Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікке

Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы  заңына сәйкес, фермерлердің кәсіпорындармен, ұйымдармен, азаматтармен, мемлекеттік  басқару органдарымен қарым-қатынасы шарт негізінде құрылады. Берілген ереже өте маңызды болып табылады. Шарт тараптардың өз өздігін ерекшелейді, оларды тәртіпке келтіреді, және де оны орындамау немесе тиісті орындамау жағдайлары мүліктік санкцияларды қарастырады - өсім, тұрақсыздық, айыппұл және т.б.  Заңнамамен (азаматтық заңнаманың негіздерімен) шарттың 20-ға жуық  түрлері қарастырылған – қарапайым түрде (сатып алу сату, сыйға тарту, айырбас, қарыз және т.б.), және арнайы түрде (материалдық-техникалық қамсыздандыру, өндірістік-техникалық қызмет көрсету, ауыл шаруашылық өнімдерін сату , несие беру, жерлерді кепілге алу шарттары және т.б.). Фермер өзінің таңдауы бойынша партнерді және шарт түрлерін таңдап алуы мүмкін. Бұл қатынаста үлкен мүмкіншіліктер бар. Ең бастысы маңызды жағдайларда жіберіп алмауы үшін шартты дұрыс құрастыру қажет, ол үшін заңгерлердің көмегіне жүгінуі қажет. Шартта   тараптардың мүліктік жауапкершіліктерінің шараларын қарастыруы қажет, себебі олардың құқықтары сотта қорғалмауы мүмкін [2].    

Фермер өзінің таңдауы бойынша  қолда бар ақшаға мүлікті сатуға немесе алуға мүмкін немесе кез келген банктік мекемелерде шотын ашуға болады(14 бет).

Шаруа қожалығын құру тәртібі заңның 2 бабында бекітілген. Оны құруға кез келген 18 жасқа толған, әрекет қабілетті азамат құқылы. Басымдылықпен  ауыл шаруашылық білімі бар немесе ауыл жұмысында тәжірибесі бар азаматтар  қолданады. Бірақ шаруашылықты басқа да азаматтар құра алады, мысалы, демобилизацияланған әскери қызметшілер, қала тұрғындары.

Бұл үшін негізгі қолданатын басты  әрекет – жергілікті әкімшілікке  сұралатын жер участтіктерінің  орналасқан жерін, отбасының немесе азаматтардың топтарының құрамын, жер үлесінің санын, олардың жалпы ауданын, балло-гектарлық бағасын, шаруашылықты құру үміткерлерді белгілеу арқылы арызды береді. Әкімшілік арызды бір ай уақыт ішінде қарастыруы қажет.Қабыл алмау сотта шағымдалуы мүмкін. Заңнама шаруа қожалығы жарғысы керек пе әлде керек емес пе деген сұрақтарға нақты жауап бермейді. Көбісі оны талап етеді, бірақ шаруа қожалығы туралы заңында жарғы туралы түсінік қарастырылмаған.

Егер де шаруа қожалығы тұлғаның колхоздан(совхоздан) шығу кезінде  құрылса, болатын фермер колхоз басқармасына (совхоз әкімшілігіне) арызды беруі тиіс. Еңбек коллективтерінің рұқсаты мұнда талап етілмейді. Бұл арыз да бір ай уақыттың ішінде қарастырылуы қажет. Тоқтатқан үшін кінәлі тұлғаларға айыппұл салады. Даудың пайда болуы жағдайында ол сотпен шешілуі тиіс. Колхоздан немесе совхоздан шығушы жер үлесін және мүліктік пай алады. Мүмкіншілігінде мүлікті негізінен ұсынады, ал егер де ондай мүмкіншілік болмаса – ақшалай түрде беріледі.

Шаруа қожалығының пайда болуы  оны құрастыратын субъектілердің еркімен байланысты болады. Мемлекет немесе басқа да субъектілер біреуге шаруашылықты құруға мәжбүрлеу құқылы емес. Заңда шаруашылықты құрудың жалғыз нысаны туралы айтылған – ол оның басшының инициативасы бойынша. Шаруашылықты бөлу, бір шаруашылық қожалықтан басқаға өту жолдары айтылмайды. Әрине, бұл жаңа шаруашылықтардың бұл тәсілдермен пайда бола алмайды дегенді білдірмейді. Заңда бұндай формалары қарастырылмаған. Колхозбен совхоздан шыққан кезде шаруа қожалығы механизімін құру және реттеу толық жетік болады.

Мемлекеттің  тіркеуші рөлінде болуы, шаруа қожалығын тіркеу тәртібін анықталған заңдай анытамайды. Жергілікті басқару органдары қожалықтардың заңды құрылғаны туралы сұрақты шешеді, оның басшысының білімділігіне байланысты талаптар қоя алады, қожалықты құруға алдын ала дайындығы жоқ немесе жаман мәртебесі болса рұқсат бермеуге құқылы [2].

 Шаруа қожалыѓының  заңдық қызметі оны тіркегенінен  кейін басталады.  Осы уақытқа  дейін оның басшысының басқа  субъектілерімен қарым-қатынасы  заңсыз болып табылады.

Заңда көрсетілген негіздерге байланысты тіркеуге  жол бермеуі мүмкін. Егер де заңсыз бас тартқанның нәтижесінде шаруа қожалығы шығындалса, онда ол сот арқылы талап етуі мүмкін.     

Тіркеуге жол бермеуі  мынаған негізделуі мүмкін: егер шаруашылық ұсыныған қызметі жердің мақсатына сай келмесе, егер ұсынылған кәсіп тыйым салынған болса, егер жоспарланған қызмет экологиялық және медициналық талаптарға сәйкес келмесе.

Шаруашылықты тіркеуге бас тарту  бір ай ішінде жазбаша  түрде құру туралы жазбаша түрдегі өтініш берілуі керек. Шаруашылық басшысын таңдау оның ұжымы құқылы.

Бірақ та, егер бір жер  учаскісіне бірнеше талапкерлер  болатын болса, жергілікті атқарушы орган конкурс негізінде кімге  участок берілетіні өтініш берушілерінің арасында анықталуы мүмкін.

Жерді алу туралы өтініште жердің көлемі, оның құны, мүмкіндігінше алу нысаны, сонымен қатар сұрақ сұраған жер учаскісінің тұрғылықты жері. Қысқаша нысанда шаруашылық бағын ескере отырып, экономикалық мөлшері мен сұрастырған жерлер құрамын негізделуі, жер бөлігіне және қосымша жер бөлігін алу шарттарына құқығы туралы күәліктің көшірмесін беруі, ауылшаруашылығының өндіріс бастығын жұмыс тәжірбиесін куәландыратын еңбек кітапшасынан үзінді немесе білімінің сәйкестігі туралы құжат немесе жер учаскісі құқығына иеленбейтін азаматтарға арнайы дайындықтан өтуі туралы құжат.

Қожа шаруашылығы туралы заң шаруашылық қызметінің тоқтатылуы негізін толық тізімін бермейді ( 20 б ). 20 бабына сәйкес келесі жағдайлар келтіріледі: егер шаруашылықтың ешбір мүшесі, мұрагері немесе шаруашылық қызмет жалғастыруға ынтасын білдірген басқа тұлға болмаса, сонымен қатар күйреуі және жер пайдалану құқығы тоқтатылған жағдайда негіз болады. Шаруашылық қызметінің тоқтатылуына мыналар негіз болуы мүмкін: Қожа шаруашылық туралы заңының 11 бабына сәйкес    жер учаскілерін ауылшаруашылық мақсатына сәйкес пайдаланбау, жердің дегродацияға ұшырауына әкелетін әдістерін пайдалану, мемлекеттік және қоғамдық қажеттілік үшін заңда анықталған тәртіпте жер учаскісін алу, сонымен қатар жер кодексінде қарастырылған басқада жағдайлар негіз бола алады.

Шаруа қожалығы кәсіпорын бола алмауы немесе күйреуі, оның алынып тасталуының тәртібі мен шарты “Банкрот туралы” ҚР Заңымен реттеледі. Сондықтан заң бойынша несие берушілердің талаптарын қанағаттандыра алмайтын кәсіпорынның күйреуі туралы ісін прокурор немесе несие берушілер қозғауға құқылы. Кәсіпорынның банкроттық жағдайын танығанда, қарыздық талаптарын  қанағаттандыру үшін оның алып тастау туралы мәселені қоюға құқылы.

Кәсіпорын қызметін тоқтатылуы, оның алынып тасталуына байланысты барлық салалық мәселерінен “ шаруа қожалығы туралы ” Заң алынып тасталған шаруашылықтың мүлігін пайдалану мәселесін ғана қозғайды. Ол азаматтардың еңбек ақысы үшін, шаруашылықпен еңбек шартын жасасқан үшін бюджеттік төмдерді төлеу үшін, банктерге судаларды қайтару, басқа несие берушілердің қарыздарын қайтару үшін төленуі керек. Шаруа қожалығы қызметінің тоқтатылуы туралы мәліметтердің міндетті түрде жариялау жағдайын заңшығарушы енгізуі керек, шаруашылық алынып тасталған жағдайда егер мұрагерлері болмаса, оның жері мен мүлкінің тағдырын нақты анықтау, сонымен қатар талаптарын қанағаттандыру, алынып тастау тәртібін реттеу қажет екенін ойландырады.

Сондықтанда кәсіпкерліктің бұл түрі аса тәуекелге бара қоймайтын  іскерлікке ұсынылады (1-2 тарм., 6-бап.)

Екіншіден, жеке кәсіпкерлерге  заңды тұлғаларға таралатын іскерлікті жүргізу ережелері жеке кәсіпкерлерге  де таралады.

Кәсіпкерлікті жүзеге асыру  бары-олардың заңды тұлғалармен  бірге міндет артуы,тең қуқылы деген  мағынаны береді. Шарттасуда олар еркін, шарттасудың орындалмауына жауапты немесе уқыпсыз орындау, сонымен қатар айыппұл санкцияларының бір бөлігін төлеу ж/с т.б. бар. Кәсіпкеліктің  ережелерінің бұзылуы әзімен бірге мүліктік жауапкершілікке желіп соғады.   Жеке кәсіпкер іс-әрекетін өз атынан жүргізеді.

 Заңшығарушы актілермен  қарастырылған жағдайларды қоспағанда  біріккен кәсіпкерлікте барлық  келісім шартттар,сонымен қатар  құқықтар мен міндеттер біріккен  кәсіпкерліктің мүшелері атынан  жүзеге асырылады.

 «Жеке кәсіпкерлік туралы» ҚР заңына сәйкес ЖК субьектісін тіркеу үрдісі қазір жеңілдетілген. Бірлік талонмен жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлік мемлекеттік тіркеуді қажет етпейді. Бұл жағдай «жеке кәсіпкер туралы» заңмен  «салың ж/с бюджетке қарасты барлық төлемдер» 2001 ж. 12 маусымдағы кодексте көрініс тапқан.

Жеке кәсіпкер тіркеуден  өтіп,салықтөлеуші куәлігін алып,өзінің тұрғылықты жері бойынша салық органына тіркелуге міндетті.

Міндетті мемлекеттік  тіркеуді жалдамалы жұмыскері бар  ж/с бір жылғы кірісі заңда  белгіленген жеке тұлғаларға байланысты салық мөлшерінен асатын жеке кәсіпкерлер өтуі тиіс (ҚР «жеке кәсіпкер туралы» заң 9-бап., 1-2 тарм.)

2002 жылдан бастап салықпен  белгіленген жылдық кіріс 9876 теңгені  құрацды (823* 12 ай). Жалдамалы жұмыскерлердің  еңбегін пайдалану және салықпен белгіленген жылдық кірісті көтеру кәсіпкерлік қызметке мемлекеттік тіркеусіз рұқсат етілмейды.

  Тіркеу кәсіпкердің  тұрғылықты жері бойынша ҚР  салық қызмет органдармен жүзеге  асырылады. Ол үшін салық комитетіне  белгіленген нұсқадағы өтінішті  өткіз керек:

• 3x4 фотосурет;
• тіркеуге байланысты төлемақы квмтанциясы;
• жеке куәлік;
• жеке тұлғаның ж/с басқалардың СЖН (РНН).

             Үкіметтің ҚР 6 желтоқсан 2001 жылдағы  № 1555 қаулысына сәйкес 2002 ж. 1 қаңтарынан  бастап тіркеу төлемақысы 4 айлық  яғни 3292 теңге құрайды.

Салық кодексінің 402-бабының 2 т-а сәйкес I-II-III топ мүгедектері  шаруашылық (фермерлік) қожалықтар, репотриттер (оралмандар) кәсіпкерлік пен азаматтың  алғанға дейін төлемақылардан босатылады.

Біріккен кәсіпкерлікті  тіркеу кезінде ЖҚ мүшелерінің әр-қайсына өтініш беруге міндетті. Куәлікке жеке кәсіпкерлік мүшелерінің, дерлік барлығы тіркеледі.

Куәлік қужаттар тансырған  күні мерзімсіз уақытқа беріледі. Яғни, бұл тапсырылған өтініште басқа  мерзім белгіленбеген жағдайда орындалады.

Куәлікті басқа тұлғаларға тапсыруға рұқсат етілмейды. Және оның көшірмелері (ксеро копия,то калірмесі) документ болып табылмайды. Көшірме арқылы кәсіпкерлікпен айналысуға тыйым салынады. Егер ондай көшірме бола қалған жағдайда тәркіленеді.

Өтініште берілген мәліметтердің өнеруі, (яғни кәсіпкерліктің орналасқан жері, СЖН (РНН) ж/с т.б.) кәсіпкердің қайта мемлекеттік тіркеуден өтіп,куәлік алуына соқтырады.

Кәсіпкерлік қызмет тоқтатылғанды  немесе куәліктің жарамдылық мерзімі  аяқталған жағдайда (өтініште көрсетілуіне сәйкес), тұрғылықты жерді ауыстрыған жағдайда куәлікті берілген салық органына қайтарылады.

2.2 Кәсіпкерлік қызметті лицензиялау

Азаматтық құқық субъектілері болып  азаматтармен қатар заңды тұлғалар – белгілі бір тәртіпте құрылатын  және таратылатын арнайы ұйымдар да бола алады.

Нақты бір мақсатқа жету үшін қазіргі  кездегі қоғамда адамдардың өз капиталдарын біріктіре отырып, белгілі бір  одақтар, ұйымдар, топтар құрмай ақ жету мүмкін емес. Сондықтан да азаматтық  айналымдағы мұндай негізгі құқықтық нысандағы тұлғалардың ұжымы заңды тұлға құрылымы болып табылады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық  кодексінің 33-бабына сәйкес заңды тұлғалар меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау  мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым ретінде бекітілген.

2003 жылғы санақ бойынша Қарағанды  облысы бойынша 12 736 заңды тұлға, 8 054 шағын бизнес субъектілері, ал Қарағанды қаласы бойынша 7 532 заңды тұлға мен 5 456 шағын бизнес субъектілері тіркеуден өткен [23]. 1999 жылмен салыстырғанда Қарағанды бойынша заңды тұлғалардың саны жуықтап алғанда 2 000-ға өсті. Дегенмен де, біреулері құрылып жатса, екіншілері банкрот болып, таратылуда. Сондықтан да қазіргі күні заңды тұлғалардың құқықтың табиғатын ашып, олардың әрекет етудегі заңдылығын анықтаудың маңызы зор.

КСРО құлап, Қазақстан егемендік  алып экономикалық реформалар кең өріс басталған уақытта кәсіпкерлік қызметтің күрт өсуін байқадық. Тіркеу органдарында кезекте тұрып және мемлекеттік тіркеу туралы тиісті құжаттар алғаннан кейін, енді ғана пісіп жетілген кәсіпкерлер салықтық есепке тұрып, банктен шот ашып, қазақстандық кіші және ірі бизнесі қатарын толыстырды. Бірақ уақыт өте келе, көптеген заңды тұлғалар таратыла бастады. Біреулері алдындағы мәселелерді шеше алмай, банкрот болып таратылса, екіншілері заңды тұлғаны құрып, оған өзінің шаруашылық қызметі мен салықтық төлемдері жөніндегі есеп беруге міндеттейтін белгілі бір мәртебе беріп, алдағы қиындықтарды жеңе алмай, мұндай кәсіпорындар деректі түрде қызмет етуден бас тартты. Олармен құрылған кәсіпорындар тіркеуден алынбаса да, іс жүзінде әрекет етпейді, есеп бермейді, салықтар төлемейді. Біреулері мойнына қарыз алып, оны қайтарғанша, банкрот болғаны тиімді деп түсінсе, ал кейбіреулері заңды тұлғалардың жарғылық капиталын да құрмаған. Құқықтық көзқарас жағынан мұндай заңды тұлғалардың әрекет етуіне жол берілмейді және де бұл мәселе тек олардың тоқтатылу жолымен шешілуге тиіс. Кейбір субъектілер ары қарай әрекет ету экономикалық жағынан тиімсіз болғандықтан заңды тұлғаның әрекетін тоқтата бастады.

Заңды тұлға нормативті актілермен, азаматтық заңнамамен, кей заңды тұлғалардың ұйымдастырушылық құқықтық нысандары туралы заңдармен реттелетін белгілі қағидаларға сүйеніп құрылады.

Заңды тұлғаның құрылуының қажеттілігі экономикалық қажеттілікпен, мекемеге керекті материалдық шарттармен, нарықтық және тұтынушылардың сұранысына сай тауарларды өндірумен туындайды.

Заңды тұлғаларды тіркеуге мемлекеттік органдардың қатысуына  орай заңды тұлғалардың құрылуының келесі әдістері бар:

1. Өкімдік тәртібі. Мұнда, заңды тұлға құрылтайшылардың өкімі бойынша пайда болады, арнайы мемлеккеттік тіркеу қажет етілмейді. КСРО – да көптеген мемлекеттік мекемелер осы тәртіп бойынша құрылған. Себебі, жоспарлы экономика жүйесінде басты рольді мемлекет атқарған, оның азаматтық қоғамнан биік болуы мемлекеттік тіркеуді қажет етпейді.