Бейспецификалық иммунитете

ИММУНИТЕТ – бұл ағзаның ішкі тұрақтылығын барлық шығу тегі эндогенді  және экзогенді болып табылатын  генетикалық бөгде элементтерден  сақтауды қамтамассыз ететін механизмдер  мен үрдістердің жиынтығы. Бұл  элеметтер қатарына: микроағзалар, ақуыздар, индивидуумның өмір бойы қалыптасатын  аутоантигендер мен  басқа да бөгде жасушалар мен  тіндер кіреді. Иммунологиялық функцияны жүзеге асыратын арнайы маманданған жасушалар, тіндер және мүшелер жүйесі – «ағзаның иммунда жүйесі». Иммунды жүйенің функциясы генетикалық бөгде субстанцияларды (антигендерді) анықтап шығару және олармен спецификалық реакцияға түсу, яғни «иммунды жауаппен» («иммунды реактивтілікпен») қамтаммасыз ету. Осымен спецификалық жүре пайда болған иммунитет анықталады.

 Ағзаның инфекцияларға қарсы  тұруы, микроағзалардан қорғау  тек иммунды жауапты қалыптастыру  қабілеттілігіне тәуелді емес, ол  сондай-ақ иммунитеттің физиологиялық  бейспецификалық факторларына да  тәуелді. Оларға терінің және  шырышты қабаттардың өткізбеушілігі, түрлі бездердің серетті бактерицидттігі,  асқазан сөлінің қышқылдылығы, қанда  және ағзаның басқа да сұйықтықтарында  лизоцим, комплемент, пропердин сияқты  ақуызды және ферментативті жүйелердің  болуы, қан мен тіндердегі фагоциттеуші  жасушалардың саны мен белсенділігі  жатады.  Фагоцитоз – жасушаларға  бөгде заттарды, сондай-ақ микроағзаларды  жаулап алуға және қорытуға (бұзуға) мүмкіндік беретін үрдістер комплексі.  Мононуклеарлы фагоцитарлы жүйенің  қан мен жасушалардың микрофагтар-гранулоциттері  фагоцитарлы қабілетке ие. Оларға  қанның моноциттері мен тіндердің  макрофагтары жатады.

Иммунды ағзада фагоцитоз спецификалық антиденелермен - опсондармен күшееді, олар микробтарды сенсибилиздеп, оларды фагоцитозға дайындайды. Иммунды  іріткі (сыворотка) қатысында (немесе науқас іріткісі қатысында) фагоцитозды қоздырушының күшеюі заңдылығы сонша, тіпті диагностикалық опсоно-фагоцитарлық реакция негізіне еніп кеткен.

Механикалық факторлар. Тері мен шырышты  қабат ағзаға микроағзалар мен басқа  антигендердің енуіне механикалық  кедергі жасайды. Антигенде ағзаға аурулар мен тері жарақаты кезінде(жарақат, күйік, қабыну аурулары, жәндәктер мен  жануарлар тістеуі, т.б.), ал кейбір жағдайларда  жасуша арасына ене отырып қалыпты  тері мен шарашты қабат арқылы немесе жасуша эпителийі арқылы (мысалы, вирустар) түсуі мүмкін. Механикалық  қорғанышты жоғары тыныс жолдарының кірпікшелі эпителилері атқарады, өйткені  кірпікшелердің қозғалысы шырышты  тыныс жолдарына тұскен бөгде  бөлшектермен және микроағзалармен  бірге тұрақты түрде шығарып  отырады.

 

Физико-химиялық факторлар. Антимокробты қасиетке терінің тер және май бездері бөлетін сірке,  құмырсқа және басқа қышқылдар, асқазан сөлінің тұз қышқылы, сондай-ақ организмнің сұйықтықтары мен тіндерінде кездесетін протеолитикалық және басқа ферменттер ие. Антимикробты әсердегі ерекше рольді лизоцим алады.

 

Иммундыбиологиялық факторлар.

қалыпты иммунды емес жасушалармен (фагоциттер, табиғи киллерлер) және гуморальды компоненттермен (комплемент, интерферон, қанның кейбір ақуыздары) жүзеге асырылады.

 

Фагоцитоз – антигенді заттарды, соның ішінде микроағзаларды шығу тегі мезодермальды фагоцитті жасушалармен жұту және қорыту процесі. И. И. Мечников фагоцитті макрофагтар мен микрофагтарға  бөлді.

Фагоцитоздың механизмдері және кезеңдері. Макрофагтардың негізгі қызметініңбірі фагоцитоз, бұл бірнеші кезеңнен тұратын эндоцитоз.

 

Комплементтің табиғаты. Комплемент қан сары суындағы ақуыздардың күрделі  комплексі болып табылады, оларөзара  белгілі бір реттілікпен байланысады  және антиген-антидененің иммунитеттің жасушалық, гуморальдық реакцияларына  қатысуын қамтамасыз етеді.

Әсер ету механихмі мен қызметі. Түрлі қызмет атқара отырып иммунды  жүйенің басты компонентінің  бірі болып табылады. Ағзада комплемент белсенділігі жоқ фермент болады және әдетте антиген-антидене комплексі пайда болған уақытта белсенеді. Белсенуден кейін оның әсері сатылық сипатта иммунды және жасушалық реакциялардың күшеюіне бағытталған протеолитикалық реакциялардың жиынтығы болып табылады, сонымен қатар антигендерді жою үшін антиденелердің әсерін жоғарылатады.

 

Комплемент жүйесі қамтамасыз етеді:

Интерферон табиғаты. Интерферон – вирусқа қарсы, ісікке қарсы  және иммунды модуляциялық қасиетке ие ақуыз болып табылпады, олар вирустардың  және күрделі биополимерлердің енуіне жауап ретінде көптеген жасушалармен түзіледі. Құрамы бойынша гетерогенді, оның молекулалық салмағы 15-тен 70 кД аралығында өзгеріп отырады.

 Әсер ету механизмі. Интерферондардың вирустарға қарсы, антипролифератифті және иммунды модуляциялық әсері вирустар мен жасушаларға тікелей әсеріне байланысты емес, яғни интерферондар жасушадан тыс әсер етпейді. Жасуша беткейіне жабыса және жасуша ішіне ене отырып, ол жасуша геномы арқылы вирустың репродукциясы немесе жасуша пролиферация процестеріне әсер етеді. Сондықтан интерферон негізі сақтандыру, дегенмен оны емдеу мақсатында да қолданылады.

 

Тромбоциттер. Иммунитет процесінде маңызды роль атқарады. Олар мегакариоциттерден дамиды. Тромбоциттердің сырт қабатында IgG, IgEимммуноглобулиндер, комплементтің  С1, С3 бөлігі және де МНС антигеннің 1 сыныбымен байланысқа түсетін рецепторлар  орналасқан.

Тромбоциттердің іс атқаруына белсендірілген комплемент оңды әсер етіп олар иммунитетке  қатынасы бар белсенді заттарды (гистамин, лизоцим, В-лизин, лейкоплакиндер, простогландиндер) синтезделуіне қолдайды.

Лизоцим. 1909ж. П.Л. Лащенко ашты, ал 1922ж.  А.Флеминг таза күйінде алып зерттеген. Лизацим ағзаның табмғи төзімділігіне ерекше зор орын алады. Лизоцим дегеніміз протеолитикалық мурамидаза ферменті (лат-қабырға) молекулалық салмағы 14-16КДа. Макрофагтар, нейтрофильдер және басқа да  фагоциттермен ситезделіп, ағза ұлпасының сұйықтығына үүнемі дарып отырады. Оны қаннан, көз жасынан, омырау сүтінен, ұрықсұйықтығынан, жыныс-зәр және ас қорыту жүйесінен, ми ұлпасынан табуға болады. Ол тек жаңа ми-жұлын сұықтығында және көз алмасының алдыңғы бөліміндже болмайды. Ағзада бір тәулікте 1 грамм лизоцим бөлініп отырады. Лизоцимнің бактериоцидтік және бактериостатикалық қабілеті бар. Сонымен қатар ол фагоцитоз бен антидене синтезін белсендіреді. Лиз\оцим жасуша қабырғасынның гликопротеиндерін (мурамилдипептидаза) ыдыратып жасушаның бұзылуына себепкер болады, сонымен қатар зақымдалған жасушаны фагоцитоздауын жеңілдетеді.

Лизоцимнің синтезделуі бұзылса, онда организмнің бөгде затқа  төзімділігі әлсірейді. Соның себептерінен ағза ісік және жұқпалы ауруларға  шалдығуға икем болады. Оңдай жағдайларда емдеу үшін тауық жұмыртқасының ақуызынан, не биосинетезделген жолмен алынған лизоцимдер қолданылады.

Қан сары уызында қорғаныстық ақуыздарының қатарына опсониндер, ұшқыр фазасының  ақуызы, пропердин, бетализин, фибронектин  және т. Б. Жатады.

Опсониндер фагоцитозға кірісетін  ақуыздар, ұшқыр фазаның ақуызына бауыр ұлрпасының зақымдалғанына қарсы  түзілетін С реактивті ақуыз, ісікке қарсы ақуыз, т.б. кіреді. Мысалы С-реактивті ақуыз бөгде затты  өңдеуге қатынасады да ісік бар –жоғының белгісі болады.

Манноза байланыстырушы ақуыз. Ол қан  сарысуының қалыпты ақуызы. Ол микроб қабырғасындағы манноза қалдығымен тығыз байланысқа түсіп, микробта залалсыздандыруды  жеңілдетеді.

Пропердин – комплемент жүйесінің  құрамындағы фагоцитозды қолдайтын  қан сарысуындағы қалыпты гаммаглобулин. Комплементті альтернативті жолмен белсендіруге себепкер болады.

Фибронектин-плазменың, ұлпе сұйықтығының макрофагтары түзетін зор мүмкіншілікті  ақуыз. Ол опсонизацияны қамтамасыз етеді.

Бета-лизиндер. ТЬромбоциттермен түзілетін  қан сарысуының ақуыздары. Олар бактерия жасушы\асының цитоплазмалық мембранасына зақым келтіреді.

 

Цитокиндер. 
 
Клеткалық және гуморальді жауап түзетін, клетка аралық механизмдер мен иммунды компонентті клеткалардың дифференцировкасын зерттеген кезде, белокты медиаторларының үлкен тобы ашылды, олар цитокиндер деп аталады. Олардың 30-дан астам түрлері белгілі. 
 
Цистокиндердің негізгі биологиялық белсенділігі- иммунды жауапты барлық даму сатыларында реттеу: функциональді белсенді иммунокомпонентті клеткалардың пролиферациясы мен дифференцировкасы, антигенді өңдеу және макрофагтардың бетіңде иммуногенді түрде ұсыну, антиген сезімтал лимфоциттердің пролиферациясы, иммуноглобулиндер продуценттеріне дейін В- клеткалардың дифференцировкасы, бір изотоптан басқасына иммуноглобулиндер синтезін ауыстыру, цитотоксикалық Т- клеткалардың ізашаларының эффекторларға дейін пісіп жетілуін қамтамасыз ету, макрофагтардың цитотоксикалық әсерін индукциялау. Кейбір цитокиндер қабыну реакциясына және ісік клеткаларының элиминациясында айқындала түсетін жедел фазалы жауапқа белсенді түрде қатысады. 
 
Құрылыс ерекшеліктері мен биологиялық әсеріне қарай барлық цитокиндер бірнеше өзіндік топтарға бөлінеді: гемопоэтиндер, интерферондар, иммуноглобулиндердің супер топтық цитокиндері, ФНО- тобы цитокиндері, хемокиндер. 
 
Цитокиндер өзара 5 топқа бөлінеді. 
 
1-ші топ – Гемопоэтикалық цитокиндер.  

1.  
   ГМ-КСФ – гранулоцитарлы моноцитарлы клеткалардың ізашарларын стимулдейді.
2.  
   М-КСФ – моноциттердің ізашарларын стимулдейді.
3.  
   Г-КСФ – гранулоциттердің ізашарларын стимулдейді.
4.  
   ИЛ-3 – мульти КСФ
5.  
   ИЛ-5 – эозинофилдерге арналған КСФ
6.  
   ИЛ-7 – лимфоциттерге арналған КСФ
7.  
   ИЛ-1 – ең ерте қан түзуші клеткалардың ізашарларын стимулдейді.

 
2-ші топ – Иммундыққа дейінгі қабынудың цитокиндері: 
 
а) біріншілік про-қабыну цитокиндер – ИЛ-1, ТНФ-α, ИЛ-6. Макрофагтармен және дендритті клеткалармен бөлінеді. ИЛ-1-ші мен ТНФ-α жергілікті әсер етеді, ал ИЛ-6 жетілік фаза белоктардың синтезін бауырда стимулдейді. 
 
Б) екіншілік қабыну цитокиндер – ол лейкоциттер мен лимфоциттердің локоматорлы жылжуын қамтамасыз етеді.  
 
3-ші топ – Лимфоцитарлы иммунды жауаптың ұйымдастырушылары. 
 
Т- және В-, НК-клеткаларының пролиферациясымен дифференцировкасын реттейді. Бұл цитокиндерді антиген АТК клеткалар және лимфоциттер бөледі. Оларға жататындар: ИЛ-2, ИЛ-4, ИЛ-12, ИЛ-15 және ИФН-γ жатады. 
 
4-ші топ – Иммунды қабынудың медиаторлары. Т-лимфоциттермен бөлінеді, лейкоциттерді қабынуға активтейді: ИФН-γ (макрофагтармен НК-клеткалардың активаторы), ИЛ-5 (эозинофилдердің индукторымен активаторы), LT (нейтрофилдердің активаторы), LT-α (қабынулық гранулалардың пайда болуын қамтамасыз етеді). 
 
5-ші топ – Қабынуға қарсы цитокиндер.  
 
ИЛ-10 – макрофагтармен бөлінеді және оларды тежейді.  
 
TGF-β – иммунды СД4 Т-лимфоциттермен бөлінеді және лимфоциттердің ары қарай пролиферациясын тежейді. Сонымен қатар ИЛ-4 пен ИЛ-13 макрофагтармен ингибирлеуші әсер етеді.

 

Ісікке қарсы иммунитет механизмі.

 

Қатерлі трансформацияланған клеткалардың антигендік модификациясы мынаның  нәтижесінде өтеді:

 

Канцерогенді заттардың әсерінен.

 

Клеткалардың онкогенді вирустармен  инфицирлеуімен.

 

Беткей клеткалық белоктарды бақылайтын гендердің нүктелік мутацияларында.

 

Белгелі антигендердің синтезіне  жауапты гендердің делециясында

 

Эмбрионалды белоктарды бақылайтын гендердің  дерепрессиясында.

 

 

Сау клеткалардың трансформациясы  вирустармен индуцирлеуы мүмкін. Мысалы, В-клеткалық лимфомаларды Эпштейн-Бар  вирусы индуцирлейді. Қатерлі ісіктерде  бір қатар ісікті эмбрионалды  антигендер анықталған: α-фетопротеин, ракты-эмбрионалды антиген. Ісіктердің жалпы антигені ретінде теломеразаның  полипептидті компоненті болып табылады. Ісік клеткаларына иммунды реакция  пайда болады. Бірақ, ісік клеткалары иммунокомпетентті клеткаларынан тез кобееді және

 

Ісікті зақымдайтын белсенді клеткаларға  СД8 Т-клеткалар және СД4 Т-хелперлер  жатады. Егер СД8 Т-клеткалары киллерлік  қызметті атқарса, ал СД4 Тн1 клеткалар  цитокиндер арқылы әсерін көрсетеді. Цитокиндердің  ішінде маңызды, макрофагтармен НК-клеткаларды  активтейтін, ИНФ-γ. Ісікке қарсы иммунитетке  В-жүйесінің клеткаларының қатысуы  бірнеше тәсілдермен орындалуы  мүмкін:

 

Ісіктік клеткалардың бұзылуы, комплементті бекітіп белсендіретін антиденелер  арқылы.

 

өздерінің бетінде цитофилдік антиденелері бар НК-клеткаларының жиналуымен. Антиденелер активтілігінің бұл  формалары ин витро ғана көрсетілген, бірақ түсініксіз, ал ин виво орны белгісіз. Бірқатар үлкен ісіктерде арнайы антиденелер цитотоксикалық клеткалардың әсерін блоктайды.

 

Табиғи киллерлер (ТК). Трансформацияланған  клеткаларды жоюына,

 

иммунологиялық бақылауды іске асыратын клеткалардың басқа түріне табиғи киллерлер жатады.

 

Т-клеткалардың цитокиндерімен, бірінші  кезекте интерлейкин-γ арқылы, активтілігі  жоғарылайды.

 

Сонымен, ісікке қарсы иммунитетті  белсендіретін клетканың екі  типі бар: Т-лимфоцит және ТК. Бұл процестегі макрофагтар және антиденелердің ролін  қосымша зерттеулер қажет етеді.

 

Ісікті клеткалардың иммунологиялық бақылаудан өтуі негізінде: бір жағынан  иммунжүйесінің бұзылыстарымен (иммунжетіспеушіліктермен, жасқа қарай иммундық реактивтіліктің  төмендеуімен), екінші жағынан қатерлі  клеткалармен иммунды жауапты блоктау  механизмдеріне байланысты.