Мавќеъ ва наќши маорифпарварони тољик дар пешрафти фарњанг

www.univer.tj

Вазорати энергетика ва саноати Љумњурии Тољикистон

Вазорати маорифи Љумњурии Тољикистон

Донишгоњи технологии Тољикистон

Факултаи: «Система ва технологияи иттилоотии соњавї»

Кафедраи: «Педагогикаи тањсилоти оли ва фанњои гуманитари»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мавзўъ: Мавќеъ ва наќши маорифпарварони тољик дар пешрафти фарњанг.

 

 

Ќабул намуд: Амиров Р.

 

Иљро намуд: Холиќов Ф. донишљўйи бахши 3 –юми  ихтисоси 071900 т «Е» 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Душанбе - 2011

 

 Наќша:

 

1. Сарсухан
2. Тањќиќи фарњангї тољик
3. Сањми Ањмади Дониш дар пешрафти фарњангї тољик
4. Сањми дигар маорифпаварон дар перафти фарњангї тољик
5. Тараќќиёти касбу санъат ва соњањои муњими рўзгор

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сарсухан

   Барои омўхатни њар як миллату нажод мо бояд  аввал аз фарњангї он бо хабар бошем.  Фарњангу анъанањои миллии онро омўхатн лозим аст.

Мо тољкион бояд пеш аз њама ба фарњанги бою ѓании худ омўзем ва сипас фарњангї дигар халќу миллатњоро. Мо низ дар ин маќола оид ба мавќеъ ва наќши маорифпарварони тољик дар пешрафти фарњанг каме бошад њам тањлил менамоем.  Халќи тољик аз ќадиму айём фарњангдўсту фарњангшинос буд, имрўз мо насли љавони миллати тољик ин анъанаю гузаштагони худро аз даст надодаем ва то даме љон рамаќ дорем мо бояд онро чун гавњараки чашм нигоњбон бошем.

 

 

Тањќиќи фарњангї тољик

     Барои тањќиќи фарњангї нимаи дуюми асри ‍ 18 ва ибтидои асри 19-и халќи тољик асари машњури Муњаммад Яъќуб «Гулшан-ул-мулук» ба ањамияти калон соњиб аст. Асар аз он љињат пурќиммат аст, ки муаллифаш ба табаќаи дорои манѓития тааллуќ дошта, шоњиди биср воќеъањо буд ва он камбудию воќеањоро ошкор тасвир кардасст.

     Барои тањќиќи фарњанги мардуми тољик дар ин давра маълумотњои М.Бекчурин, С.Бурнашев ќайди Мирзошамси Бухорої ва тавзењотї В.В.Григорев нињоят бузург мебошанд. Барои омўхтану аз худ намудани фарњангу анъанањои мардуми Осиёи Мараказї дар асрњои 18 – 19 дастовардњои фарњангии «Таворихи авоил ва авохир»-и Муинї, «Таърихи амир Њайдар»-и Мулло Ибодуллоњ ва Мулло Муњаммад, «Футуњномаи»-и Бухорої, «Зафарнома»-и Хусравї, «Шоњнома»-и Умархонд, «Таърихи муњољирон»-и шоираи Дилшода ва дигарон ёрии калон мерасонанд. Ба Руссия њамроњ шудани Осиёи Миёна ба равнаќи маданияту санъат ва адабиёт объективона мусоидат кард. Олимону рўшанфикрону тараќќипарвари Руссия дар бобати тадќиќи иќтисодиёти, мардушиносї, таърих, забон, адабиёт, истифодабарии сарватњои табиї ва ѓайраи Осиёи Марказї хизматњои зиёде кардаанд.

 

Сањми Ањмади Дониш дар пешрафти фарњангї тољик

     Аксари мутафаккирон ва рўшанфикрони мардуми Осиёи Марказї аз намояндагони зиёиёни пешќадами Руссия сабаќ мегирифтанд. Дар ташаккули љањонбинии мутафаккири бузурги он солњо Ањмади Дониш (1827-1897) таъсири маданияти пешќадами Руссия нињоят бузург аст. Ањмади Дониш дар он замон яке аз фозилтарин фарди Бухоро ба шумор мерафт.  Ањмади Донишро бо сабаби озодфикриаш тањќир намуда, «кофираш» хонда буданд. Бо вуљуди њамин њам донишу мањорат ва маълумотњои ў амирро маљбур мекард, ки ба вай бо назари эътибор нигарад. Ањмади Дониш ба сифтаи икотиби сафорати амир се маротиба ба Петербург сафар карда буд. Ин шиносої юо Руссия ва маданияти мардуми рус дар тамоми њаёт ва фаъолияти ў наќши њалкунанда бозид.

   Ба  аќидаи вай  агар амирро бо фоидаи маорифи  халќ бовар кунонида шавад, гўё  худи њамин барои ба тарзи  нав сохтани њаёти воќеии мардуми  Осиёи Марказї кофист. Рўњи тамоми гуфтањои ўро мењру муњаббат нисбат ба халќ ва ѓамхорї барои саодатмандии мардум Фаро гирифтааст. Муњимтарин асари Ањмади Дониш рисолаи «Наводир-ул-ваќоеъ» мебошад, ки  аз маљмўи порчањои илмии фалсафї, публисистї ва бадеї фароњам омадааст.  Ањмади Дониш бо аќидањои фалсафии худ дар мавќеи идеалистї ќарор дошта, монанди Абўалї ибни Сино ва Умари Хайём ба таълимоти абадияти олам ва офарида нашудани он мухлис будани худро низ изњор доштааст. Ин дар шароити онваќтаи партаассуби Бухоро њамаи пояњоро ба љунбиш медаровард. Ў дар рисолањояш камбудию ноадолатињои љомеаи худро баён намудааст.

  Вай њамчунин пешбинї  карда буд, ки бартараф намудани  ин камбудињою ноадолатии љомеа  фаќат бо ёрии мардуми рус  ба мо муяссар хоњад шуд. Бо  ин аќидањояш  Ањмади Дониш тарафдорони худро зиёд кард. Ин гунна муносибати ўро устод Садриддин Айнї дар «Ёддоштњо»-и худ хеле таъсирбахш ба ќалам медињад. Аз ин љињат фикру аќидањои Ањмади Дониш бо вуљуди он нисбат ба муносибатњои синфї аќидаи пешќдам ва прогрессивї буданд.

  Бузургтарин хизмати Ањмади Дониш аз он иборат аст, ки ў тавонист дар атрофии худ як гурўњ пайравон, рўшанфикрон, маорифпарварони асри 19 ва ибтидои асри 20-и тољикро муттањид кунад. Яке аз инњо Абдулќодирхољаи Савдо буда таќрибан дар байни солњои 1823-1824 дар Бухоро  таваллуд шудааст.  Дар замони зиндагии савдо аќидањои маорифпарварї ва љунбиши афкори сиёсиву иљтимої њанўз дар аморати Бухоро интишор наёфта буд. Он бедории фикрие, ки дар байни илму адаб ба вуљуд омада буд, пас аз охири солњои њафтодум рост меомад, ки даврањои баъди таълифи «Наводир-ул-ваќоеъ»-и Ањмади Донишро дарбар мегирад. Савдо  дар ѓазал ва манзумањои таќлидиаш баъзе фикрњои танќидї ва тарѓиби ахлоќи некро ифода намудааст. Ин гуна дар байтњои дар байтњои алоњидаи ѓазалњои бедилона ва њофизонаи ў дида мешавад.

  

Сањми дигар маорифпаварон дар перафти фарњангї тољик

    Савдо  аз банди таќлиду пайравии  назми гузаштагон берун рафта, ба муќобили мавзўи диниву тасаввуфии адабиёти замонаш, ба муќобили љањолат ва таассуботи динї дар лирикааш оњанги некбинона ва хушнудонае дохил намуд. Ин  оњанг дар лирикаи Савдо дар образи ринди бебоке таљассум ёфт. Савдо  дар ѓазал ишќи њаќиќии инсониро, ишќеро, ки ба касс роњату ќувати рўњї мебахшад, тараннум мекард.

  Ќорї Рањматуллоњи Возењ бо вуљуди душвории зиндагї ва ноњамвории шароити рўзгораш пайваста дар фаъолияти илмиву эљодї буд, ки мутаасифона, имрўз на њамаи онњо ба мо расидааст. Ў соли 1886 ба сафари њаљ мебарояд ва ба ин бањона бо бисёр мамлакату кишварњои пешќадам, бо бисёр олиму фозилони хориљї шинос мешавад. Сафари ў аз шањри Бухоро сар шуда, тавассути Туркистон, Кавказ, Истамбул то Арабистони Саудї ва дар бозгашт бо тавассути Ироќу Эрон баъди як сол ба ватани хеш Бухоро баргашт. Баъди баргаштан ў хотирањои роњ ва мулоќотњояшро бо олиму фозилон ва мардуми шањрњои дидагиаш дар шакли китоб бо номи «Савонењ-ул-масолик ва фаросих-улмамолик» («Воќеањои роњњо ва масофањои бийни кишварњо») таълиф намуда, онро ба амир Абдулањад мебахшад. Номи дигари ин китобро «Огањињои ѓариб аз аљоиботи сафар» мегузорад. Возењ дар ин китоб нафаќат сафари њаљ ва шањрњои муќаддаси Маккаву Мадинаро тасвир мекунад, балки аз бисёр воќеа ва шароити мамлакатњои тараќќикардаи Аврупою Осиё барои њамдиёронаш хабарњои тозаву навин ва иборатбахш наќл мекунад ва ба ин восита вай мисли Ањмади Дониш дидаи биниши ањолии дар ѓафлату љањолати асримиёнагї мондаро ба љањони фаррох мекушояд. Ѓайр аз ин яке аз асарњо ў «Тўњфаи амонї»- ном дошта, бевосита ба илми тиб бахшида шудааст.

   Шамсиддин Махдуми  Шоњин соли 1859 дар Бухоро таваллуд  шудааст. Падари ў Мулло Амон аслан аз Кўлоб буда барои аз бар намудани илму дониш ба Самарќанд ва сипас ба Бухоро меояд. Шоњин њарчанд умри кўтоњ ва пур мусибату тањлука дида бошад њам, аммо мероси хеле бой ва гаронбањое аз худ боќї гузошт. Ин мерос аз девони ѓазалиёт, маснавии «Лайли ва Маљнун», маснавии нотамоми «Тўњфаи дўстон», рисолаи «Бадоеъ-ус-саноеъ» иборат аст.

   Шоњин дар рисолаи  «Бадоеъ-ус-саноеъ»-и худ иллату  нуќсонњои аоратро нињоят нозуксанљона  ва бо нафрату ѓазаби пуршўр  нишон додаст. Ин њамон хулосањоест, ки Дониш дар «Рисолаи таърихї» пас аз тањлили таърихию иљтимоии аморат далерона ва ошкоро гуфта буд. Њамон њаќиќати таърихї ва конкретї суханони Донишро Шоњин дар «Бадоеъ-ус-саноеъ» бо образњои бадеї такрор ва тасдиќ намудааст. Бинобар  ин маснавии «Туњфаи дўстон» ва рисолаи «Бадоеъ-ус-саноеъ» аз асарњои бењтарини адабиёти маорифпарварии нимаи дуюми асри 19 ба шумор мераванд. Исо Мањмуди Бухорої, Њайрати Бухорої ва дигарон барин рўшанфикрони забардасти охири 19 буданд, вале аз љињати аќидаву мафкура ба дараљаи мутафаккири бузург Ањмади Дониш расида натафонистанд.

   Бо баробари ба  Руссия њамроњ шудани Осиёи  Марказї дар он корхонањои  бузурги саноатию истењсолї таъсис  дода шуда робитаи тиљоратию  фарњангии мардуми мањаллї бо  мардуми русњо пайдо шуданд. Дар байни онњо роњњои оњан сохта шуд, ки он ба зиёдшавии рафту омади мардуми тољику рус оварда расонид. Ин робита ба адабиёти маорифпарварони нимаи дуюми асри 19 ва ибтидои асри 19 хеле таъсир расонидааст.

   Намояндагони пешќадами  ин гунна адабиёт дар вилояти Фарѓонаи кишвари Туркистон Муќимї, Амбаротун, Фурќат, Њамза ва Дилшодї буданд, ки ба фарњангу тамаддуни баланди мардуми рус њусни таваљљўњ дошта, дўстию рафоќати мардуми рус ва халќњои Осиёи Марказиро дар мањсули эљодиёту њунари худ доимо тарѓибу ташфиќ мекарданд. Эљодиёти онњо баъди инќилоби маданї хеле ривољу равнаќ ёфтааст. Шиносої бо эљодиёти рўшанфикрони рус ба эљодиёти баъзе аз озодандешону рўшанфикрон чун Њайрат, Сањбо, Асирї ва Айнї таъсири бузург расонид.

   Њайрат шоири боистеъдод ва ѓазалсарои забардасти мардуми форсзабон буда, дар назм роњњои нав мељуст. Ў шеърњое, низ дорад, ки дар онњо мардумро ба маърифатнокї даъват намуда, дар роњи бењбудии мадум љањд карданро сифати олии инсон мешуморад. Яке аз њамзамону њамфикри Њайрат Тошхўљаи Асирї мебошад. Ў шоири инсондўст буд ва мегуфт, ки «вазифаи адабиёт тавсифи аќлу дониш аст». Асирї мисли маорифпарварони ѓарб аќидае дошт, к ибо роњи маърифатнокї мардумро аз љањолат ва таасуби динї рањо додан мумкин аст. Вай боварии комил дошт, ки мактабњои дунявї, илму маърифат мардумро хушбахт карда метавонад.

  

 

 

Тараќќиёти касбу санъат ва соњањои муњими рўзгор

    Садриддин Айнї дар пайравии маорифпарварон китоби дарсии  «Тањзиб-ус-сибён»-ро таълиф карда буд, ки он бештар ба масъалањои муњими иљтимоии љомеа бахшида шудааст.

    Дар шањрњои  Бухоро, Самарќанд, Хуљанд, Истаравшан, Ќуќанд, Њисор, Кўлоб ва дигар  шањрњо соњањои гуногуни њунармандї мављуд буд, ки фаъолияти њунармандони дар рисолањои косибии худ нафишта мешуд. Дар тўли чанд ваќт ањли њар як њунар љамъ шуда, он рисолањоро мутолиа мекарданд ва ба шогирдоне, ки ин ва ё он њунарро пурра омўхтаанд, маросими камарбандро гузаронида, ба онњо њуќуќи кушодани устохонањои шахсї медоданд. Њар як њунармандони халќї шањрњо ва гузарњои худро доштанд. Њунармандони машњур дар Хуљанд – Неъматшайхи Наљљор, Мулло Шайхи наќќош, Мир Њайдари наќќош, дар Истаравшан – Мир Арбоби наќќош, Бобољони наќќош, дар Исфара – Мошариф оќсаќќол, дар Конибодом – Боирљони Кушкакї, Муњаммад Шукури Наљљор, дар Балљувон – Сафари Чўбтарош, Усто Нур, Њакими заргар, дар Бухоро – Мулло Муњаммадшароф, Усто Баротбой, Усто Њакими Бухорої, Усто Суфї, Усто Бегим, Абдурањими Кўлобї, Мањмудхољаи Балљувонї, Зокири Хатлонї, Њољї Њусайни Кангуртї, Њољи муњњамиди Кўлобї, Бисмили Њисорї, Саидвалии Њисорї, Карим Девона, Мавзуни Бадахшонї, Мусои Бадахшонї, Мулло Ёри Ванљї ва дањњо дигарон буданд, к ибо њунари хеш машњур шуда буданд.

     Њар як касби  пири худро дошт. Масалан: пири  оњангарон – Довуд, санъати тасвирї  – Дониёр, дўзандагию рассомї – Бибї Зўњро ва дигарон. Агар мардон мањсули њунари худро дар меъморї, кулолгарї чўбтарошї, ороишї, кандакорї тасвир намоянд, духтарону занњои тољик завќи бадеї, орзую умеди худро ба рўи матоъњо, рўймолњо, тоќќињо, чодар, борпўшњо, чойхалта, љияк, дастпонак, гилем ва ѓайра мекашиданду медўхтанд.

   Яке  аз хусусиятњои  муњимтарини фарњанги ин давра  дар он буд, ки олимону нависандагон  ва шоирон, на танњо дар шањрњои  марказї, балки дар ањрњои дигар, марказњои адабиро ташкил карда, асарњои худро офаридаанд.

     Масалан  бузургтарин  пайрави сабки Бедил ин Наќибхон  Туѓрали Ањрори Валї мебошад, ки мањсули маънавиёташ аз  мухаммас, ќасида, маснавї, достонњои  «Фироќнома» ва «Соќинома» боќї  мондаанд.

    Мавзўъњои бенавої, ќшшоќї, зулм, истибдод, мењру муњаббат дар эљодиёти дањонии мардуми тољик бештар ба чашм мерасид. Масалан: достони «Гуруѓлї»-и тољикї аз дигар мардум бо хусусиятњои ватанпарварї, инсондўстї ва ќањрамононаш фарќ мекунад.

   Гарчанде ки дар сатњи иљтимоию иќтисодї ва фарњангии халќи тољик дар асри  19 ибтидои асри 20 навоварињои зиёде ва вуќўъ пайваста бошад њам, мардум анъана, урфу одат ва маросимњои милли худро давом медоданд. Масалан: тўйњои суннатї, иди рамазон, тўйи арўсї, иди ќурбон, Наврўз сурудњои гањворабандон, сурудњои аллаи модарон, базми гул, суруди ёр-ёри арўсї, сурудњои мавсимию маросимї ба монанди гулгардонї, наврўзї, сайри лола, сумалак, суруд-њои марсиявї, гиря, чўпонї, гандумдаравї, хирмакўбї, бофандагї, силсилаи суруду оњангњои класикии шашмаќом, суруду оњангњои тољик аз маќомњои Бузург, Рост, Наво, Дугоњ, Сегоњ, Ироќ ва ѓайрањо.  Намояндагони соњаи санъати мусиќї оид ба маќом бисёр рисолањои илмї навиштаанд. Яке аз он рисолањо «Рисолаи шашмаќом»-и (1884) Мусохўљаи Туркистонї буда, дар бораи таркиби сохти шашмаќом маълумотњои муфид додаст. Дар соњаи санъати театрї бошад театри халќии Лўхтак, дорбозї, масхарабозї, њирсбозї, булбулбозї ва ѓайра амал мекард.

   Омўхтани ин ва  ё он илм ба будану набудани  мударрисњо вобаста буд. Оид ба  фаъолияти мударрисњо, таълиму тарбия  ва зисту зиндагонии онњо дар асри 19 ибтидои асри 20 –и мардуми тољик устод Садриддин Айнї дар асарњояш «Ѓуломон», «Дохунда», «Мактаби кўњна», «Одина» ва «Ёддоштњо» ошкору њаќќони ва суфассал баён намудааст. Дар он давра мадрасањо маркази тайёр кардани ањли илму фарњанг буд ва ин гунна даргоњ барои мардуми тољик муќаддас дониста мешуд.

    

 

 

 

 

 

 

Рўшанфикрон ва ё маорифпарварони тољик