Тəрбие əдістері

Гуманистік педагогика жазалауды  да жоққа шығармайды, бірақ оның шегін, сипатын, орындалу жолдарын өзгертуді талап етеді.

Жазалау –келеңсіз қылықтарды шектеп, тежеу үшін, басқалар алдында, өз тұрғысынан айыбын мойындау сезімін ояту мақсатында қолданылатын педагогикалық ықпал  əдісі. Басқа тəрбие əдістері секілді  жазалау да қылық-əрекеттердің сырттай  себептерінің тұлғалық ішкі ықылас-ниеттерге ауысуына негізделген. Мектеп тəжірибесінде жазалаудың келесідей түрлері қолданылуда; 1) қосымша міндеттер таңу; 2) кей құқықтардан айыру не шектеу; 3) моральдық сөгіс, не айып тағу. Тəрбие барысында жазалаудың келесі формалары қабылданған: жақтырмау, ескерту, сөгіс жариялау, алдын ала сақтандыру, айыпқа сай талап қою.

Жазалау əдісінің тиімділігін анықтаушы  шарттар төмендегідей:

1. Оқушы «пір» тұтқан абыройлы  адам тарапынан болған жаза  əсерлі келеді. Келеңсіз қылығы  тек тəрбиеші емес, дос, жолдастарының да жақтырмауына, ескертуіне ұшыраса, айып сезімі күштілеу болады. Сондықтан тəрбиеші ұжымдық пікірге көбірек жүгінгені жөн.

2. Бүкіл сыныпқа жаза қолдануға  болмайды.

3. Жаза шешімі қабылданса, ол  орындалуы шарт.

4. Жаза тиімділігі оның оқушыға түсінімді болып, оны əділ деп қабылдауынан. Өтелген жаза қайтып еске алынбайды, оқушымен қалыпты қатынас жалғасын табады.

5. Жазала, бірақ оқушының намысына  тиюші болма. Тəрбиеші жазаны  өз жек көргендігінен емес, педагогикалық  қажеттіктен қолданады. «Келеңсіз қылық - жаза» формуласы мүлтіксіз орындалуы шарт.

6. Жазалау мəселесін шешуде негізінен  келеңсіз қылықтарды, болымсыз мінез  бітістері мен əдістерді шектеу, тежеуге бағытталған тəрбие əрекеттері  тізбегін біртіндеп қолданып, басты, мəні нақты, ұнамды сапаларды орнықтыруға қаратылған іс-əрекеттерге өту қажет.

7. Жазалау əдісін қолдануға негіз-  дау-дамайлы жағдай (ситуация). Бірақ  көрінген орынсыз қылық пен  ережеден ауытқу жанжал туындатпайды, сондықтан, парықсыз жаза қолдана  беруге болмайды. Жазалау мəселесінде жалпы, барша жағдайға жаза тағайындау мүмкін емес, əрқандай тəртіп бұзу өзінің дара сипатына ие: оны істеген кім, қандай жағдайда болды, себептері не – осы жəйттерді ескерумен жаза жеңіл не өте қатал болуы ықтимал.

8. Жазалау - өте ауыр да əсерлі əдіс. Жаза таңдаудағы педагог қателігін түзету өте қиын. Сондықтан, жүз берген жағдай жөнінде толық та анық түсінім болмағанша, асығыстықпен жаза қолдануға болмайды. Кері жағдайда жаза өз əділдігі мен пайдасын жоғалтады.

9. Педагогикалық процестегі жаза – кек алу құралы емес. Балада жазаның оның өз пайдасы үшін қолданылып жатқанына сенім тудырыңыз. əрқандай жаза əр баланың жеке ерекшеліктеріне орай қолданылғаны дұрыс.

10. Жазаның жеке балаға,оны даралығына  сай қолдануы – əділдіктен ауытқу емес. Бұл өте маңызды проблема. Егер педагог оқушының жеке тұлғалық ерекшеліктеріне мəн беретін болса, жаза да, мадақтау да жікке келеді, ал, егер ол тек келеңсіз қылықтың өзіне мəн беріп, қай тəрбиеленуші тарапынан болғанына назар аудармаса, жаза түрлері жіктелінбей қолданылып, тұлғалық бағыт заңдылығына қайшы келеді. Мұғалім өз педагогикалық позициясын балаларға түсіндіруі шарт, сонда ғана шəкірттер жаза əділдігін мойындайды.

11. Əрқандай жаза педагогикалық  əдептілікті, жас кезеңдері психологиясын, сонымен бірге тек жазамен істі оңғаруға болмайтынын түсінген жөн. Осыдан да жаза басқа тəрбие əдістерімен бірлікті қолданылады.

Субъектив – прагматикалық əдіс негізі – тəрбиесіздік пен білімсіздіктің, тəртіп пен қоғамдық талаптарды өрескел  бұзудың пайдасыз екенін түсінуде. Қоғамдық жəне экономикалық қатынастар баланы ерте жастан қатаң конкуренттік тайталасқа қосып, өмірге тыңғылықты дайындық көруге мəжбүрлейді. Осыдан да нарықтық экономикаға ертерек көшіп, дамыған елдердегі мектептік білім мен тəрбие қарапайым тұрмыс-тіршілік қажетіне (утилитарное) бағытталып, басты мақсат – шəкірттерді оқу орнын бітірген соң жұмыс табу, тіршілік қамын жасауға тəрбиелейді. Біздің өткен кеңестік дəуірдегі тəрбиеміз, керісінше, оқушыға бəрін білдірді, бірақ субъектив – прагматикалық тəрбиені буржуазиялық деп жоққа шығарғандықтан, мектеп түлегі білгенін тұрмыста қолдана алмай, жеке де, қоғамдық та пайдаға жарата алмады.

Педагогтар қоғамдық-экономикалық тарығуларды тəрбие мақсатында қолданады. Алдымен олар жоғары сапалы мектеп тəрбиесінің əр адамның нарықтық əлеміндегі орны жəне жағдайымен байланысты болатынын баса түсіндіреді, тəрбиесі төмен, білімі кем адамдардың болашақта беделді қызметтен, жоғары жалақыдан жұрдай болатынын, жұмыссыздар қатарында қалуы мүмкін екндігін нақты мысалдармен көрсетеді. Осыған байланысты тəрбие қатаң жеке тұлғалық бағытта жүргізіледі, себебі əр тəрбиеленуші мектеп бітіруде ұнамды пікір, бағамен еленіп, жұмысқа орналасу мен оқуға түсу үшін негіз қалайды. Бұлай болмағанда, жұмыс орындары мен мекеме басшылары оны қызметке алмайды. Егер педагог академиялық табыс, яғни педагогикалық процестегі жетістік əр оқушының қабілетіне байланысты болатынын əрі ол табысты қолға түсіру бала даралығына орай екенін жете түсінсе, оның қолынан болымсыз түлек шықпайтынына кəміл сенуге болады.

Субъектив – прагматикалық əдістің  нақты іске асыру жолдары төмендегідей:

- тараптар міндеттері анық көрсетіліп, тəрбиеші мен тəрбиеленуші арасында  жасалған келісім-шарт (контракт);

- тəрбиешілер жəне ата-аналар  ортасында келісіммен түзілген жеке өзіндік жетілу бағдарламасы (өзіндік тəрбие мазмұны);

- жеке қызығушылықты арттыру  үшін оқушылар қалаулары бойынша  түзілген төлемді оқу-тəрбие топтары; 

- құқық бұзуға бейімді балалармен  тəрбие – сақтандыру жұмыстарын  алып баруға арналған «тəрбиешілік топтары»;

- ең соңғы техникалық құралдар  жəне электронды – есептеу  машиналары жəрдемімен тəрбиеленушілердің  мінез-құлығын, əлеуметтік дамуын  үздіксіз бақылауға алу, яғни  мониторинг жүргізу; 

- техникалық құралдармен жинақталған  сандық жəне сапалық көрсеткіштер нəтижесі негізінде тəрбиеленушінің жеке-дара даму бағытын анықтап, тұлғаның қажетті қасиет-сапаларын алдын ала жоспарланған арнада тəрбиелеудің «сценариін» түзу;

- ұдайы өткізіліп тұратын ойын, жарыс, курстарға байланысты əрбір  оқушының тəрбиелік, əлеуметтік кемел, азаматтық дəрежесін анықтау үшін ұйымдастырылатыны тест-байқаулар;

- тəртіп бұзушыларды жазалау  мақсатында қолданылатын айыппұл  төлету, құқықтары мен еркіндігінен  айыру, əлеуметтік-қоғамдық басымдықтарын  (привилегии) алып тастау жəне т.б. секілді шараларды пайдалану.

Бұл əдіс, əзірше еліміз мектептерінде  кең өріс ала алмай отыр. Дегенмен, тұрмысымызға қарқындай еніп жатқан əлеуметтік жəне экономикалық өзгерістер уақыт оздырмай, тəрбие процесінің маңызды шарттарының бірі ретінде субъектив-прагматикалық əдістің алғы шепке шығуы – заңды күтілетін құбылыс.

 

5. Педагогикалық  қолдау, оның мəні жəне ұйымдастыру  жолдары 

Тəрбие процесінің нəтижелілігі көбіне оған болған педагогикалық қолдаудың  дұрыс ұйымдастырылуына тəуелді. Мұндай қолдау бүгінгі таңда төмендегідей қарастырылады:

- нақты адамға оның денсаулығы  мен психикалық қалпына, оқуына, тұрмыстық əрі кəсіби бой тіктеуіне  кедергілердің алдын алу жəне  нақты іс-əрекеттік көмек көрсету; 

- адамның жеке басы ерекшеліктерінің  орнығу процесін қамтамасыз етуге бағытталған педагогикалық қызметтер;

- ауытқуға бейім қылық-əрекет  қиыншылықтарын жеңуге бағытталған  ықпалдасты əрекеттердің ерекше  түрі;

- келеңсіз мінез əрекеттеріне  бейім жас өспірімге нақты  жекеленген жəрдем беру;

- баланы басшылықты жетекке алу;

- тəлім-тəрбие мекемесінің педагогикалық  қолдау проблемасын өзінің өмірлік  принципіне айналдыруы;

- балалардың өзін-өзі тану шартына  айналып, оқу мен тəрбие шеңберін  үйлестіруге бағытталған мұғалім  мен оқушы ықпалдастығын күшейте түсу.

Педагогикалық қолдау – бұл: а) тəрбиеленуші сенімінен шығу; б) көбіне педагогикалық  қолдау қажеттігін өзі сезбейді, бірақ  оған мұқтаж болған тəрбиеленушілерге  қол ұшы жəрдемін беріп, қолдап-қуаттау.

Педагогикалық қолдау мəні: жайма-шуақ психологиялық жағдай жасау; тұлғаның өз бойындағы мүмкіндіктерін өзінше іске асыруына шарт-жағдайлар түзу; өз қадір-қасиеті мен ар-намысын сақтап қалуға жəне ұтымды нəтижеге жету жолындағы кедергілерді бірлікті жеңіп бару; «жəрдем бер» деп алақанын ашық жайып отырғанға ғана емес, достық ықылас-ниетке мұқтаж болғанның бəріне көмек көрсету; əрқандай тəрбиешінің өмірдегі өз орнын табуға құштарлық білдірген тəрбиеленуші проблемаларын өз назарында ұстай білуі; тəрбиешінің кəсіби деңгейінің жоғары болуы.

Педагогикалық қолдаудың көрініс формалары – жылы лебіз; құлақ сала білу, қажет болса – кеңес беру; тəрбиеленушіге сенім; оның құқығын қорғау; тəрбиешінің балаға болған қамқорлық қатынасы; шəкірттің қандай да табысын көре танып, оған ұнамды баға беруден жалықпау жəне т.б.

Педагогикалық қолдау 1) тəрбиеленушілердің баршасына  бағытталып, оларға деген қамқорлық  пен сенім қатынасында көрінумен  өзара сыйластық, түсіністік, қызметтестік көңіл-күй жағдайын түзуге көмегін  тигізеді; 2) жеке тұлғаға бағытталып, оның дамуына, білім игеруіне, тəрбиелілігіне, өз басы проблемаларын шешуге жəрдем көрсетіп, азаматтың өзгерістерін диагностикалап баруға мүмкіндік береді.

Жеке тұлғаға  арналған педагогикалық қолдаудың  мазмұны – адамды алда көздеген нəтижелерден алшақтататын кедергілерді жеңу жолдарын қамтиды. Мұндай кедергілердің түрі:

- субъектив (тұлғалық) «Мен» - кедергілер: өз бетінше дербес шешім қабылдауға  қажет ақпараттың болмауы (ақпарат  толықса, кедергі сол бойда  жойылады); адамның қосымша еңбектенуінің  қажеттігі (қол ұшы жəрдем беріп, ынтасын көтеру); тұлғаны күйзеліске келтіретін кемшіліктер (тəн-денелік, психикалық, арақатынастық); білім жəне тəжірибе жетіспеуі; - объектив (əлеуметтік) «Олар» - кедергілер: (əлеуметтік орта – мұғалімдер, əкімшілік, дос-жарандар, құрбы-қатарлар, отбасы жəне басқалар).

- материалдық  кедергілер (отбасының қаржылық  жағдайы жəне т.б.).

 

6. Тəрбие əдістерін таңдау 

Тəрбие əдістерін таңдау – күрделі  проблемалардың бірі.

Тəрбиешінің кəсіби қызметтерін орындау барысындағы  тəрбие əдістерін таңдауы əрі  оларды пайдалануы көптеген қалыптасқан шарттар мен мүмкіндіктерге тəуелді. Мұндай шарттар түрі: ниеттелген тəрбие мақсаттары мен міндеттері; тəрбиеленушілердің жас жəне даралық ерекшеліктері; тəрбие мезеті; шəкірттердің қызығулары мен қажеттері; оларды қоршаған əлеуметтік жағдайлар; тəрбиеленуші қатысқан топтың қалыптасу деңгейі; күтілген нəтижелер; тəрбиешінің өз басы мүмкіндіктері.

Тəрбие əдісін таңдау негізінде тəрбиеші мен тəрбиеленуші арасындағы гуманистік қатынас болуы  шарт. Қолданылатын əдістердің тиімділігі келесі жағдайларға байланысты: таңдалған əдістің шынайы əрі нақты шарттарға сəйкестенуі; əдісті қолдану мезетіндегі тəрбиеленушілердің психологиялық қалпын кəсіби көрегендікпен сезе білу; əрқилы тəрбие əдістерін өзара үйлестіре пайдалану; таңдалған əдісті тəрбие шараларымен толықтыра түсу; əрбір əдісті қисынды нəтижеге жеткенше орынды пайдалану.

Тəрбие əдісін таңдай отырып, тəрбиеші əрбір тəрбиеленушіге өз жасампаздық іскерлігін жүзеге асыруға, даралық шығармашылығын танытуға, табыс  көздерін іздестіре білуге, нəтижелерді болжастыруға, көзделген мақсатты іске асыруға толық мүмкіндік беретіндерін пайдалануға ұмтылуы қажет.

 

Сұрақтар мен тапсырмалар 

1. Тəрбие əдіс, тəсілдері мəнін  қалай түсіндірер едіңіз?

2. Тəрбие  əдістері қалай топтастырылады?

3. Əміршіл-əкімшіл жəне гуманистік педагогикадағы тəрбие əдістері жүйелерінің айырмашылығы неде?

4. Үлгі-өнеге  əдісінің мəні қандай?

5. Тəрбие  əдісін таңдауда қандай шарттарды  ескеру қажет?