтарының
сулары және Балтық теңізі
мен Солтүстік теңіздің сулары
да қатты ластанған. 1945-1947 жылдары
кеңес, ағылшын және американдық
команда басқармалары қолға түскен
және өздерінің улы заттары
бар (иприт, фосген) 300 мың тонна
оқ-дәрілері суға батырылды. Суға
батыру операциялары асығыс, экологиялық
қауіпсіздік нормалары сақталмай
жасалды. Судың әсерінен қазіргі
кезде химиялық оқ - д ә р
і л е р д ің корпустары
қатты зақымдалды, ал мұның арты
жақсылық қа апармайтыны белгілі.
Мұхитты қатты ластаушылардың
бірі мұнай жоне мұнай өнімдері.
Әлемдік мұхитқа жыл сайын
орта есеппен 13-14 млн тонна мұнай
өнімдері төгілуде. Мұнаймен ластанудың
екі түрлі қаупі бар: біріншіден,
су бетінде теңіз фаунасы мен
флорасына қажетті оттегіні жібермейтін
пленка түзіледі; екіншіден, мұнайдың
өзі жартылай ыдырауы ұзақ уақытқа
созылатын улы зат болып есептеледі.
Судың құрамында мұнайдың мөлшері
10- 15 мг/кг жағдайда планктон мен майда
шабақтар қырылып қалады. Үлкен танкерлердің
апатқа ұшырауы кезінде мұнай
өнімдерінің суға төгілуін нағыз
экологиялық катастрофа деп айтуға
болады. Әсіресе радиоактивті қалдықтарды
(РАҚ) көму кезіндегі радиоактивті ластану
өте қауіпті болып табылады. Алғашында
радиоактивті қоқыстардан арылудың
жолы РАҚ-ды мұхиттар мен теңіздерде
көму болды. Әдетте бұлар 200 литрлік
бөшкелерге салынып, үстіне бетон құйып
теңізге тастайтын белсенділігі
төмен қалдықтар болды. Алғашқы
РАҚ-ды АҚШ Калифорния қаласынан 80 км
қашықтықта көмді. 1983 жылға дейін
РАҚ-ды ашық теңіздерге көмуді 12 ел жүргізіп
келді. Тынық мұхит суына 1949- 1970 жылдары
арасында РАҚсалынған 560 261 контейнер
көмілген.
Соңғы уақытта Әлемдік
мұхитты қорғауға арналған бірнеше
құжаттар қабылданды. 1972 жылы Лондонда
жоғары және орташа деңгейдегі радиациялар
қалдықтарымен теңіздерді ластауды
тоқтату бойынша Конвенцияға қол қойылды.
Орташа және төмен деңгейдегі радиоактивті
қалдықтарды көму тек арнайы рұқсатпен
жүргізілетін болды. 70-ші жылдардың басынан
бері 10 теңізді бірге игеретін әлемнің
120 мемлекетін біріктіретін БҰҰ-ның «Аймақтық
теңіз» экологиялық бағдарламасы жұмыс
жасап келеді. Аймақтық көпжақты: Солтүстік-Шығыс
Атлантика теңіз ортасын қорғау Конвенциясы
(Париж, 1992 ж.); Қара теңізді ластану дан
қорғау бойынша Конвенция (Бухарест, 1992
ж.) және бірқатар басқа да келісімдер
жасалды.
Аймақтық экологиялық
проблемалар
Ормандардың азаюы
Жаңбырлы тропикалық
ормандар оттегінің басты көзі
және оттегі тепе-теңдігін сақтауда
үлкен роль атқарады. Сондықтан
тропикалық ормандарды «планетаның
жасыл өкпесі» деп те атайды.
Соңғы 50 жылда адамның қатысуымен
Жер бетіндегі ормандардың 2/3
бөлігі, ал соңғы 100 жылда Жер
бетіндегі орман массивтерінің
40% жойылған. Жыл сайын дүние жүзінде
15-20 млн гектар (Финляндия аумағындай)
Спопикалы қ ормандар жойылуда.
Соңғы 10 жыл ішінде ормандардың
жойылу қарқыны 90%-ға өсіп, жылына
1,8%-ды құрайды. Ең көп шығынға
ұшырап жатқан елдердің қатарына
Бразилия , Мексика, Үндістан, Тайланд
жатады. Егер тропикалық ормандар
осындай қарқынмен жойыла берсе
30-40 жылдан соң Жер бетінде
мұндай ормандар қалмайды. Тропикалық
ормандар аумағының азаюы әсерінен
атмосферадағы оттегінің мөлшері
XX ғасырдың ортасымен салыстырғанда
жыл сайын 10-12 млрд тоннаға
азайып, ал көмір қышқыл газының
мөлшері 10-12%-ға көбеюде, яғни,
оттегі тепе- теңдігінің бұзылу
қаупі бар.
Ормандардың жойылуының басты
себептері: орман алқаптарының ауыл
шаруашылығы дақылдарын өсіру үшін
өңделуі, ағаш отындарға сұраныстың
артуы, ормандарды өнеркәсіп қажеттігі
үшін қырқу және дамудың үлкен
масштабты жобаларының іске асуы.
Халықтың тропикалық
аймақтарға көшуін мысалы, Бразилияда
(Амазонияны колонизациялау жобасын
іске асыру үшін) ауыл шаруашылығы
үшін жаңа жерлерді игеру мақсатында
кейде үкімет деңгейінде қолдайды.
Латын Америкасы мен Кариб
бассейні елдерінде экспортқа
шығару үшін мал шаруашылығын
дамыту саясаты тропикалық ормандарға
үлкен зиянын тигізді. Дамушы
елдердегі кедей халық санының
өсуі энергетикалық кризиспен
бірге ормандардың жойылуының
тағы бір себебі болып табылады.
БҰҰ-ның мәліметтері
бойынша, Азия, Африка және Латын
Америкасы елдеріндегі ауыл тұрғындарының
шамамен 90%, қала халқының 30% негізінен
ағаш отындарды пайдаланады. Коммерциялық
орман дайындау жұмыстары әдетте
қырқылған ағаш орнына ағаш
егілмей, экологиялық талаптар
орындалмай жүргізіледі.
БҰҰ-ның Рио-де Жанейродағы
конференциясынан (1992 ж.) соң дамушы
елдер орман ресурстарын сақтау
проблемасы бойынша халықаралық
келісімге дайын екендіктерін
растады. 1993 жылы Бандунг қаласындағы
(Индонезия) кездесуде әлемнің
барлық климаттық аймақтарында
орман шаруашылығының дамуын
қамтамасыз ететін бағдарламалар
жасау және оны бақылау туралы
халықаралық комитет құру жөнінде
ойлар айтылды.
Қазақстан аумағының
3,2% ғана орманды алқап. Мамандардың
пікірінше, еліміз орман қорғау
ісі бойынша әлемдік тәжірибеден
көп артта қалып қойған. Осы
күнге дейін ұлттық орман саясаты
қалыптасқан жоқ . Соңғы кездері
ағашты заңсыз кесу әрекеті
белен алды. Әсіресе еліміздің
орман қорының 40%-ын құрайтын
сексеуілді отау күшейіп барады.
Ал сексеуілдің онсыз да эколоғиясы нашар,
ылғалы аз, топырағы құнарсыз, құмды аймақтарда
өсетіні бәрімізғе белгілі. Айта кетерлігі,
1992 жылы орман көшеттерін отырғызу ісі
80,7 мың гектар болса, он жылдан сон 2002 жылы
бұл көрсеткіш 8,9 мың гектарға дейін қысқарған.
Су тапшылығын көптеген
ғалымдар соңғы кездегі атмосферада
көмір қышқыл газы мөлшерінің
көбеюіне байланысты температураның
көтерілуімен байланыстырады. Осыдан
бірін-бірі тудыратын проблемалардың
тізбегін жасау қиын емес: энергияның
көп бөлінуі (энергетикалық проблемаларды
шешу) - парникті эффект — су
тапшылығы — азық-түліктің жетіспеуі
(өнімнің болмауы). Соңғы 100 жылда
температура шамамен 0,6°С-қа көтерілді.
Әсіресе 1995-1998 жылдары температура
қатты көтерілді. Көмір қышқыл
газы, метан және басқа да газдар
жылу сәулелерін сіңіріп парникті
эффектіні (жылу эффектін) күшейтуде.
Одан да маңызды фактор - тұрмыстық
және өнеркәсіптік мақсатта су
шығынының артуы. Осының әсерінен
Үндістан, Қытай, АҚШ-тың кейбір
аудандарында жер асты суларының
деңгейі айтарлықтай төмендеді.
Кейбір жерлерде суғару жұмыстары
үшін жаңбыр суын емес, тереңде
орналасқан қазба суларын пайдалануға
мәжбүр. Қытайдық ұлы өзендерінің
бірі Хуанхэ бұрынғыдай Сары
теңізге тек ылғалды жылдары
ғана жетеді- АҚШ-тағы ірі Колорадо
өзені де Тынық мұхитқа жылдағыдай
құя бермейді. Амудария мен Сырдария
өзендері де бұрынғыдай Арал
теңізіне жете бермейді. Судың
тапшылығы көптеген аймақтарда
экологиялық ахуалды нашарлатып
азық-түлік тапшылығына алып келуде.