Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс

 

Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс

 

Жоспар:

 

   Кіріспе.......................................................................1-4

 

  1)Кенесары басшылығымен болған көтерілістің алғышарттары мен басты себептері.....................5-7

  

  2)Көтерілістің барысы мен әскери қимылдары...7- 9

 

  3)Патша үкіметінің Кенесарыға қарсы күресі....9-11 Кенесарының әскери жеңісінің сыры неде?

 

  Қорытынды................................................................12

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

 

 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан тәуелсіздігін алып, өз алдына әлем мемлекеттерін мойындатқан ел болды. Бірақ елдің өткеніне зер салсақ бұл тәуелсіздікке қол жеткізу оңай болмағанын білеміз, осы жолда қаншама батырларымыз, қоғам қайраткерлеріміз құрбан болды. Бостандыққа қол жеткізу үшін Сырым, Исатай, Махамбет, Кенесары секілді батырлар халықты бастап көтеріліске шықты, алайда олар әрдайым жеңіліске ұшырап, көтеріліс аяусыз басылып отырды. Осы көтерілістер туралы шындықтар1991 жылға дейін белгісіз болды. Өтпелі кезеңнің қиыншылықтары мен қайшылықтары отандық тарих ғылымында да теріс баяндалып келді. Тек ел ітгесі қаланғаннан кейін ғана отан тарихы зерделі зерттеліп, көптеген тарихи шындықтардың беті ашылып , халыққа жарияланды.

  Менің бұл тақырыпты жазғандағы мақсатым  Кенесары тұлғасын танып білу, оның басшылығымен болған өз тұрғымнан шағын зерттеп, өз пікірімді қалыптастырғым келеді.

  Ал енді бұл оқиғаның зертелуі мен Кенесарының жеке тұлғасының зерттелуі жайлы біраз ой толғасақ.

  1837-1847 жылдардағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы орыстың дворяндық-буржуазиялық тарихнамасында әртүрлі бағыттағы авторларды қоғамдық-саяси көзқарасына орай әртүрлі деңгейде қарастырылды.

  Мерзім жағынан алып қарағанда Кенесары көтерілісіне өз пікірін баспа бетінде ашық білдірген орыс әскерінің офицері, халқымыздың ұлы ғалымы Абылай тұқымының бір бұтағы Шоқан Уалиханов.

  1951 жылдың сәуір айының 10 санында «Правда»ьгазетінде жарияланған тарихымызды зерттеудің болашағына ауыр зардабын тигізген мақалаға орай қабылданған Қазақстан КП Орталық комитетінің арнайы қатарындағы осы көтерілісті даттаған «феодалдық-монархиялық, реакциялық» деген лайықсыз біржақты баға көтеріліске байланысты Шоқан еңбектеріндегі тұжырымға мейлінше жақын. Шоқан бұл көтерілісті шындықты бұрмалай қорытындылайды: «бүлікші сұлтан Кенесары  - феодалдық-монархиялық қозғалысқа бас болып, хандық билікті қалпына келтіруге тырысты, Орта Азия феодалдық мемлекеттеріне ұқсас қазақ хандығын құрғысы келді». Екінші бір еңбегінің түсіндірмесінде «осы кезеңде ескімен жаңащылдық бір-бірімен тіресуде еді, мұсылмандық шығыс және орыстық құбылыстар» деп қазақтың

                  1                                          

ұлы саяхатшысының Кенесарыны мадақтап кететін жерлері де бар. Шоқан Уәлихановтың берген, жалпы алғанда, бір жақты бағасының кейінгі орыс тарихшыларына сілтеме жасар мықты бір дерек болғанын да айта кету керек.

 XIX ғасырдың екінші жартысында жарық көрген еңбектердің ішінен Кенесары көтерілісін арнайы зерттеген М. Красовский мен И. Завалишинніңеңбектерін ерекше бөліп қараған жөн. Әсіресе М. Красовский көтерілісті патша үкіметінің жүргізіп отырған сыртқы саясатымен байланыстыра талдауы көңілге қонады. Біз жоғарыда сілтеме жасап отырған М. Красовскийдің зерттеуі жалпы. «Сібір  қырғыздарының обылысы» тарихына алғанмен 1822 жылғы патша уставының салдарынан басталған көтеріліске патша үкіметінің жаулап алу саясатын ақтау бағытында түсініктеме берген И. Завалишиннің кітабындағы сипаттама, империяның шеткері аймақтарды басып алып, жерін кеңейту саясатын дәріптеу тұрғысынан жазылған. Бұл екі еңбектің де отаршылдық саясатты насихаттауы жағынан бағыты бір, нысанасы да бір.

  Әрине, XIX ғасырдың екінші жартысында жарық көрген еңбектер арасында 1870 жылы «Вестник Европа» журналының екі санында жарық көрген Н. Середанның құнды зерттеуі оқау тұр. Әртүрлі деректерді мол пайдалануы жағынан, қарастырылған мәселелерінің аумақтылығына біз кең пайдаланған еңбегінің ғылыми құндылығы зор. Кенесарыға берілген автордың бағасы мен көтерілістің сипатын айқындауда автор көзқарасында қайшылықторын алады.

Халықтық көтерілісті «бүлік», «қарақшылардың ісі» деп жазса, ханның өзін «құйын мен дауылға» салыстырады. Европа әскерлерінің тамаша қолбасшыларына теңейді.

  В. Поттонның, орыс әскерінің полковнигі, зерттеуші М. Венюковтың еңбектері тіпті басқа мәселелерге арналғанмен көтеріліс жөнінде қызықты мәліметтер бере алады, мысалы, көтерілісшілердің Екатеринская станциясын қоршауына байланысты жеке мәліметтер Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік архивы мен В. Поттонның еңбегінде ғана толық берілген.

  1846 жылы Ұлы бен Орта шекаралық аймағында мал мен халықтың есебін жүргізген генерал Вишневскийдің экспедициясына қатысқан, өзі де 1831-1833 жылдардағы польша азаттық қозғалысына атсалысқан А. Янушкевичтің көтерілістің көсеміне іш тарта жазуын аңғару қиын емес сияқты. Ал осы мақаланы француз тілінен аударған Ф. Стеклованың Кенесары және ол басшылық еткен көтеріліс туралы мақаласы комунистік партияның дара идеологиясының өктемдігі тұрғысынан жазылған, әрі Янушкевичтің пікіріне қарама-қарсы. Поляк революционері қазақ ханын бірде Рим

2

империясымен соғысқан Нумидия патшасы Югуртамен, бірде XIX ғасырдың 80-жылдарындағы Алжир халқының азаттық күресінің басшысы Абд-әль-Кадермен салыстырады.

  XIX ғасырдың 50-ші жылдарында Верный қаласында болған ұлы саяхатшы П.Семенов Тянь-Шанский осы көтеріліс жөнінде жөнінде мәліметтер жинастырып, Кенесарыны б.э.д II ғасырда өмір сүрген Кіші Азиядағы кішкене ғана Понт патшалығының билеушісі, Рим құл иеленуші мемлекетінің жаулағыш саясатына қарсы тұрған Митридат VI Евпатормен теңейді де қазақ феодалдық мемлекетін уақытша болса да қалпына келтірген Кене ханды жоғары бағалайды.

  Өз кезінде бірқатар талас тудырған ханның ұлы Ахмет Кенесариннің «Сұлтандар Кенесары және Садық» деген еңбегі. Бұл кітапты терең, арнайы зерттеу деп қарастыру біржақтылық болар.

  1837 – 1847 жылдардағы көтерілісті зерттеуде елеулі оқиға 1947 жылы жарық көрген көрнекті тарихшы Е.Бекмахановтың атақты еңбегі. Бұл монографияны Орта Азия және Қазақстан өңіріндегі сол жылдардағы айрықша құнды еңбек болғандығын қазіргі кездегі тарих ғылымы да дәлелдеп отыр.

  Архив деректері және әр түрлі сипатағы құжаттар неізінде жазылған бұл еңбек ғылыми қауымды бір сілкіндіріп тастағаны мәлім. Алайда кітап баспадан шығып үлгермей жатып-ақ ғалымдардың бір бөлігі осы еңбекті табалап, ата жауын көргендей өрщелене қарсы шықты. Әрине, осы құнды кітаптың өзінде Кенесары көтерісінің барлық жақтарын толық сипаттай алмайтынын автор арнайы атап көрсетеді. «Монографиялар мен басқа жалпылама еңбектердің болмауы, - деп жазды ғалым, - бірқатар қиындықтар тудыратыны сөзсіз. Кейбір автордың зерттеген мәселелері толық шешілмегенін жоққа шығару қиын. Барлық тараулар бірдей дәрежеде сипатталмаған». Алайда кітапты сынаушылар еңбектің мазмұны емес, талантты ғалымның сағын сындыруға бағыт алды. Әсіресе осы кітапқа өршелене шабуыл жасаған авторлардың ішінен А. Ф. Якунин мен Х. Айдарова ерекше сыңаржақты бағыттарынан тайғысы келмеді.

  Айта кететін бір жағдай — 1948 жылы осы кітапқа жарияланған алғашқы сыни мақалада тарихшы Е. Ділмұхамедов, зерттеудің бірқатар кемшіліктеріне көңіл аударып,  негізінде өте құнды кітап деп қорытындылады.

  1949  жылы орталық арнайы басылым «Вопросы истории» журналында да К. Шарипов мақаласында көтерілісті Е. Бекмахановтың жалпы алғанда салмақты зерттегенін баса көрсеткені үшін «сыншылардың» әлегіне түсті.

  Е. Бекмахановтың монографиясын талқылаудың ұлттық

3

интелегенцияны қуғынға ұшыратуда зардаптарының қаншалықты ауыр болғандығы жалпы оқырман қауымға белгілі. Алайда осы тартыстың барысы ғалымдардың бір бөлігінің партияның қолдауын пайдаланып бірқатар азматтардың тағдырын тәлкекке салғанын қалай ұмытуға болады? Тіпті Е. Бекмахановтың жолының тарылып, үлкен тосқпуыл қойылып, рухын жаншуға тырысқандықты айтпағанның өзінде, бірқатар белгілі зерттеушілер қиын заманның тұзағына түсіп қалмау үшін көзқарастарынан, идеялық сенімінен бастарын алып қашты.

 Тек 60-жылдарда көтеріліс мәселелерінде біржақты көзқарас терең орын алған жағдайда қырғыз зерттеушілері осы қозғалыстың белесті оқиғаларының маңызын, патша өкіметінің отаршыл саясатын айқындаудан бас тартпады. Бұған мысал Б. Жамгерчиновтың 1946, 1963 жылдары жарияланған зерттеулері. Ал 1984 жылы жарық көрген «Қырғыз ССР тарихының» бірінші томында көтеріліске қомақты да, байсалды баға берілді.

  Кенесары хан бастаған көтеріліс жөнінде қоғамдық пікір қайта оянып, жаңа, тың мәліметтер жариялана бастады. Алғашқы бұл мәселеге терең мән беріп, дөңгелек стол ұйымдастыруды қолына алған көрнекті жазушы Мұхтар Мағауин «Жұлдыз» журналында тарихшы, әдебиетшілерімізді жинап бас қосып алғаш рет Кенесары қозғалысыеа әділ баға беруді қолға алды.

  1991 жылы»Қазақстан комунисі» журналының үшінші санында жарияланған академик Р. Б. Сулейменов пен профессор Ж. Қасымбаевтың Кенесары қозғалысына арналған мақаласы да рахив деректері негізінде жазылған, қауымның осы мәселенің әлі де басы ашылмай жатқан мәселелеріне түрткі болды.

  1837-1847 жылдардағы Кенесары хан басқарған көтеріліске байланысты күрделі мәселерді көтеруде 1991 жылғы Ақмола қаласында академик М. Қозыбаевтың жалпы редакциясымен жарияланған ұлттық қозғалысқа арналған арнайы жинақ. Осы басылымның бір құндылығы қазақ жеріндегі XIX ғасырдағы ұлт-азаттық көтерілістердің заңдылығы, ерекшеліктері, әсіресе Кенесары қозғалысы кең географиялық өңірдегі оқиғалармен байланыстыра талқыландануы еді.

  Алайда әліде болса Кенесарының қайшылығы мол күрделі тарихи тұлғасын толық зерттелді деп айту қиын. Бірақ та халқымыздың азаттығы үшін жүргізілген бұл көтерілісің зерттелуі енді ғана қолға алынды деуге болады.

  Ал енді қанша жыл өтсе де соншама дау туғызып кей ақиқат беттері әлі күнге дейін толық мәресіне жетпеген, бұл көтерілістің барысына тоқталып өтейін.

 

 

    4

 

 Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс

 

  1822 жылы патша үкіметі қазақ даласын түпкілікті отарлау туралы шешуші қадам жасады. «Сібір қазақтарыны туралы Жарғы» қабылданды. Орта жүз хандығы жойылып, казактар көптеп көшіп келе бастады. Сөйтіп Сібір казактығының саны 30 мыңға жетті.

  Барлық станциялар қазақтардың ең көрікті де шұрайлы жерлерінен орын алды.

  Олар 1822 жылы «Сібір қазақтары туралы Жарғы» қабылдағаннан соң, қазақ даласына одан әрі ендеп, құрылыс жұмыстарын жүргізе бастады. Сөйтіп, 1824 жылы Көкшетау мен Қарқаралы станциялары, 1826 жылы Баянауыл, 1827 жылы Ақмола, Көкпекті, 1846 жылы Атбасар станцияларының іргесі қаланды. Жаңа аумақтарға қоныстану үшін бұрынғы әскери шептен казактар және Орынбор, Саратов, Харьков губернияларынан шаруалар көшіп келеді. Барлығы 4 мың адам. Ал, 1846 жылы әскер саны 30 мыңға дейін өскен.

  Қазақтардың дәстүрлі көшіп-қонатын жерлері тарылды, жері құнарлы аудандарға казактар қоныс аударып, қазақтардың жерлерін біртіндеп жаулап алды. Кейіннен атамандар қазақтарға жерді арендаға беріп, тиесілі төлемін алуға құқылы болды. Сонымен бірге қазақтар әскери жерінен мал айдап өтсе де, сол жерлерде мал қыстаса да, тұз дайындаса да ақы төлейтін болған. Осының бәрі казак атамандары мен жергілікті бастықтардың тарапынан қазақ еңбекшілерін бақылаусыз қанауға әкеліп соқты.

  Осындай тарихи кезеңде сұлтан, Кенесары Қасымов үш жүзді де толық қамти отырып, қазақ елінің Абылай хан тұсындағы территориялық тұтастығын, дербестігін қалпына келтіру мақсатын алдына қойды.

  Кенесары қарулы көтерілісін бастамас бұрын Ресей империясына әлденеше рет хат жазып, тиісті талаптар қойды. Ресей үкіметі «бөліп ал да, билей бер» саясатын ұстанды, қазақтың би болыстарын шенберу тәсілі арқылы бір-біріне айдап салып, қарсы қойды. Сондықтан да бұл қозғалысқа көптеген аға сұлтандар, би-болыстар толық тірек бола алмады.

  1838 жылы хат жазылғанда Кенесары туының астында мыңдаған сарбаз жиналған еді. Олардың арасында Үш жүздің де қазақтары болды. Кенесарыны белсенді қолдағандардың арасында Орта жүз бен Кіші жүздің белгілі рулары – Қыпшақ, Төртқара, Жағалбайлы,

5

Шекті, Алшын, Керей, Жаппас, Бағаналы, Тама, Табын, Арғын т.б.

Рулардың жігіттері аз еместі. Кей кездері оның сарбаздарының саны 20 мыңға жетті. Арасында Орта жүз өкілдері басым болған

қазақ сұлтандарының көп бөлігі көтеріліске қосылды.

Олардың көпшілігі мал өсірген, егін еккен, осыған орай жер таршылығынан зардап шеккен кедей және орта шаруалар. Кенесарының қол басқарған адамдары  халық ішінде аты кеңінен мәлім адамдар еді. Омск обылыстық басқармасына қарасты сот-мекемелері жинастырған мәліметтер бойынша тек Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола, Қарқаралы және Баянауыл округтерінде көтерілісшілерді 80-нен астам сұлтандар, билер, ағамандар қолдаған. Жасы 23-ке келген шағынан бастап азаттық қозғалысына белсенділікпен қатыса жүріп, ағалары мен әкесін азаға ұшыраттырған бекініс желілерінің апаттылығына көзі жеткен Кенесары Сырлария сағасы қазақтарын ығыстыра қыспаққа алған Қоқандықтың Күшбегімен келіссөз жүргізуден бес тартты. Сөйте тұра кейде өзін оқ дәрімен, қарумен жабдықтаған Бұхар әмірімен достық қатынаста болды.         Кенесары жасақтарында қазақтармен бірге қарақалпақ, түркімен, қырғыз, өзбек  халықтарының өкілдері де аз болған жоқ.

  Қазақтардың бұл көтерілісі бастапқы кезінен-ақ кең құлаш жайған қарқын алды. Бұл XVII ғ. Соңы мен XIX ғасырдағы азаттық жолындағы қозғалыстар тарихындағы Орта жүздің тайпалық бірлестігінен басқа қазақ руларына тараған, барлық негізгі аудандарды қамтыған бірден бір көтеріліс еді. Көтерілістің қозғаушы күші қазақ шаруалары болды.