Кәсіпкерлік тәуекелді төмендетудің негізгі механизмдері

2.  
   Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау

 
 
Тәуекелді талдауды бір- бірімен өзара тығыз байланысты және бір- бірін толықтыратын екі түрге бөлуге болады: сапалық және сандық.  
 
Тәуекелді сапалық талдау тәуекелді басқарудың екінші кезеңі түрінде көрінеді.Ол мүмкін болатын барлық тәуекелдерді теңестіріп салыстырады. 
 
Ол салыстырмалы түрде қарапайым болуы мүмкін.Оның басты міндеті – жұмыс пен кезеңдердіңорындалуы кезіндегі тәуекелдің себептерін анықтау,яғни тәуекел мүмкін болатын аймақты айқындау,содан кейін барып,барлық тәуекелдерді анықтау болып табылады. 
 
Тәуекелділікті талдауды жүргізу реті төмендегі суретте көрсетілген.  

1.Тәуекелділіктің нақты түрін ұлғайтатын және азайтатын ішкі және сыртқы факторларды анықтау

 

2. Анықталған факторларды талдау

 

3. Екі амалды пайдалану арқылы  қаржылық жағынан тәуекелдің  нақты түрін бағалау

 

4а. Қаржылық жағдайын анықтау(жобаның өтімділігі)

4ә.Экономикалық мақсаттылықты анықтау(салынған ресурстардың тиімділігі)

 

5. Тәуекел деңгейінің мүмкін шегін белгілеу

 

6 . Таңдалған тәуекел деңгейі бойынша жеке операцияларды талдау

 
 
 
1- сурет.  Тәуекелді талдаудың блок –нобайы. 
 
 
Тәуекелділік дәрежесіне әсер ететін барлық факторларды объективті және субъективті деп бөлуге болады. Объективті факторларға кәсіпорыннан тәуелсіз инфляцияға ,бәсеке саяси және экономикалық дағдарыстар, экология, кедендік салықтар жатады.Субъективті факторлар тікелей нақты түрін сипаттайды: өндірістік потенциал,кадрлық құрылым, шаруашылық байланыстар,қаржылық жағдай. 
 
Тәуекелдің сандық талдауы – бұл жалпы қаржылық тәуекелдің және ақшалай шығындардың жеке түрлері бойынша нақты көлемін анықтау. Жеке тәуекелдің өлшемдерін анықтау түрлі талдаудың әдістері арқылы жүргізіледі. 
 
Осылайша, көптеген жағдайдасапалық талдауда жіберілетін тәуекелдің сандық тәуекелмен шектеулі байланыстырылады.Бірақ мұндай жағдайда біріншіден , тәуекелділік жағдайларды сандық бағалауды әр кезде жүргізуге болмайды.Екіншіден,кәсіпкерлік тәуекелділіктің деңгейін анықтауда қазіргі жағдайдағы экономикалық ақпараттардың мазмұны мен көлемінің толықсыздығы әсер етеді. 
 
Негізгі қызығушылық математикалық статистика әдісінің көмегімен жүргізілетін сандық бағалауға беріледі. Сандық бағалаудың берілген әдісінің негізгі құралдары – дисперсия , тұрақты ауытқу, вариация коэффициенті. 
 
"Алматы №1 Сыра өндіру зауытының" шаруашылық келісімшарттары бойынша тәуекелділікті бағалауда аталып отырған әдісті қолдануға болады. 
 
Бұл кәсіпорынға тұтынушы өнімді жеткізу келісішарты жасалған кезде тауарды уақытымен төлейтінін есептеу керек. Берілетін мәліметтер 4-кестемен байланысты,сонымен қатар "Алматы №1 Сыра өндіру зауытының" аталатын партнерлармен келісімшарттар мәліметтері 10 айдың ішінде жасалып отырды .  
 
 
4-кесте.Тұтынушының шотты төлеуінің мерзімі

Фирма	Айлар
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
А	70	39	58	75	80	120	70	42	50	80
В	50	63	32	89	61	45	31	51	55	50

 
 
 
Кәсіпорын алында мынандай тапсырма тұр: талдау жүргізетін айдағы шотты төлеу  мерзімімін анықтау. 
 
Есептеу кезінде қателеліктер жібермес үшін орташа өлшемдерді пайдаланған дұрыс. Ең алдымен, шотты төлеу мерзімін орташа өлшемін есептеу үшін келесі формула қолданылады :  
 
R= ∑ Ri · Pi, (1) 
 
мұндағы, R – төлеу мерзімінің орташа көрсеткіші ; 
 
Ri – айлар бойынша төлеу мерзімі ; 
 
Pi – i мәнінің келесі формула бойынша есептелінетелуі: 
 
Pi= Ki /n, (2) 
 
Мұндағы, Ki – белгілер мәнінің қайталану саны; 
 
n – жағдайлардың жалпы саны.  
 
(2) формула бойынша есептелінетін шотты төлеу мүмкіндігі келесі 5-кестеде келтірілген. 
 
 
5-кесте. Шотты төлеу мүмкіндігі

Фирма	Айлар
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
А	0,2	0,1	0,1	0,1	0,2	0,1	_	0,1	0,1	_
В	0,2	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	_

 
 
 
(1) формуламен есептелінген шотты  төлеу мүмкіндігі мәліметтерін  және алғашқы берілген мәліметтерді  орнына қоя отырып,орташа мерзімін анықтауға болады:  
 
Ra =( 70·0,2) + (39·0,1) + (58·0,1) + (75 ·0,1) + +(80·0,1) + (120·0,1) + (42·0,1 )+ (50·0,1)+ (80·0,1)=68,4. 
 
Ra=68дн. 
 
Rв= (50·0,2) + (63·0,1) + (32·0,1) + (89·0,1) + (61·0,1) + (45·0,1)+(31·0,1)+(51·0,1)+(55·0,1)=52,7. 
 
Rв=53дн. 
 
Берілген мәміленің тәуекелділігі тұрақты ауытқу арқылы анықталады , яғни күтілетін көрсеткіштердің жақсы немесе жаман жаққа қарай өзгеруі . Тұрақты ауытқудың өлшемі үлкен болған сайын мүмкін болатын нәтиже әржақты болады. Бұл аталған мәміленің тәуекелділігі жоғары болатынын білдіреді.Берілген көрсеткіш келесі формула бойынша есептеледі: 
 
δ= √ Д , (3)  
 
мұндағы, δ – тұрақты ауытқу; 
 
Д – келесі формуламен есептелінетін дисперсия : 
 
Д=∑(Ri – R)2 ·Pi, (4) 
 
(3) формуланың көмегімен берілген мысалға тұрақты ауытқуды есептейміз (4) . 
 
Дa=(70-68)2 ·0,2+(39-68)2·0,1+(58-68)2·0,1+(75-68)2·0,1+(80-68)2·0,2+(120-68)2·0,1+(42-68)2·0,1+(50-68)2·0,1=498,9. 
 
δ=√ 498,9=22,3. 
 
Дв=(50-53)2·0,2+(63-53)2·0,1+(32-53)2·0,1+(89-53)2·0,1+(61-53)2·0,1+ (45-53)2·0,1+(31-53)2·0,1+(55-53)2·0,1=247,5; 
 
δ=√247,5=15,7. 
 
Осылайша, мәміленің екі нұсқасы үшін тұрақты ауытқуды және шоттың орташа төлеу мерзімін есептедік. Мұнда "Алматы №1 Сыра өндіру зауыты" үшін В фирмасымен мәміле жасасу аз тәуекелді болады, яғни төлеудің орташа мерзімінің нәтижесі бұл фирма үшін кіші болып табылады. 
 
Күтілетін нәтижесі әртүрлі мәмілелердің екі нұсқасын салыстыру және тәуекелділігі әртүрлі нұсқаларды салыстыру қажет болған жағдайда вариация деп аталатын ерекше көрсеткішке көңіл бөлінеді. Аталған көрсеткіш күтілетін нәтиженің бірлігінің тәуекел көлеміне мінездеме береді және ол келесі формула арқылы есептелінеді: 
 
γ = δ / R, 
 
мұндағы, γ –вариация коэффициенті. 
 
Екі жобаның коэффициенттерін салыстырудың арқасында коэффициенті төмен жоба таңдалады.Осылайша,вариация коэффициенті аз болған сайын салыстырмалы тәуекелділіктің көлемі де төмен болады.  
 
Қарастырып отырған кәсіпорын үшін : 
 
γa=22,3/68=0,33; γb=15,7/53=0,30. 
 
Берілген жағдайда "Алматы №1 Сыра өндіру зауыты" үшін В фирмасымен келісімшартқа тұру аз тәуекелді болады.  
 
Көрсетіліп отырған әдістің артықшылығы – математикалық есептеулердің оңайлығы, ал кемшілігі – алғашқы берілетін мәліметтердің көптігі.Статистикалық әдістің көмегімен нақты мәмілеге қатысты ғана тәуекелділікті есептеуге емес, сонымен қатар кейбір уақыт аралығындағы жалпы кәсіпкерлік фирманың тәуекелділігін есептеуге болады ( табыстылық динамикасын талдағанан кейін).Дисперсия тәуекелділіктің бар екендігін көрсетеді,бірақ күтілетін мәннің ауытқу бағытын көрсете алмайды. 
 
Статистикалық әдістен басқа кәсіпкерлік тәуекелді бағалаудың сараптау әдісі қолданылады.Сараптау әдісі мамандар мен әр түрлі кәсіпкерлердің пікірлерін жинақтау және талдау арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.Әрине,сарапшылар өздерінің бағалауларын пайда болу мүмкіндігі бар әр түрлі көлемдегі тәуекелдер туралы мәліметтермен бірге жүргізгені қаланады. Мұндай жағдайда жіберілетін критикалық тәуекелдің мүмкін болатын эксперттік бағалауын алумен шектелуге де болады, сонымен қатар берілген кәсіпкерлік қызметке байланысты ең мүмкін болатын тәуекелді бағалауға болады. 
 
Әрбір жеке қызметпен айналысатын сарапшы үшін тәуекелдердің толық тізімі беріледі және келесі бағалау жүйесіне сүйене отырып олардың пайда болу мүмкіндігін бағалауға болады: 
 
0 – мәні жоқ тәуекел; 
 
25 – тәуекелділік жағдай туындамауы мүмкін; 
 
50 – тәуекелділік жағдай туралы анық ештеңе айтуға болмайды; 
 
75 – тәуекелділік жағдай туындауы мүмкін; 
 
100 – тәуекелділік жағдай нақты түрде пайда болады. 
 
Осыдан кейін сарапшылардың бағалауларының қайшылығына талдау жүргізіледі ,яғни келесі ережелерге сүйене отырып : тәуекелдің кез келген түріне жіберілетін бағалар арасындағы максималды айырмасы 50-ден аспауы керек.Бұл сарапшылардың бағалауларындағы тәуекелділіктің пайда болуының жіберілмейтін айырмасын жоюға мүмкіндік береді.  
 
max(ai –bi) ≤ 50, 
 
мұндағы,a және b – әрбір екі сарапшылырдың бағалауларының векторлары; 
 
Бұл сарапшалар келесі үш бағалауды жүргізулері керек : бірінші және екінші сарапшылардың қосарлы салыстыруы керек, бірінші және үшінші,екінші және үшінші. 
 
i – бағаланатын тәуекелділіктің түрі. 
 
Тәуекелділік деңгейін сараптау әдісінде сарапшыларды жинауға көп көңіл бөлінуі керек,себебі олардың баға беруінің дұрыстығынан кәсіпкерлік жобаның қайсысын таңдау туралы шешімнің дұрыстығы тәуелді болады. 
 
Осылайша , кәсіпкерлікте тәуекелділіктердің болмауы мүмкін емес, және де кәсіпкердің ең басты міндеті – оларды дер кезінде анықтап, объективті бағалап, оптималды басқаруды таңдау. 
 
 
2.3 Кәсіпкерлік тәуекелді басқару 
 
 
Кәсіпкерлік қызмет көп жағдайда негативті салдардың пайда болу мүмкіндігімен , жағымсыз нәтижелердің шығуымен байланысты болғандықтан, олардың шығуы мүмкіндігін төмендететін немесе қарсы салдардың пайда болуын жою үшін әр түрлі әдістердің және құралдардың жасалу қажеттілігі туындайды.Мұндай түрдегі іс- әрекеттер экономикалық жүйеде тәуекелдерді басқару деп аталады. Бұл тәуекелдің кәсіпкерлік фирма қызметінің соңғы нәтижесіне жеңілдетілген әсер етуіне бағытталған қызметтің ерекше түрі.  
 
Тәуекелді басқару концепциясы үш негізгі позицияны қамтиды:

1.  
   тәуекелділік жағдайындағы кәсіпкер қызметінің салдарын анықтау;
2.  
   бұл қызметтің мүмкін болатын кері салдарына тез икемделе білу;
3.  
   кәсіпкерлік іс- әрекеттің негативті нәтижелерін нейтрализациялау немесе компенсациялау жүзеге асатын шаралар жасау және жетілдіру.

 
Тәуекелдерді басқару – бұл  менеджменттің спецификалық аймағы болып табылады,яғни фирма теориясы аймағында білімнің болуын,сақтандыру ісі, кәсіпорынның шаруашылық қызметіне талдау жасай білу,болжам жасау және экономикалық тапсырмаларды икемдеудің математикалық әдістемелік білімнің болуын талап етеді.Мұндай аймақтағы кәсіпкердің қызметі өз фирмасының табыстылығына қауіп төндіретін тәуекелдердің іс - әрекетінен қорғану және де кәсіпкерліктің негізгі мәселелерін шешуге бағытталады,яғни 
 
жобаның неғұрлым табыстылығы фирма үшін тәуекел деңгейін жоғарылататынын ескере отырып, қалыптасқан жағдайға байланысты бірнеше жобалардың ішінен оптималды нұсқасын таңдау. 
 
Осылайша ,тәуекелді басқару шешім қабылдауда компромистер іздеуді білдіреді.Тәуекелді сапалы түрде басқару кәсіпкерлік фирманың жетістікке жету мүмкіндігін ұзақ мерзімді перспективада жоғарылатады және қаржылық жағдайының әлсіреу қауіп қатерін маңызды түрде төмендетеді. Кәсіпкерлік тәуекелді басқару үрдісі кез келген экономикалық қызметке тән негізгі төрт сатыға бөлінеді (2-сурет).  

Тәуекелділікті анықтау

1 

Тәуекелділікті бағалау

2 
 

Тәуекелділікті басқару әдістемелерін  таңдау және оларды қолдану

3  

Нәтижелерді бағалау

4 
2-сурет. Тәуекелді басқару үрдісінің негізгі сатылары.  
 
Тәуекелмен байланысты шешім қабылдағанда, кәсіпкердің бірнеше альтернативтік шешімдерді ұсына білу қабілеттілігі аса маңызды роль атқарады.Ол үшін кәсіпкер өзінің күшіне сенімді болуы ,қамтамасыз жағдайға қарсы тұрарлық ,сыртқы ортаға сенімділік қасиеттері болуы керек. 
 
Қазіргі жағдайда өзінің табысты ісін ұйымдастыруы үшін кәсіпкердің жақсы мамандық даярлығы болуы керек, экономикадан ,психологиядан, 
 
саясаттан ,заң білушіліктен,өндірісті және еңбекті ұйымдастырудан.Сонымен бірге капитал иелерімен ,оқымыстылармен,нарық жөніндегі мамандармен жасай білуі. Ол іскерлік өмірде жан- жақты болуы керек.  
 
Шешім қабылдау жағдайында мәліметтің көптігі кейбір жағдайда мерзімді уақытқа шешім қабылдауға мүмкіндік бермейді. Тәуекелден сақтану үшін кейде тиімсіз шешімге келтіруі мүмкін.Оның бірі бас сауғалау. Оптималды шешім қабылдау үшін ғылыми болжамды пайдалану керек, себебі ол жағдайда жан – жақты ойластырылған тәуекелділік ескеріледі, әсіресе тәуекелдің төмен дәрежелігі ескеріледі. 
 
Кәсіпкерлікте тиімді басқару шешімін қабылдау үшін американ социологы М.Рубинштейнның ережесін ұсынамыз.

1.  
   Істің егжей – тегжейіне жету үшін ең алдымен алдыңа қойған мақсаттың жалпы тұрпатынын ескеру керек.
2.  
   Мүмкін нұсқаларды түгел қарамай шешім қабылдамаңыз.
3.  
   Тіпті жалпы белгілі қағидаларға да сенімсіздікпен қараңыз, шығарып тастауға қысылмаңыз.
4.  
   Алдыңыздағы тұрған мәселелерге ( қиындықтарға) әртүрлі көзқарастармен қарамаңыз,тіпті ең аз табыс болса да.
5.  
   Алдағы тұрған мақсатпен қиындықтарды жақсы түсіну үшін әр түрлі модельдерді іздеңіз.
6.  
   Мүмкін болғанша өзіңізге де , серіктестіктеріңізге де көп сұрақ қойыңыз.Дұрыс қойылған сұраққа жауап көп мәселелерді шешеді.
7.  
   Бастапқы келген бірінші шешіммен қанағаттанбаңыз, оның әлсіз жақтарын табуға тырысыңыз,оны бірінші шешіммен салыстырыңыз.
8.  
   Қорытынды шешім қабылдау алдында өз шешіміңіз жөнінде біреумен ақылдасыңыз,пікір алысыңыз.
9.  
   Өзіңіздің сеніміңізді шет қалдырмаңыз.Мәселерді талдауда логикалық ойлаудың басты ролі сөзсіз, бірақ ішкі өз сезіміңізді де есептеуге болмайды.

 
 
 
ІІІ-ТАРАУ. Кәсіпкерлік  тәуекелді төмендетудің негізгі  механизмдері 
 
 
Өзінің кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру үрдісінде кәсіпорын кездесуі мүмкін тәуекелдерді анықтағаннан кейін,тәуекелділік деңгейіне әсер ететін факторларды көрсеткеннен кейін, және де тәуекелділікті бағалау мен олармен байланысты мүмкін болатын жоғалтуларды анықтағаннан кейін, кәсіпорын алдында , анықталған тәуекелділіктерді минимизациялау бағдарламасын жасау мәселесі қойылады,яғни тәуекел бойынша маман кәсіпкерлік тәуекелдерді төмендетудің қажетті механизмін таңдау туралы шешім қабылдауы қажет.  
 
Кәсіпкерлік ұйым өндірістік шаруашылық - қызметін жүзеге асыру үрдісінде тәуекелдің үлкен деңгейімен байланысты қызмет түрінен немесе қаржылық операцияларды орындаудан бас тарта алады,яғни тәуекелділікке бармау. Тәуекелділікті төмендетуге бағытталған мұндай жол ең жай әрі радикалды болап есептеледі.Бұл кәсіпкерлік тәуекелмен байланысты болатын барлық мүмкін жоғалтулардың болуынан қорғайды, бірақ тәуекелділік қызметпен байланысты табыс алуға мүмкіндік бермейді.Сонымен қатар жеке жағдайларда тәуекелділікке бармау тіпті мүмкін емес болады тәуекелдің бір түрінен қашу екіншісінің пайда болуына әкеледі. Сондықтан аталып отырған тәсіл тек ірі және өте күрделі тәуекелдерге қатысты қолданылуы мүмкін. 
 
Кәсіпкерлік тәуекелділіктерлің белгілі бір түрлерінен бас тарту туралы шешім алдын ала шешім қабылдаудың сатысында сонымен қатар, егер тәуекел болжанған деңгейден жоғары болып,қызметтің әрі қарай жүзеге асырылуын тоқтату арқылы орындалады. Бірақ тәуекелден бас тарту туралы шешім тек шешім қабылдаудың алдын ала сатысында қабылданады, себебі қызметті жалғастырудан бас тарту көптеген жағдайда фирма үшін қаржылық немесе басқа да жоғалтулардың болуына әкеледі,ал кейбір жағдайда кәсіпкерлік фирманың келісісшарттағы міндеттерінде қиыншылықтар туындайды. 
 
Тәуекелден бас тарту сияқты қаржылық тәуекелділікті төмендетудің мұндай тәсілін қолдану тек белгілі бір шарттарды орындағаннан кейін ғана мүмкін болады :