Кәсіпкерлік

-сауда келісімдерін жасауға  делдалдық қызмет көрсету;

-тауарлы сауданы, сауда операцияларын реттеу және сауда дауларын шешу;

-бағаға әсер ететін факторлар, бағалар жағдайы туралы мәліметтер  жинау;

Тауарлы биржалар ашық және жабық болуы мүмкін. Жабық биржадағы саудаға тек брокерлер- сатушы мен сатып алушы ортасына түсетін биржалық делдалдар қатыса алады, ал ашық биржадағы саудаға барлық азаматтар қатыса алады.

Кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі болып қаржылық кәсіпкерлік табылады. Оның қызмет аясы- айналым, баға алмасулар. Қаржылық қызмет өндірістік және коммерциялық, сонымен қатар жеке де болуы мүмкін .

Қаржылық кәсіпкерліктің негізгі қызмет алаңы болып коммерциялық банктер мен қор биржалары табылады.

Коммерциялық банктер- бүл коммерциялық үйымдарды төлемді негізде несиелейтін, ақшалай салымдарды қабылдаған және де басқа есепті операцияларды клиенттер тапсырмасымен орындайтын акционерлік типтегі қүрылым. Коммерциялық банктің табыс көзіне депозиттік және қарыз қүралдарының пайыздық ставкаларының айырмасынан түскен түсім жатады.

Коммерциялық банк операциялары 3 топқа бөлінеді:

-пассивті;

-активті;

-коммиссиялы-делдалдық;

Қор биржасы- капитал мобилділігінің жоғарлауына әсер етіп, активтердің нақты қүнын шығаруға септесетін ылғи қызмет атқарып тұратын, үйымдасқан-әрленген бағалы қағаздар нарығы түсіндіріледі. Қор биржасының қызмет ету принцип! үсыныс пен сүранысты оперативті реттеуге негізделген.

Қор нарығында бағалы қағаз катировкасы жүргізіледі. Олар биржадан өтетін барлық бағалы қағаздар үшін сатып алушылар мен сатушылар биржаларының бағамдары бойынша әрдайым арнайы мамандармен бағаланып отырады. Ағымдаға бағамдар әрдайым арнайы формулалар

бойынша есептеліп, биржалық белсенділік индексін алуға негіз болып, сол уақытта белгілі акцияларды сатып алуға болатындығын корсегеді.

Сондай-ақ айта кететін бір жайт мемлекеттік-монополистік капитализм жағдайында бағалы қағаздарды сатуда биржа рөлі біршама төмендеді. Мүның басты себебі бағалы қағаздарды сатудың үлкен үлесін өздеріне шоғырландырған мықты несие-қаржылық институттардың қүрылуы болды. Бағалы қағаздарды сатуда мемлекеттік облигациялар-ң ұлғаюы да әсер етті.

"Консультант" сөзі латынның "кеңес беруші" дегенінен шыққан. Бұл сөз белгілі бір салада  өз мамандығы бойынша сауалдарға  кеңес беруші маман екенін  түсіндіреді. Шетелдік практикада  басқару сұрақтарына коммерциялық  ақылы кеңес беру "консалтинг" деп аталады.

Нарықты экономикалы өнеркәсібі дамыған елдерде консул ыациялық қызмет формасындағы интелектуалды капиталға салымдар жаңа жабдықтар мен озық технологияға салымдарға қарағанда тиімдірек деп есептелінеді.

Консалтінгтік қызметтер ауызша бірлік кеңестер формасында болуы мүмкін. Бірақ олар жиі-жиі консалтингтік жобалар түрінде үсынылып, келесі негізгі этаптардан түрады:

-проблеманың анықталуы;

-жобаның шешімдерін дайындау;

-жобаның жүзеге асырылуы;

Қорытынды этап жоба көлеміне тәуелді, бірнеше айға созылуы мүмкін. Кеңес беру әдістері әр түрлі болуы мүмкін, неғүрлым кең қолданылатын 3 түрі бар:

-эксперттік;

-үрдістік;

-баулашы;

Экспертік кеңес беруші- консалтингтің неғүрлым белсенді емес формасы. Мүнда кеңес беруші өзі диагностика жасап, шешімдерді дайындап оларды ендіру туралы түсінік береді, ал клиент кеңес берушіні қажетті ақпараттармен қамтамасыз етеді.

Үрдісті кеңес беруде- кеңес беруші фирма мамандары жобаның дайындалуының барлық кезеңдерінде клиентпен озара белсенді қызмет атқарады. Оган өз идеяларын айтуга мүмкіндік береді.

Баулушу кеңес беруде мамандардың басты мақсаты идеялардың тууына, шешімдердің   табылуына   қолайлы   жағдай   дайындау   арқылы   барлық . теоретикалық және практикалық ақпараттарды үсынады.

Өндірістік кәсіпкерлікті кәсіпкерліктің жетекші түрі деп айтуға болады. Мүнда өнім, тауар, жүмыстар, қызметтер, белгілі рухани қүндылықтар жасалады.Бірақ нақ осы қызмет аясы нарықтық экономикаға өтуде: шаруашылық байланыстар-ң құлауы, материалды-техникалық жабдықтардың бүзылуы, өнім өткізудің күрт төмендеуі, кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлауы секілді негативті өзгерістерді бастан өткерді.

Өндірістік қызметпен айналысқысы келген әр кәсіпкер ең алдымен қандай тауар өндіруді және қандай қызмет түрін көрсеткісі келетінін анықтап алуы тиіс. Содан соң бүл кәсіпкер маркетингтік зерттеугу кошеді. Тауарға сүранысты анықтау үшін ол тікелей түтынушылырмен, тауарды сатып алушылармен, когерме және бөлшек сауда үйымдарымен байланысқа түседі. Бүл келіссөздерің формальді аяқталуы болып кәсіпкермен келешек тауар сатып алушы арасында жасалған келісім шарт табылады. Мұндай келісім шарт кәсіпкерлік тәуекелділікті минимумдауға септеседі.

Өндірістік кәсіпкерліктің келесі сатысы өндіріс факторларын жалға алу немесе иемдену. Өндіріс факторлары қатарына: өндірістік қорлар, жүмысшы күші, ақпарат және т.б. жатады. Өндірістік қорлар өз кезегінде негізгі және айналым қорларына бөлінеді.

Негізгі өндіріс қорларына: қүрылыс, ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш жіне реттеу қүралдары, өндірістік инвентарь және басқада негізгі қорлар.

Өндірістік айналым қорларын шикізаттар, негізгі және көмекші материалдар, жанармай және энергетика ресурстары, күны аз тез тозатын қүралдар және ремонтқа қажетті бөлшектер қүрайды.

Қаржы қүралдарына және оның есебі кәсіпкерлік істі жүзеге асыру ақшалай шығындармен байланысты өндірістік кәсіпкерлік қызметте ақшаға жалпы қажеттілікті мынандай формуламен есептеуге болады:

Акг= Аж+Ам+Ажқ+Аа+Ақк, мүндағы: Аж-жалдамалы жүмысшыларга төленетін еңбек ақы. Ам-шикізат, материал, жабдықтаушы онімдер және т.с.с. кететін ақша.

Ажқ-жұмыс құралдарын сатып алу, қолдануға жұмсалатын ақша.

Аа-керекті ақпараттарға жұмсалатын ақша.

Ақк-ұйымдар мен тұлғалардың көрсеткен қызметін төлеуге кеткен ақша.

Өндірістік қызмет нәтижелілігі. Кәсіпкердің өндірістік қызметінің нәтижесі оның өндірген өнімін өткізуді, қажетті жұмыстар мен қызмет көрсегу арқылы тапқан белгілі бір түсім және ақша сомасын иеленуі. Ақшалай табыс пен өндіріс шығындарының айырмасын құрайды.

Пайданы жалпы табыс пен газа табысқа бөледі. Жалпы табыс- барлық өндіріс шығындарын өтеп, алымдарды, айыппұлдарды шегергенге тең және өндірістік уәсіпкерлік қызмет қорытындысы.

 

 

 

 

 

 

II-Тарау. ҚР-ғы кәсіпкерліктің  негізгі ұйымдастыру формалары

 

2.1. ҚР-ғы кәсіпкерліктің негізгі ұйымдастыру формалары

 

Кәсіпкерлік қызметтің ұйымдастырылу формасы кәсіпрорындағы серіктестер арасындағы ішкі қарым-қатынасты, мемлекеттік органдармен қатынасты және басқа кәсіпорындармен қарым-қатынасты енгізген нақты нормалар жүйесі.

Кәсіпкерліктің ұйымдастырылу-құқықтық формасын таңдау көптеген 
факторларға тәуеді: өзіндік капиталдың болуы не оны тарту мүмкіншілігінің 
болуы, кәсіпкерлік қызметтің сипаты мен көлемі, кәсіпкерлік жобаны іске 
асыру мерзімі, жеке тәжірибесі және нарық жағдайында кәсіпкердің 
ұйымдасгырушылық әрекеті, сонымен қатар басқа кәсігюрындардан 
ерекшелігі. Ұйымдастыру-құқықтық формасын таңдау кәсіпкерлік жобаны іске асыру мүмкіншілігін қамтамасыз ету керек. 

Ең бірінші кәсіпорын меншік түріне байланысты: қоғамдық және жеке болып бөлінеді.

Қоғамдық: мемлекеттік және муниципалды кәсіпорын болып бөлінеді. Олардың жиынтығы экономиканың қоғамдық секторын қүрайды.

Муниципалды: жеке меншік, серіктестік, акционерлік қоғам, аралас кәсіпорын, кооператив болып бөлінеді. Бұлар экономиканың жеке меншік секторын қүрайды.

экономиканың жеке меншік секторындаға кәсіпорын оның иесінің санына байланысты бөлінеді. Олар жауапкершілігі шектелген және шектелмеген болады.

Шектелген жауапкешілік кәсіпорынға қорын салғантұлға кәсіпорын міндеттемесі бойынша өз салымының шегінде ғана жауапкершілік алатындығын білдіреді.

Шектелмеген жауапкершілік кәсіпорынга қорын салған түлга кәсіпорын міндеттемесімен бірге өзінің бар мүлкімен жауапкершілікте болатындыгын білдіреді.

Жеке меншік сектордагы кәсіпорындардың үйымдастырылу формалары  коп.

         Жеке кәсіпорын азаматтардың жеке меншігіне негізделген. Оның иесі барлық табысты алушы және шаруашылық қызмет нәтижесіндегі барлық тәуекелділікті көтеруші бір жанұя немесе бір тұлга болып табылады.

Артықшылығы: табыфсты бөлу мәселесі туындамайды, салық салу жүйесі жай және салықтық жеңілдіктер болуы мүмкін.

Кемшілігі: алғашқы капитал көлемінің аздығы, банктік несие алудағы қиыншылықтар, үлкен іс бастау қиын.

Толық серіктестік мүшелерінің үлестік, пайлық меншігіне негізделген, заңдық тұлға болмайды. Серіктестіктің барлық мүшелері шаруашылық қызмет нәтижесінде өзінің бар жеке мүлкімен толық жауапкершілікте болады. Серіктестіктегі қаржылық жыл нәтижесінде алынған пай да, жарғылық қордағы салымдарына сәйкес құрылтайшылар арасында бөлінеді.

Артықшылығы: қысқа мерзімде белгілі қорды шоғырладыру мүмкіндігі, 
салық салу бағытының икемділігі, экономиканың түрлі саласыпа салым 
салуда әртараптандыруды қолдану. 

Кемшілігі: серіктестің құрылтайшылары арасында пайдапы бөлу қиындығы, салық салуда жеңілдіктердің жоқтығы.

Аралас серіктестік те үлестік меншіккенегізделген. Аралас серіктестік заңды тұлға болып табылады. Оның мүшелері өздерінің салым қорларының шегінде ғана жауапкершілікте болады.

Жауапкершілігі шектелген серіктестік- бұның жарғылық қоры тек құрылтайшылардың салымдары есебінен қүралады. Әр қатысушы өз салымының шегінде ғана өз міндеттемесіне жауап береді. Құрылтайшылардың салымы оның пайын құрайды, жарғылық капиталдағы пайда үлесі қатысушының пайдадағы үлесіп айқындайды.

Негізгі ерекшелігі құрылтайшылардың өз пайын ашық парықта сатуда тыйым салынады.

Ашық акционерлік қоғам- бұл кәсіпорынның қаржылық қоры акция шығару және сату арқылы көптеген қатысушылардың қорын біріктіру жолымен қүрылады. Акциялардың иелері заңды түшғалар- мемлекет, кәсіпорын, ұйымдармен қатар жеке азаматтар да бола алады.

Акционерлердің кәсіпорын шығындары және міндеттемелер бойынша қаржы-экономикалық жауапкершілігі олардың қоғамдық капиталға салған салымдарымен шектеледі.

Акционерлік қоғамның қызметінің сипаттамасы мен бағыты әр гүрлі болуы мүмкін, жалпы мақсаты- пайда алу болып табылады.

Біріккен кәсіпорын- кәсіпорындардың келісімге негізделген ерікті бірігуі. Олар: ассоциация, концерн, одақ формаларында болады.

Артықшылығы: қауіптің және қаржылық шығын көлемінің азаюы, шикізат көздерін немесе өндірісьік базанысатып алу, өндіріс шығындарын азайту.

Кемшілігі: бюрократиялық төбе топтың пайда болуы, икемділікті жоғалту, ішкі қүрылымның қайшылығы.

Еңбек коллективінің мүлікті жалға беру және сатып алу негізінде қүрылган кәсігюрын. Бұл кәсіпорын бүрын мемлекеттік болған, содан соң жоғары тұрған басқару органдарымен жал туралы келісім жасап, жал төлемін төлеп және өзіндік пайдасын қорландырады. Қазіргі кезде бұндай кәсіпорын мемлекеттен мүлкін сатып алуға және серіктестік немесе акционерлік қоғам қүруға ерікті.

Нарықтық қатынасқа өту жағдайында кәсіпкерліктің кооперативтік түрі болады. Кооператив- бүл түлғалардың бірлескен өндіріс және тауар өткізу, сатып алу және тауар немесе қызметті тұтыну, қүрылыс және түрғын үйлерді пайдалану мақсатында бірігіуі.

Кәсіпкерліктің бүл хүрінің кемшілігі кооператив мүшелерінің міндеггеме бойынша шекгелмеген жауапкершілігх болып табылады.

Жауапкершілікті шектеуге үмтылу бірлестікке кіретіндердің экономикалық қауіпсіздігіне кепілдік беретін кәсіпкерлер бірлестігін қүруға алып келеді. Бүл корпорация болып табылады. Корпорация- пайда табу мақсатында кәсіпкерлердің нақты шаруашылық қызмет жүргізу үшін меншік капиталдарын бір үлкен капиталға жинақтау жолымен бірігуі. Кәсіпкерлікті жүргізудің корпоративтік формасы екі түрде жүзеге асырылады: жауапкершілігі шектелген серіктестік және акционерлік қоғам. Негізінде бұл екеуі де акционерлік қоғам ретінде болады, ал айырмашылығы ЖШС кәсіпорын акцияларын шығаруға және сатуға қүқығы жоқ, ал акционерлік қоғам болса міндетті түрде акция шығарады, ол акциялар ерікті түрде сатылады және сатып алынады.

Кәсіпкерліктің тағы бір түрі холдинг болып табылады.Ол күрделі үйымдастырушылық қүрылымы бар алуан түрлі акционерлік қоғам сияқты болады. Холдинг бақылау, басқару, қаржы-несиелік және басқа

функцияларды жүзеге асыруды мақсат етіп қояды. Басты холдингтік компания рөлінде ылғи да инвестициялық фонд болады.

Кәсіпорындардың негізгі ұйымдастырушылық-құқықтық формалары осындай.

Экономика тек аз инициативаға негізделе алмайды. Қазіргі өндірістің толағай масштабы шағын бизнестің дамуына, көтерілуіне ықпал жасайтын үлкен көлемді кәсіпкерліктің барлығымен шарттастырылған.