Лекция по "Стандартизации"

Page 1

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
1
Б.Р. Вафоев,
кафедра ассистенти, ТДИУ
МОБИЛЬ АЛОҚА ХИЗМАТЛАРИ БОЗОРИДА ЎТКАЗИЛАДИГАН
МАРКЕТИНГ ТАДҚИҚОТЛАРИДА ЗАМОНАВИЙ АХБОРОТ
ТИЗИМЛАРИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ САМАРАЛИ ЙЎЛЛАРИ
Бугунги кунда тeлeкoммуникaция тaрмoқлaри вa xизмaтлaрининг жaдaл
ривожланиши шaрoитидa иқтисoдий жaрaёнлaр ҳaм тез суръaтлaрдa дaвoм
этмoқдa. Шу сaбaб, бизнeс жaрaёнини яxшилaшнинг энг муҳим шaкллaридaн
бири мaркeтинг фаолиятида олиб бориладиган тaдқиқoтлaр ҳисoблaнaди.
Мaркeтинг фаолиятини мукаммал билиш ва самарали йўлга қўйиш, бoзoрдaги
вaзиятдaн кeлиб чиққaн ҳoлдa, тeзкoр қарор қабул қилиш бизнес
муваффақиятининг калитидир. Масалан, телекоммуникация корхоналари
фаолиятининг мураккаблиги ва серқирралиги мазкур бозорда маркетинг
тадқиқотларининг муайян бир шаклини ишлаб чиқиш заруратини кўрсатади.
Модомики, маркетинг тадқиқотлари иш жараёнида вужудга келадиган
турли тижорат ва иқтисодий масалаларни ҳал этиш учун восита экан, у ҳолда
унинг натижаларини телекоммуникация бозорида фаолият юритувчи
корхоналарнинг тараққиёт стратегияларини шакллантириш учун фойдаланиш
мумкин. Фикримизча, телекоммуникация тармоғидаги маркетинг тадқиқотлари
маркетинг талабини қондирувчи ихтиёрий тадқиқот фаолияти бўлиб, аниқ
маркетинг фаолияти учун зарур мазкур соҳага оид маълумотларни тўплаш,
қайта ишлаш, таҳлил қилиш ва прогнозлаш тизимидир.
Демак,
маркетинг
тадқиқотлари телекоммуникация
корхоналари
маркетинг фаолиятининг ихтиёрий жараёнини бошлаш ва мантиқан тугаллаш
вазифасини амалга оширади. Ўтказиладиган бундай тадқиқотларнинг асосий
мақсади бошқарув қарорларини қабул қилиш вақтида пайдо бўладиган
ноаниқликлар даражасини камайтиришдан иборат.
Маркетинг тадқиқотлари натижасида олинган маълумотлар келгусида
телекоммуникациянинг асосий хизматларига тарифларни белгилаш чоғида
талабни таҳлил қилиш ва прогнозлашда қўлланилади. Шундай экан, кескин
курашлар шароитида Ўзбекистон телекоммуникация бозорида ҳам маркетинг
тадқиқотлари муҳим аҳамият касб этади. Телекоммуникация хизматлари
бозоридаги маркетинг тадқиқотлари методологиясига назар ташлайдиган
бўлсак, алоқа операторларининг бундай фаолиятлари моҳиятини аниқлашга
ягона ёндашув йўқлигини кўрамиз.
Бу эса, ҳозирги вақтда маркетинг воситаларининг баъзиларини чуқур
ўрганиш ва ахборот хизматларини кўрсатишда телекоммуникация бозори
операторлари фаолиятини баҳолашни талаб этади. Ушбу жараёнда, маркетинг
тадқиқотлари ва уни бозорнинг маълум бир муаммоларини ҳал этишга
сафарбар этиш долзарб саналади. Aйтиш кeрaкки, мaркeтинг тaдқиқoтлaри
тизимидa ички буxгaлтeрия ҳисoбoтидaн тaшқaри, бoзoр кoнъюнктурaси,
xaридoрни aйнaн шу xизмaтдaн фoйдaлaнишигa нимa сaбaб бўлгaнлиги ҳaқидa,
ҳудудда савдо миқдoрини ошириш бўйича истиқбoлли рeжaлaр тузиш, рeклaмa
сaмaрaдoрлигини ҳисoблaш кaби мaркeтинг мaълумoтлaри ҳaм зaрурдир.

---

Page 2

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
2
Бундaй мaълумoтлaрни фақатгина мaxсус мaркeтинг тaдқиқoтлари oрқaли oлиш
мумкин.
Маркетинг бўйича канадалик мутахассис Поль Аданнинг фикрича,
«...телекоммуникация воситаларининг ривожланиш тезлиги шубҳасиз шаҳар ва
туманларнинг меҳнат қобилиятини кўрсатади. Мобиль алоқа мамлакатда
бизнеснинг қанчалик ривож топганлигини англатувчи энг яхши кўрсаткичдир.
Бекорчиларга замонавий телекоммуникация воситалари керак эмас!»
1
Буни инобатга олган ҳолда, сўнгги йилларда мамлакатимизда телеком-
муникация тармоқларидан бири бўлган мобиль алоқа бозори жадал суръатлар
билан ривожланди. Мобиль алоқа тармоғи Ўзбекистонда ташкил қилинган илк
йиллариданоқ, абонентлар сонининг йилдан-йилга ошганлигини кўриш
мумкин. Мобиль алоқа абонентлари сонининг ўсишига рақобат жиддий таъсир
кўрсатади. Алоқа хизматини кўрсатувчилар орасида рақобатнинг пайдо бўлиши
мазкур хизматлардан фойдаланиш қулайлигини ошириб, уларнинг нархини
пасайтиради. Аммо хизматларнинг нархи пастлиги, мобиль алоқа тармоғи
абонентлари сонининг ўсишини таъминлайдиган омиллардан биридир. Ушбу
омиллардан яна бири абонентларнинг тўлов қобилияти ҳисобланади.
Ўзбекистонда аҳоли даромадларининг унча юқори эмаслиги ҳудудий
тенгсизликни келтириб чиқаради.
Абонентлар сонининг ўсиши сўнгги йилларда мамлакатимизнинг барча
ҳудудларида яққол кузатилди, шу сабаб операторлар фаолияти қамров
ҳудудини кенгайтириш ва хизмат сифатини яхшилашга йўналтирилди.
Ўзбекистондаги мобиль алоқа хизматлари бозори юқори даражадаги
рақобат билан ажралиб туради. Абонентларга эса, бу ҳамма вақт қулай бўлиб,
фақатгина рақобат омили операторларни хизматлар нархини пасайтириш ва
янги хизмат турларини мунтазам равишда ишлаб чиқишга мажбур этади.
Минтақаларда бозордаги бошқа иштирокчиларга нисбатан етакчи оператор-лар
рақобат даражасига жиддий таъсир этади. Етакчи операторларнинг энг муҳим
хусусияти уларнинг бозордаги улуши ҳисобланади. 3 та оператор фаолият
юритаётган Европа мобиль алоқа хизматлари бозорининг ривожланиш
стратегиясидан кўриш мумкинки (1-жадвал), етакчи операторнинг бозор улуши
амалий жиҳатдан 45-50 %дан, 4 таликда эса, 35-40 %дан ошмайди.
1-жадвал
Европа бозорларида етакчи мобиль алоқа операторлари ҳолати
Баъзи Европа давлатлари
Етакчи операторнинг бозор улуши, %
1
2
Буюк Британия
26
Польша
36
Нидерландия
40
Германия
42
Чехия
44
Австрия
44
1
Маркетинг предприятия сотовой радиотелефонной связи. Информационное пособие под редакцией А.Манина.
– М.: Ассоциация-800, 1996, С. 56.

---

Page 3

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
3
1-жадвалнинг давоми
1
2
Швеция
44
Италия
46
Босния ва Герцеговина
47
Венгрия
48
Эстония
48
Франция
48
Литва
48
Руминия
49
Португалия
49
Дания
49
Манба: Европа мобиль алоқа операторларининг 2011 йил маълумотлари асосида
муаллиф томонидан тузилган.
Буни эътиборга олган ҳолда, 2001-2011 йиллар давомида мамлакатимизда
фаолият юритаётган мобиль алоқа компаниялари бозор улушларининг ўзгариш
динамикаси кузатилди (1-расм).
0
10
20
30
40
50
60
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
%
Манба: мобиль алоқа компаниялари маълумотлари асосида муаллиф томонидан ишланган.
1-расм. Мобиль алоқа операторлари бозор улушининг 2001-2010 йиллар
давомида ўзгариш динамикаси, %.
Мазкур расмга эътибор қаратадиган бўлсак, компанияга янги
бошқарувнинг кириб келиши натижасида, асосан 2007 йилдан бошлаб,
“Ucell”нинг барқарор ўсиши ва бир вақтнинг ўзида, қолган операторлар
улушининг камайишини кўриш мумкин. Тасвирда MTС-Ўзбекистон, Beeline ва

---

Page 4

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
4
Ucell алоқа операторлари бозор улушлари билан бир қаторда, Perfectum Mobile
ва UzMobile алоқа компанияларининг бозордаги улушлари биргаликда «CDMA
операторлари» сифатида намоён этилган.
Алоқа бозорининг тараққий этиши истеъмолчилар учун янги имко-
ниятларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Абонентлар уларга янги хизмат-
ларни тақдим этиш, таъминотчиларни танлаш имкониятларини ҳал этиш,
хизматлар нархи пасайишидан фойда кўрадилар. Бу вақтда эса, алоқа
операторлари учун бозорнинг юқори суръатларда ўсиши қатор муаммоларни
ҳам келтириб чиқаради: хизматларнинг фойдалилиги пасаяди; мижозлар
кўчиши кўпаяди; янги мижозларни жалб этиш харажатлари ошади; тармоқ
инфратузилмасига талаб ошади; хизматлар бозори тўйинишга яқинлашади.
Мобиль алоқа компанияларида кўп талаб этилувчи тадқиқот турлари
қуйидагилардан иборат: абонентлар таркиби ва трафикни таҳлил қилиш –
қўнғироқлар сони ва унинг давомийлиги, МОU (Minutes of usage per mount –
бир ойда абонент фойдаланадиган дақиқанинг ўртача қиймати), абонентлар
сўзлашувининг таҳлилий тадқиқоти ва абонентларнинг хизматлардан
фойдаланиши тариф сиёсати учун ахборотлар базасини ташкил этади; рақобат
таҳлили; аҳоли даромадларининг тузилиши – аҳоли даромадларининг тузилиши
корхона нарх сиёсатини шакллантиришда асосий манба ҳисобланади; мақсадли
гуруҳларда ўтказиладиган сўровлар – бу тадқиқот ҳар доим сонли ҳисобланади,
унинг вазифаси бозор ҳолати ва унда корхонанинг тутган ўрнини аниқ белгилаб
беришдан иборат, одатда, тадқиқот давомида қуйидагилар аниқланади:
истеъмолчиларнинг тақдим этилаётган хизматлар ҳақидаги билим ва
кўникмалари, талаби; тақдим этилаётган хизматларнинг истеъмол қиймати
(«тўлов хохиши»); бозорда операторлар савдо маркаларининг ўз-ўзидан
танилиши; янги мижозлар билан суҳбатлашиш – янги мижозлар орасида
тадқиқот ўтказишдан мақсад, авваламбор, харидга нима сабаб бўлганлиги ва
реклама-ахборот таъсирининг самарали каналларини аниқлашдан иборат, бир
вақтнинг ўзида абонентнинг ижтимоий-демографик аҳволи ўрганилади;
абонентлар билан суҳбатлашиш – кўпгина компанияларда абонентларига
етарлича диққат-эътибор қаратилмайи, бу эса жуда катта хатодир, кўпчилик
хизмат сифатини ошириш, бу учун ечим излаш, абонентлар ҳолатини бирма-
бир ва мунтазам таҳлил қилиш кераклигини аллақачон тушунишган, бу эса, энг
арзон тадқиқотлардан бири ҳисобланади; реклама тадқиқотлари.
Маълумки, ARPU (бир ойда битта абонентдан олинадиган ўртача
даромад) ва MOU мобиль алоқа бозорини акс эттирувчи умумқабул қилинган
асосий кўрсаткичлар саналади. Бизнингча, уларнинг бир-бирига боғлиқлигини
қуйидаги математик ифода орқали ифодалаш мумкин:
)
1
/(
q
p
MOU
ARPU



,
(1)
бу ерда, p – сўзлашув дақиқасининг ўртача нархи, q – мобиль алоқа
оператори даромадида қўшимча хизматларнинг улуши.
Йил давомида барча абонентларнинг сўзлашган минутлари сонини (m)
ҳисоблашда қуйидаги ифодадан фойдаланиш мақсадга мувофиқ:
N
MOU
m


 12
,
(2)
бу ерда, N – абонентларнинг йил давомидаги ўртача сони.

---

Page 5

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
5
Мобиль алоқа бозорининг ҳажмини (V) эса, мос равишда қуйидаги ифода
орқали ҳисоблаш мумкин:
N
ARPU
q
p
N
MOU
V








12
)
1
/(
12
.
(3)
Фикримизча, мобиль алоқа хизматлари қуйидаги хусусиятлари билан
ажратиб кўрсатилади: хизмат кўрсатишнинг уни истеъмол қилиш жараёнига
уйғунлиги; мобиль алоқа хизмати соҳасида ахборот технологияларининг улуши
юқори бўлиб, унинг сифати хизмат кўрсатиш даражасига боғлиқ бўлади; одатда
мобил алоқа хизмати кўрсатиш ва унинг истеъмоли бир вақтнинг ўзида амалга
оширилади; хизмат кўрсатиш ва унинг истеъмоли индивидуал хусусиятга эга;
умумий ҳолда хизматлар сифати хизматларнинг истеъмол хусусиятлари
йиғиндиси бўлиб, у хизматнинг маълум эҳтиёжини қондириш қобилиятини
ифодалайди ҳамда маркетинг фаолияти тизимига боғлиқ.
Манба: мобил алоқа компаниялари маълумотлари асосида муаллиф томонидан ишлаб
чиқилган.
2-расм. Мобиль алоқа тизимининг асосий ва қўшимча хизмат турлари
Кенг маънода олиб қарасак, мобиль алоқа хизмати кўлами жамиятни
ахборотлаштириш инсон фаолиятида ижтимоий муҳим аҳамият касб этувчи
ишончли ва ўз вақтида етказиладиган билим асосида қурилади.
МОБИЛЪ АЛОҚА ХИЗМАТИ
АСОСИЙ ХИЗМАТ ТУРЛАРИ
Овозли ахборот узатиш
хизмати
ҚЎШИМЧА ХИЗМАТ ТУРЛАРИ
Халқаро
мобилъ алоқа
Маҳаллий
мобилъ алоқа
Шаҳарлараро
мобилъ алоқа
Матнли
ахборот
узатиш
хизмати
Видео
ахборот
узатиш
хизмати
Телевизион
сигналларни
узатиш
хизмати
Контент
ахборот
узатиш
хизмати
Электрон
почта
Матн
ахборотларни
қабул қилиш
ва узатиш
(SMS)
Мультимедиа
ахборотларни
қабул қилиш
ва узатиш
(МMS)
Контент
хабарлар
Овоз
бериш
Викторина
ўйинлари
Интернет
савдолар
Интернет
хизмати
Маълумотлар
хизмати
Ахборот
хизмати
кўрсатиш
Мижозларга
хизмат
кўрсатиш
Видео
алоқа
Мобил
телевидение
Сунъий
йўлдош орқали
ахборотларни
қабул қилиш ва
узатиш (GPS)
Электрон
тижорат
Мобил
интернет

---

Page 6

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
6
Янги минг йиллик бошида бутун дунёдаги каби Ўзбекистонда ҳам алоқа
ривожланишининг асосий тенденциялари кузатилади, булар: глобаллаштириш
(ягона муҳитга бирлаштирилган миллий тармоқ негизида бутун жаҳон
тармоғини яратиш); мультимедиялаштириш; персоналлаштириш (мижоз
талабига мос ихтиёрий жойда ва вақтда алоқа хизматларини тақдим этиш).
Тадқиқотларга кўра, сўнгги йилларда аҳоли орасида мобил алоқанинг
асосий хизмат турларидан ташқари қўшимча хизмат турларига талаби ҳам
ошиб бормоқда. Натижада мобиль алоқа компаниялари томонидан бир қанча
қўшимча хизмат турлари таклиф этилди. Мобиль алоқанинг мавжуд барча
хизмат турларини қуйидагича тасвирлаш (2-расм) мақсадга мувофиқ.
Мобиль алоқа компаниялари томонидан таклиф этилаётган қўшимча
хизмат турларининг самарадорлигини илмий асослаш учун ғарблик таниқли
иқтисодчи олим Альтман томонидан 1968 йилда илгари сурилган сонли
усулдан
2
фойдаланиш мумкин. Бу ҳисоблашларни амалга оширишда мобиль
алоқа компанияларининг ялпи даромадига таъсир этувчи омилларни ички ва
ташқи муҳит омилларига ажратиш зарур (3-расм).
Буларга асосланиб, фикримизча, қўшимча хизмат турларининг самара-
дорлигини қуйидаги математик моделдан фойдаланиб топиш мумкин:
6
5
4
3
2
1
1
231
,0
273
,0
311
,0
371
,0
166
,0
796
,0
Х
Х
Х
X
X
X
Y












,
(4)
бу ерда, Y
1
- қўшимча хизмат ҳисобига олинган даромад, X
1
-
абонентларнинг қўшимча хизмат учун сарфлаган пул миқдори, X
2
- жўнатилган
SMSлар сони, X
3
- абонентлар сони, X
4
- контент ахборот узатиш учун
сарфланган пул миқдори, X
5
- абонентларнинг Интернет хизмати учун
сарфлаган пул миқдори, X
6
- мобиль алоқа компаниясининг бозордаги улуши.
Манба: тадқиқот натижалари асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
3-расм. Мобил алоқа хизмати корхоналари даромадларига
таъсир этувчи омиллар.
2
Бромвич М. Анализ экономичес\кой эффективности капиталовложений. – М.: ИНФРА-М, 1997, с. 97-99.
Даромадга
таъсир этувчи
омиллар
Ташқи муҳит омиллари
Ички муҳит омиллари
Қўшимча хизмат
кўрсатиш ҳисобига
олинган даромадлар
Мижозларга хизмат
кўрсатиш ҳисобига
олинган даромадлар
Интернет хизмати
Контент хизмати
Халқаро алоқалар
Сўзлашув вақти
Аҳоли даромадларининг
ўсиши
Рақобатчи компаниялар
сони
Компаниянинг бозордаги
улуши
Технологик
модернизация
Абонентлар сони
Хизмат кўрсатиш нархи

---

Page 7

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
7
Юқоридагиларга асосан, мобиль алоқа компанияларининг ялпи
даромадини қуйидаги математик ифода орқали ҳисоблаш мумкин:
11
10
9
8
7
1
2
231
,0
219
,0
246
,0
437
,0
238
,0
303
,0
Х
Х
Х
Х
Х
Y
Y












,
(5)
бу ерда, Y
2
- ялпи даромад, X
7
- ўртача битта абонент тўлови, X
8
- овозли ахборот
учун олинган даромад, X
9
- халқаро алоқалар учун олинган даромад, X
10
-
сўзлашувлар давомийлиги, X
11
- аҳолининг ўртача даромади.
Тадқиқотларга кўра, қўшимча хизмат кўрсатиш натижасида топилган
даромадда жўнатилган SMSлар сони ва мобиль алоқа компаниясининг
бозордаги улуши, ялпи даромадда эса, овозли ахборот, сўзлашувлар
давомийлиги ҳамда халқаро алоқалар учун олинган хизмат тўловлари асосий
кўрсаткичларни ташкил этади. Модомики, абонентлар сонининг ўсиши табиий
чекловларга эга экан, келгусида мобиль алоқа бозорининг ривожланиши
абонентлар сонининг ортиши ҳисобига эмас, балки қўшимча хизматлардан
олинадиган даромаднинг кўпайиши ва бозор улушининг ортиши ҳисобига
йўналтирилган бўлади.
Бундай шароитда операторлар орасида рақобат курашининг кучайиши ва
рақобат стратегияларини «бозорни босиб олиш»дан «бозорни қайтадан бўлиб
олиш»га ўзгаритиришлари кузатилади. Рақобат кучайган ҳолларда операторлар
фаолиятининг асосий йўналишлари телекоммуникация инфратузилмасини
ривожлантириш, ўз вақтида янги хизмат турларини жорий этиш ва тармоқни
кенгайтиришни тезлаштиришдан иборат бўлиши лозим. Бугунги кунда барча
мобиль алоқа компанияларининг асосий муаммоси мобиль алоқа тармоғи учун
рақобатбардош ускуналар ишлаб чиқаришнинг йўқлиги ҳисобланади. Мазкур
муаммо Ўзбекистон учун ҳам объектив зарурат саналади.
Айтиш керакки, Ўзбекистон алоқа воситалари саноатининг узоқ
истиқболида дунё миқёсида фойдаланиладиган телекоммуникация воситала-
рининг баъзиларини ишлаб чиқариш ҳамда телекоммуникациянинг турли
тармоғи учун алоқа воситаларига ички талабни тўла қондириш лозим. Ўтган
йиллар телекоммуникация тармоғининг жадал тараққий этувчи ва узоқ
муддатли иқтисодий ўсишни таъминловчи имкониятларга эга тармоқ
эканлигини исботлади. Статистик маълумотларга кўра, мамлакатнинг бир фоиз
иқтисодий ўсишини таъминлаш учун телекоммуникация саноатини уч фоизга
ошириш зарур. Шу нуқтаиназардан, телекоммуникация тармоғи нафақат
жамият тараққиёти ва мамлакат хавфсизлигини мустаҳкамлаши, балки
барқарор иқтисодий ўсишни таъминлайдиган муҳим манбадир.
Мобиль алоқа хизматлари бозорида рақобат даражаси бозорнинг жуда
кўп хусусиятларига боғлиқ. Фикримизча, ҳудудда рақобат даражасига жуда
кучли таъсир этувчи омиллар сирасига қуйидагиларни киритиш мумкин:
ҳудудда фаолият юритувчи мобиль алоқа операторларининг умумий сони,
алоқа стандарти, маркетинг стратегиялари, ҳудудда мобиль алоқанинг
ривожланиш босқичи, ҳудуднинг умумиқтисодий хусусиятлари.
Ушбу қайд этиб ўтилган омиллар аниқ бир ҳудуд мобиль алоқа бозорида
рақобат даражасини тавсифлаш учун қўлланилади. Алоқа хизматлари
бозоридаги рақобат даражаси алоқа корхоналари фаолиятининг ички ва ташқи

---

Page 8

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
8
муҳитига тўғридан-тўғри таъсир этади. Мамлакатимиз мобиль алоқа
бозоридаги рақобатни таҳлил қилиш учун авваламбор, мазкур тармоқнинг
иқтисодий тавсифини келтириб ўтиш зарур. Рақобатни таҳлил қилишда зарур
иқтисодий тавсифлар 2-жадвалда келтириб ўтилган.
Бирор - бир тармоқда рақобат кучини баҳолаш
3
учун турли усуллардан
фойдаланиш мумкин. АҚШда 1984 йил бошларида рақобат кучини баҳолашда
Херфиндал-Хиршман индексидан фойдаланиш тавсия этилган, яъни у қуйидаги
формула кўринишида ҳисобланади:



n
i
i
h
D
I
1
2
,
(6)
бу ерда, D
i
– i-чи корхонанинг бозордаги улуши.
Херфиндал-Хиршман индекси 0≤I
h
≤1 (I
h
=1 бу ҳақиқий монополия)
оралиқда ўзгариб туради. Агар I
h
ни кўрсаткичи 0,18 дан юқори бўлса, бу
рақобатнинг паст суръатларда ривожланаётганлиги ва бозорнинг юқори
тўйинганлигини англатади. Монополияга айланиш нуқтаиназаридан хавфсиз
(I
h
<1) бозорда 10 та ва ундан ортиқ рақобатлашувчи корхоналар мавжудлигини
таъминлаш лозим. Шу билан бирга, улардан битта етакчисининг бозордаги
улуши 31 %дан, иккитасиники 44 %дан, учтасиники 54 %дан ва тўрттасиники
эса, 63 %дан ошмаслиги зарур.
2-жадвал
Мамлакатимиз мобиль алоқа хизматлари бозорининг асосий
иқтисодий кўрсаткичлари тавсифи
Кўрсаткичлар
Кўрсаткичлар тавсифи
1
2
Бозор имконияти
Мамлакатимиз аҳолиси – 28,7 млн.
Бозор ҳажми (алоқа
хизмати истеъмолчилари
сони)
Мобил алоқа абонентларининг умумий сони – 21
млн.дан ортиқ
Бозорнинг ўсиш тезлиги
Юқори (2005-2008 йиллар давомида 100 %дан
ортиқ)
Рақобатчилар сони
5 та. Булар: «МТС-Ўзбекистон» (GSM стандарти),
«Билайн»
(GSM
стандарти),
“Ucell”
(GSM
стандарти), “Perfectum Mobile” (CDMA стандарти)
ва “UzMobile” (CDMA стандарти) компаниялари
Бозордаги улушлари
0,2-40,8 %гача
Иқтисодий давр босқичи Ўрта (бозорнинг тўйиниши ўртача)
Маркетинг стратегияси
Айни пайтда – «бўш» мижозларни жалб этиш;
келгусида эса – бозорни бўлиб олиш ва ўз улушини
сақлаб қолиш
3
Азоев Г.Л. Конкуренция – анализ, стратегия, практика. – М.: Центр экономики и маркетинга, 1996, с. 83.

---

Page 9

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
9
2-жадвалнинг давоми
1
2
Технологик
ўзгариш
суръати
Технологиялар тез-тез янгиланиб туради, натижада
қўшимча хизматларнинг янги турлари пайдо
бўлади
Хизматлар тавсифи
Хизматлар деярли ўхшаш, тафовут фақат алоқа
сифати ва қўшимча хизматлар таклифида намоён
бўлади
Тармоқнинг
фойдалилиги
Юқори. 2011 йил якунига кўра, барча мобиль алоқа
операторларининг ўртача даромади 975 млн. АҚШ
долларини ташкил этди, бу эса, ўтган йилнинг шу
даврига нисбатан 15,1 % кўп демакдир
Манба: мобиль алоқа компаниялари маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
Мамлакатимиз мобиль алоқа бозорида Херфиндал-Хиршман индексини
(9) ифода орқали ҳисоблайдиган бўлсак, 2005 йил натижаларига кўра, у (I
h
)
0,377566 ни ташкил этган бўлса, 2009, 2010 ва 2011 йил якунларига кўра, ушбу
кўрсаткич мос равишда 0,348594, 0,344998 ва 0,343654 ни ташкил қилди.
Херфиндал-Хиршман индексини бундай қиймати бозорнинг
ўртача
тўйинганлиги ва мос равишда, мамлакатимиз мобиль алоқа бозорида
рақобатнинг ўртача ривожланаётганлигидан далолат беради, бироқ сўнгги 5
йил ичида мамлакатимиз мобиль алоқа бозорига янги операторларнинг кириб
келиши натижасида бозорнинг тўйиниши сезиларли даражада камайди, яъни бу
тармоқда рақобатнинг ортишига олиб келди.
Фикримизча, Херфиндал-Хиршман индекси орқали МАТга бўлган талаб
даражасини аниқлаш мумкин: агар у бирга яқин бўлса, корхоналарда МАТни
ривожлантиришни ташкил этиш маънога эга бўлмайди; агар у нолга яқин бўлса,
бундай тизимни яратишга жиддий эътибор қаратиш зарур.
Корхонанинг бозордаги улуши қанча паст бўлса, қўшимча ахборотлар
унга шунча қўшимча рақобат устунлигини таъминлайди. Бу ҳолат тўлдириш
коэффициентини (К) ҳисоблашда кузатилади, яъни корхонанинг бозор улуши
(D
i
) қанча кам бўлса, унинг учун маркетинг ахборотлари шунчалик муҳим
ҳисобланади. Тўлдириш коэффициентини қуйидаги математик формула орқали
аниқлаш мақсадга мувофиқ:
i
D
K

 1
.
(7)
Агар корхонанинг бозордаги улуши бирга яқин бўлса, тўлдириш
коэффициенти нолга яқинлашади ва аксинча. Буларни ҳисобга олиб, корхона
учун маркетинг ахборотларининг зарурлиги даражасини ифодаловчи
коэффициентни
4
(К
АЗ
) қуйидагича аниқлаш лозим:
2
/)
1
)
1(
(
2
/)
1
)
1(
1(









n
I
n
K
D
n
I
n
K
h
i
h
АЗ
,
(8)
бу ерда, n – бозордаги корхоналар сони.
4
Цыганова И.А. Совершенствование маркетинговой информационной системы предприятия в условиях
конкурентного рынка. Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.э.н. – СПб, 2007, с. 20.

---

Page 10

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
10
Юқоридагиларга асосан, мамлакатимиз мобиль алоқа бозорида фаолият
юритаётган операторлар учун тўлдириш коэффициенти (К) ва маркетинг
ахборотлари зарурлиги коэффициентлари (К
АЗ
) ҳисобланди (3-жадвал).
3-жадвал
Мамлакатимиз мобил алоқа компаниялари бозор улуши, тўлдириш ва
маркетинг ахборотлари зарурлиги коэффициентлари
ўзгариш динамикаси
Компаниялар
номи
Йиллар
2005 й.
2006 й.
2007 й.
2008 й.
2009 й.
2010 й.
2011 й.
D
i
,% К К
АЗ
D
i
,% К К
АЗ
D
i
,% К К
АЗ
D
i
,% К К
АЗ
D
i
,% К К
АЗ
D
i
,% К К
АЗ
D
i
,% К К
АЗ
0Uzdunrobita 51,60,480,6353,3 0,47 0,62 47,60,520,6545,30,55 0,68 44,80,550,68 40,5 0,60 0,71 39,8 0,60 0,71
Unitel
30,30,700,9728,2 0,72 0,98 37,30,630,9429,20,71 0,98 21,10,791,02 20,2 0,80 1,03 20,3 0,80 1,03
COSCOM
13,00,871,0612,8 0,87 1,06 11,70,881,0723,30,77 1,01 32,10,680,96 37,4 0,63 0,94 37,9 0,62 0,61
Rubicon
Wireless
Communication
5,1 0,951,105,70 0,94 1,10 3,200,971,11 2,0 0,98 1,12 1,8 0,981,12 1,7 0,98 1,12 1,7 0,98 1,12
Uzbektelecom
Mobile
0 1,001,13 0 1,00 1,13 0,2 0,991,12 0,2 0,99 1,12 0,2 0,991,12 0,2 0,99 1,12 0,3 0,99 1,12
Манба: муаллиф ҳисоб-китоблари асосида тузилган.
Маълумки, ҳар қандай корхона маркетинг ахборотларидан фойдаланган
ҳолда фаолият юритганлиги боис, ахборотларни тўплаш, қайта ишлаш ва
уларни узатиш маълум бир харажатни (Х
1
) юзага келтиради. Агар корхонада
қабул қилинган ахборотлар ҳажми етарли эмас деб топилса, у ҳолда
ахборотларнинг янгисига талаб пайдо бўлади, бу эса қўшимча харажат (Х
2
)
демак ва у мантиқан Х
1
дан кичик бўлади. Айнан, зарур ахборотларга эҳтиёжни
ҳис этиш маркетинг мутахассислари олдига мазкур ахборотлар қабул
қилинмаса, корхонага қандай оқибатлар хавф солиши мумкин деган масалани
кўндаланг қўяди.
Маркетинг ахборот тизими фаолиятига кетган харажатлар ва маркетинг
ахборотларининг таъминланганлик даражаси ўзаро чизиқли боғлиқликка эга
эмас. Ушбу боғлиқлик қуйидагича ифодаланади (4-расм).
Манба: тадқиқот натижалари асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
5-расм. Ахборот тўплашга сарфланган харажатларни ахборот билан
таъминланиш даражасига боғлиқлик модели.
Ахборот билан
таъминланиш даражаси
Ахборот
харажатлари
Y
м
Х
м
100 %
Y
т
0

---

Page 11

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
11
Ушбу графикка мос қуйидаги математик моделни келтириш мумкин:
2
2
1
0
X
a
X
a
a
Y



,
(9)
бу ерда, а
0
, а
1
ва а
2
коэффициентлар қуйидаги ифодалар орқали аниқланади:
)
)
%
100
(2
%
100
%
100
(
2
0
м
м
м
м
м
м
м
X
X
MAT
X
X
MAT
Y
a





,
(10)
м
м
X
MAT
a


%
100
%
100
1
,
)
%
100
(2
2
м
м
X
MAT
a



,
(11,12)
бу ерда,
м
м
м
X
Y
MAT 
(13) – маркетинг ахборот тизимининг фаолиятига
кетадиган харажатни англатади.
Айтиш жоизки, маркетинг ахборотларига эҳтиёж барча корхоналар учун
бир хил бўлиши мумкин, аммо қўшимча ахборотларнинг муҳимлиги ҳар бир
корхона
учун
турлича
бўлади.
Маркетинг
ахборот
тизимини
такомиллаштиришга зарур маблағ аниқлангандан сўнг, уни корхона қандай
бозорда фаолият олиб бориши ва ушбу бозорда унинг ўрни қандайлигига
боғлиқ ҳолда қайта ҳисоблаш лозим. Бунинг учун аниқланган қийматни
маркетинг ахборотларининг зарурлиги даражасини ифодаловчи коэффициентга
кўпайтириш зарур.
Тадқиқот натижалари «Ўзбектелеком» АК мисолида амалиётга жорий
этилган. Қайд этиш керакки, компаниянинг «Ўзбектелеком Мобайл» филиали
маркетинг ахборотлари билан тўлиқ таъминланмаган, яъни филиал раҳбарияти
ўз фаолияти тўғрисидаги ахборотлар билан 100 % таъминланган бўлса-да,
маркетинг ва бошқарув қарорларини қабул қилувчилар рақобатчилар
тўғрисидаги ахборотлар билан 86 %, истеъмолчилар тўғрисидаги ахборотлар
билан 87 % таъминланган. Демак, «Ўзбектелеком Мобайл»нинг қабул қилинган
ахборотлар билан таъминланиш даражаси ўртача Х
м
=91 %ни ташкил этади. Бу
эса, 100 %-91 %=9 % қўшимча ахборотларга талаб мавжудлигини англатади.
«Ўзбектелеком Мобайл» филиали маркетинг ахборотлари тўплашни дала
тадқиқотлари ўтказиш, маркетинг ахборот ва маслаҳат хизматларига тўлов,
даврий нашрларни таҳлил қилиш ҳамда Интернет орқали амалга оширади.
Ушбу мақсадда филиалда 2010 йил Y
м
=311581 минг сўм миқдорда маблағ
сарфланган. Буни Х
м
=91 %га бўлиб МАТ
м
=3423,97 минг сўм/фоизга эга бўлиш
мумкин. а
0
, а
1
ва а
2
коэффициентларнинг қиймати (10), (11) ва (12)
ифодалардан фойдаланиб топилди:
а
0
=-1575216,69 минг сўм; а
1
=38044,11 минг сўм; а
2
=-190,22 минг сўм.
Юқоридагиларга
асосан,
маркетинг
ахборотлари тўплаш
учун
сарфланувчи харажатнинг тўлиқ моделини қуйидагича ифодалаш мумкин:
Y=-1575216,69+38044,11·Х-190,22·Х
2
Агар «Ўзбектелеком Мобайл» филиалида маркетинг ахборот тизимини
такомиллаштириш энг юқори даражасигача етказилса ва маркетинг
ахборотларига талаб тўла қондирилса (яъни Х=100 %), у ҳолда мазкур тизим
фаолиятига сарфланувчи харажат Y=326994,31 минг сўмни ташкил этади.
Бундан кўринадики, «Ўзбектелеком Мобайл»да маркетинг ахборот
тизимини такомиллаштириш учун 326994,31-311581=15413,31 минг сўм/йил

---

Page 12

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
12
қўшимча харажат зарур экан. Компанияда маркетинг ахборотларининг
зарурлик коэффициентини (К
АЗ
) инобатга олиб, ушбу натижа қайта ҳисобланди:
15413,31·1,12=17262,91 минг сўм/йил.
Демак, «Ўзбектелеком Мобайл» филиали мавжуд маркетинг ахборот
тизимини такомиллаштириши учун қўшимча 17,3 млн. сўм миқдорда маблағ
ажратиши лозим. Телекоммуникация тармоғи корхоналарининг маркетинг
ахборотларига
талабини аниқлаш
ва
маркетинг
ахборот тизимини
такомиллаштириш бўйича ишлаб чиқилган таклифлар негизидаги тегишли
тадбирларнинг «Ўзбектелеком» АКда амалга оширилиши натижасида
компаниянинг маркетинг ахборотлари билан таъминланиш даражасини 7-9 %га
ошириш,
ахборотга
талабни тўла
қондириш,
иқтисодий фаолият
самарадорлигини 3 %гача ошириш ва қўшимча равишда 176,4 млн. сўм
миқдорида даромад олиш имкониини беради.
Хулоса
ўрнида
айтиш
лозимки,
мамлакатимизнинг
баъзи
телекоммуникация корхоналари маркетинг фаолиятида ахборот тизимларини
такомиллаштириш жараёнида замонавий ахборот тизимининг етарлича
ривожланмаганлиги, маркетингнинг етарлича илмий жиҳатдан ташкил
этилмаганлиги ва соҳа бўйича асосли маркетинг тадқиқотлари олиб
борилмаётганлиги каби муаммолар мавжуд.
Мазкур муаммоларни ҳал этишда корхонада маркетинг ахборот тизимини
ташкил этишнинг барча босқичида раҳбар ва ходимларга юқори талаб қўйилади
ҳамда улар қуйидаги хусусиятлар: ахборот технологияларини бошқариш
бўйича умумий билим ва кўникмаларга; корхона фаолияти турига тегишли у
ёки бу тармоқдаги ишлаб чиқариш технологияси бўйича билим, малака ва
кўникмага;
бозордаги аҳволни таҳлил
қилиб,
унинг
конъюнктура
ўзгаришларига мослашиш кўникмаларига; корхона ресурсларини кўпроқ фойда
келтирадиган фаолият турига йўналтира олиш қобилиятига эга бўлиши лозим.