Нарық жағдайында өнім сапасын басқару

 

Айналым қорлары  – өнім өндірушінің процесіне  бір рет қатысатын, өзінің заттық формасын толығымен жоятын, құнын жаңадан жасалған өнімге бірден ауыстыратын қорлар.

 

Кесте 5. Айналым қорларының жағдайын талдау, млн.тг.

 

РР/с	Көрсеткіштер	өлшем   бірлігі	2011ж	2012ж	Ауытқуы
					(+;-)	Өзге-руі,%
А	1	2	3	4	5	6
11.	Материалдар	мың.тг	131 405,6	120 905,7	-10 499,9	92,0
22.	Аяқталмаған   өндіріс	мың.тг	172 556,2	161 694,0	-10 862,2	93,7
33.	Дайын өнім	мың.тг	9 062,4	8 632,3	-430,1	95,3
44.	Тауарлар	мың.тг	10 512,8	9 940,1	-572,7	94,6
55.	Тағы   басқалары	мың.тг	53,0	52,5	-0,5	99,1
6	Барлығы		323 590,0	301 224,6	-22 365,4	93,1

Кесте мәліметтерінен 2012ж есепті жылы кәсіпорынның айналым қорларының айтарлықтай кемігенін байқауға болады. Оның өзгеруіне материалдардың -10500 мыңға, аяқталмаған өндірістің -10862.2 мыңға, дайын өнім көлемінің -430.1 мыңға, тауарлардың      -572.7 мыңға, жалпы айналым қорларының -22365.4 мыңға кемуі себеп болады. Жалпы ксіпорынның экономикалық көрсеткіштерінің төмендеуінің себептерін қорытынды бөлімде толық атап көрсетеміз.

Кәсіпорынның жұмысын сипаттайтын маңызды көрсеткіштердің бірі өнімнің өзіндік құны болып табылады. Өнімнің өзіндік құнының жалпылаушы көрсеткіштері ретінде толық өзіндік құн, өнімнің жеке түрлерінің калькуляциялық бірліктерінің өзіндік құны, өнімнің бір теңгеге кеткен шығындар қолданылады.      Талдауды өнімнің өзіндік құнын жалпы бағалаудан бастаймыз.

 

Кесте 6. Өнімнің өзіндік құнын жалпы бағалау

 

РР/с	Көрсеткіштер	өлшем   бірлігі	2011ж	2012ж	Ауытқуы
					(+;-)	Өзгеруі, %
А	1	2	3	4	5	6
11.	Өткізілген   өнім көлемі	мың.тг	40 287,1	39 036,4	-1 250,7	96,9
22.	Өнімнің   өзіндік құны	мың.тг	30 315,6	30 946,6	631,0	102,1
33.	Өткізілген өнімнің   1тг-не келетін шығындар	теңге	0,75	0,79	0,04	105,4

 

Кесте мәліметтері толық өзіндік құнның есепті жылына 631 мың тг-ге, немесе 102 %-ға өскендігін байқатады. Өткізілген өнімнің көлемі есепті 2012 жылы –1250.7 мың тг-ге төмендеп, 39036.4 мың тг-ні құрады.

Тауарлы өнім көлемінің өзіндік құн көлемінен есепті 2012 жылы артып кетуіне байланысты осы мезгілде 1 тг. кеткен шығындары 0.79 тг-ні құрап, өткен 2011 жылмен салыстырғанда 0.04 теңгеге өскен.

Келесі кестеде өнімді өндіруге кеткен шығындар сметасына талдау жүргізіледі.

Бұдан әрі негізгі өндіріске кеткен негізгі қорлардың құрамын және құрылымын қарастырамыз. Бұл бізге кәсіпорынның еңбек құралдарымен қаншалықты қамтамасыз етілгенін және жаңа техникалық машиналар мен жабдықтарды пайдалана отырып әрбірөнім шығымын азайтуға бағытталған кешенді жұмыстра жүргізілуде. Сонымен қатар 2011 және 2012 жылғы көрсеткіштерді салыстыра отырып, өндіріс көлемін өзгертуге әсер ететін басты ауыткушылықтар мен өзгеріс нәтижелерін көрсетеді. Кесте бойынша өнімді өткізгеннен өндірушіге, яғни «Қызыл-Жар» өндіріс кәсіпорынның негізгі шығындары көрсетілген.

 

Кесте 7. Өнімге кеткен шығындар сметасы

 

РР/с	Шығындар сметасы	2011ж		2012ж		Ауытқуы
		мың тг.	%-дық үлесі	мың тг.	%-дық   үлесі	(+;-)	Өзге-руі,%
А	1	2	3	4	5	6	7
11.	Шикізат пен негізгі   материалдар	16 800,0	55,4	16 486,0	53,3	-314,0	98,1
22.	Көмекші материалдар	5 048,0	16,7	6 155,7	19,9	1 107,7	121,9
33.	Сырттан алынатын отын	187,5	0,6	179,9	0,6	-7,6	95,9
44.	Сырттан алына-тын энергия	29,0	0,1	31,1	0,1	2,1	107,2
55.	Еңбек ақы	6 789,5	22,4	6 662,9	21,5	-126,6	98,1
66.	Еңбек ақыдан аударымдар	1 357,9	4,5	1 332,9	4,3	-25,0	98,2
77.	Амортизациялық аударымдар	31,1	0,1	42,3	0,1	11,2	136,0
88.	Басқа да ақшалай   шығындар	72,6	0,2	55,8	0,2	-16,8	76,9
9	Барлығы	30 315,6	100,0	30 946,6	100,0	631,0	102,1

Кесте берілгендері бойынша кәсіпорынның шығындары есепті жылы 631 мың тг. немесе өткен 2011 жылмен салыстырғанда 2.1%-ға көп екендігін байқаймыз. Шығындар сметасының барлық тармақтары өзгеріске ұшырады.

Шығындардың жалпы сомасы шығаратын өнім көлеміне, құрылымына, өзгермелі немесе тұрақты шығындар деңгейіне байланысты өзгереді деп есептеуге болады.

Шығындардың артуының басты себебі:  егістік жерлердің көлемінің ұлғаюы, тиісінше жаңа астық қабылдау пункттерін ашу қажеттілігінің туындауы, техникалық құрал-жабдықтар санының артуы, тұқым көлемінің, тыңайтқыштар мен  жанар-жағармай бағасының жоғарылауы, энергияға кеткен, сондай-ақ маусымдық жұмысшылар санының артуы, есепті 2011 жылы өткен 2012 жылмен салыстырғанда астықтың нарықтық бағасының (бидай: 2011ж. 198.5 АҚШ долл.–1тонн., 2012ж.–145 АҚШ долл.–1тонн.) айтарлықтай төмендеуі және т. б. болып табылады.

 

Кесте 8. Өнім рентабельділігін талдау.

 

РР/с	Көрсеткіштер	өлшем   бірлігі	2011ж	2012ж	Ауыт-қуы   (+;-)	Өзгеру-і,%
А	1	2	3	4	5	6
11.	Өткізуден алын-ғын таза табыс	мың.тг	-1 365,6	-5 170,8	-3 805,2	378,6
22.	Өткізілген өнімнің   өзіндік құны	мың.тг	30 315,6	30 946,6	631,0	102,1
33.	Кезең шығындары	мың.тг	11 337,1	13 260,6	1 923,5	117,0
44.	Өнім рентабелділігі	мың.тг	-3,3	-11,7	-8,4	356,8

 

Кесте берілгендері бойынша байқағанымыздай есепті жылы кәсіпорынның рентабельділігі теріс мәнге ие болды, яғни кәсіпорын жұмысы  тиімсіз болды. Оның өзіндік себептері: өнімді және басқа да өткізулерден алынған пайданың төмендеуі, яғни есепті 2012 жылы өткен жылмен салыстырғанда 3805.2 мың тг-ге төмендеуі немесе 278.6%-ға кемуі, сондай-ақ толық өзіндік құнның, яғни дайын өнім бағасының көтерілуі есепті 2012 жылы өткен жылмен салыстырғанда 631 мың тг-ге өсуі немесе 102.1%-ға көтерілуіне байланысты болды. Соның нәтижесінде есепті 2012 жылы өткен жылмен салыстырғанда өнім рентабельдігі  айтарлықтай өскен жоқ.

Бұл бөлімді талдау еңбек ресурстарын пайдалануды жалпы бағалаудан басталады.

Бұл кесте мәліметтері  бойынша байқағанымыздай өнімді өткізу көлемі өткен жылмен салыстырғанда есепті 2012 жылы 1250.7 мың тг-ге кеміді. Бұл шикізат көлемінің азаюына байланысты болды.

Өнім көлемінің артуына  байланысты бір қызметшінің еңбек  өнімділігі есепті 2012 жылы өткен 2011 жылмен салыстырғанда тиісінше 44,6 мың тг-ге немесе 23,6%-ға жоғарылады. Бұның себебі өнім өндіру көлемінің жоғарылауына және жұмысшылар санының кемуіне байланысты болды

 Өнім көлеміндегі  еңбек ақы қорының үлес салмағы есепті 2012 жылы өткен 2011 жылмен салыстырғанда сәйкесінше 16.9%-дан, 17.1%-ға, яғни 0.2%-ға жоғарылады, 1 қызметшінің орташа айлық еңбек ақысы 17.5%-ға өсіп, өткен жылмен салыстырғанда есепті 2012 жылы  29,9 мың тг-ге тең болып, 4,4 мың тг-ге өсті, яғни әрбір жұмысшы маусым кезінде жоғары еңбек ақы алып отырды.

Астық өнімдерінен түскен табыстың төмендеуінің бірнеше себептері болды: олардың қатарына әлемдік нарықтағы астық өнімдері мен шикізаттарына деген сұраныстың артуы, мемлекеттің астық түрлері мен өнімдерін экспорттауға шектеу қоюы, ал ішкі нарықтағы айтылған өнім бағасының төмен деңгейде сақталуы, соның ішінде әлемдік сән үлгілеріндегі ауыл шаруашылық өнімдерінен жасалған тауарлардың алдыңғы шепте болуы қосымша өткізулерден алынған табыстың жоғарылауына себеп болды, сондай-ақ кейбір мемлекеттердегі астық алқаптарының табиғи зардаптарға ұшырауы елдегі астық өнімдеріне айтарлықтай сұраныс тудыруына қарамастан жоғарыдағы жағдайларға байланысты шаруашылықтар өнімдерін жоспарланған деңгейдегіден әлдеқайда арзан бағамен сатуына, алға қойған мақсаттарына толықанды жете алмауына себеп болды.

 

Кесте 9. Еңбек ресурстарын пайдалануды жалпы бағалау

 

РР/с	Көрсеткіштер	өлшем   бірлігі	2011ж	2012ж	Ауытқуы   (+;-)	Өзге-руі, %
А	1	2	3	4	5	6
11.	Өткізілген   өнім көлемі	мың.тг	40 287,1	39 036,4	-1 250,7	96,9
22.	Жұмысшылар саны	адам	267	223	-44	83,5
33.	Соның ішінде   жұмысшылар	адам	213	167	-46	78,4
4.	Еңбек ақы қоры	мың.тг	6 789,5	6 662,9	-126,6	98,1
55.	1 жұм-ның орт.  еңбек өнімділігі	мың.тг	189,1	233,8	44,6	123,6
66.	Өнім көлеміндегі   еңбек ақы қорының   үлес салмағы	%	16,9	17,1	0,2	0,0
77.	1 жұм-ға орт.  еңбек ақы	мың.тг	25,4	29,9	4,4	117,5

 

Ауыл шауашылығында айта кететін, басты мәселелердің бірі мемлекетіміздің Халықаралық Сауда Ұйымына мүше болуына  байланысты елімізде қай салада болмасын қызмет етуші, яғни өнім өндіруші немесе қызмет көрсетуші нарық субьектілерінің өндірген өнім (көрсетілген қызмет) сапасының халықаралық стандарттарға сәйкестігіне аса қатал ден қойылуы.  Сондай–ақ Президентіміздің 2003–2005 жылдарды ауыл жылдары деп жариялауы, ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасын қадағалайтын, сапаны арттыруға тікелей себепкер болатын мекемелердің ашылуына немесе қайта жандануына үлкен мүмкіндік туғызды. Әрі қарай «Қызыл Жар» ӨК–нің өзіндік қаржыларын талдаймыз.

 

Кесте 10. «Қызыл Жар» ӨК –нің өзіндік қаржыларын талдау

 

РР/с	Көрсеткіштер	2011ж		2012ж		Ауытқуы
		мың тг.	%-дық үлесі	мың тг.	%-дық   үлесі	(+;-)	Өзге-руі,%
А	1	2	3	4	5	6	7
1.	Қаржылық қор	465,0	-2,0	387,5	-2,2	-77,5	83,3
2.	Бөлінбеген өткен жылғы  табыс	-32 154,1	139,3	-20 888,0	118,8	11 266,	65,0
3.	Жалпы табыс	9 971,5	-43,2	8 089,8	-46,0	-1 882	81,1
4.	Таза табыс	-1 364,6	5,9	-5 170,8	29,4	-3 806	378,9
5	Барлығы	-23 082,2	100,0	-17 581,5	00,0	5 500,7	76,2

 

Берілген кесте мәліметтерінен байқап отырғанымыздай, өзіндік қаржы көздерінің жиыны 2012 жылы -17 581,5 мың тг. шығынды болып отыр. Бұл көрсеткіштің теріс мәнге ие болуына, ең алдымен, бөлінбеген табыстың және жалпы табыстың кемуі әсер етті. Ол шамалар өткен жылмен салыстырғанда сәйкесінше –11 266,1 мың тг-ге және -1 881,7 мың теңгеге төмендеген.