Махамбет Өтемісұлы
Махамбет Өтемісұлы (1804 ж., Ішкі Бөкей Ордасы, қазіргі Батыс Қазақстан
облысының Жәнібек ауданының Нарын құмының Жасқұс деген жері. — 1846 ж. 20 қазан, Қарой өңірі, қазіргі Атырау облысының Индер ауданы) — қазақтың әйгілі ақыны, күйші
композиторы, отаршылдыққа қарсы Исатай Тайманов бастаған көтерілісті (1836-1837)
ұйымдастырушылардың бірі, осы көтерілістің
жалынды жыршысы.
Байұлы ішіндегі Беріш руының Жайық бұтағынан. Нәдір
деген кісіден Мәлі (кейбір деректе Құлмәлі,
Құлманияз деп айтылады) туады. Мәлінің
қазақ әйелінен Өтеміс пен Шыбынтай, қалмақ
әйелінен Қобылай туған. Өтемістен - он
ұл, Шыбынтайдан - төрт ұл, Қобылайдан -
үш ұл туып, Мәлі ұлдың өзінен он жеті немере
сүйген адам. Бұл әулет Тайсойған құмындағы
іргелі ауылдардың бірі. Атасы Құлмәлі,
әкесі Өтеміс те өз заманында айтулы тұлғалар
болған, Құлмәлінің тұқымынан би де, шешен
де шыққан.
Қазақстан пошта маркасы,2002 жыл
Махамбет өзінің барша болмыс
қасиеттерімен көшпелілер арасындағы
көсем тұлғалардың бірі. Ол өзі туып өскен
өңірдіңҚамбар батыр, Ер Тарғын, Сыпыра жырау, Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет сияқты біртуар тұлғаларының
өлмес мұраларын көкірегіне тоқып өсті.
Өзі өмір сүрген заманның ағымына жүйрік,
қыр сырын жетік меңгерген, көзі ашық,
көкірегі ояу, білімдар адам болған. Орыс,
татар, араб тілдерін тәуір меңгерген.
Мұны ол жазған хаттардан айқын аңғаруға
болады.
1836—38 ж. И. Тайманұлы бастаған шаруалар кетерілісінің жалынды жыршысы, қозғалысты
ұйымдастырушылардың бірі.
Махамбет өзі Жәңгір ханның қудалауымен екі жыл түрмеде
отырып, 1831 ж. қашып шыққан. Саналы өмірін
патша өкіметінің отарлық саясатын жұзеге
асырушы хан-сұлтандарға қарсы кекті жырлар
толғайды, халықты күреске шақырады.
Көтеріліс жеңіліспен аяқтапғаннан
кейін Жем, Жайық, Маңғыстау, Хиуа елдерін сағалайды, жасақ жинап,
көтерілісті жаңадан жандандыруғә күш
салады. Бұл ниеті нәтижесіз болды, Бөкей ордасында қолға түсіп, Орынбор түрмесіне қамалады. Тұтқыннан
босағаннан кейінгі өмірін Кіші жүздің
батыс бөлігіндегі ел ішінде өткізеді.
Бірақ, Жәңгір хан өлген соң аға сұлтан
болған Баймағамбет Айшуақұлының жалдамалыларының
қолынан қаза тапты.[1] Махамбет — халықты патшалық,
хандық өкіметке қарсы қарулы кетеріліске
шақырған алғашқы қазақ ақыны. Оның бейнелі
де жалынды негізінен Шалкиіз, Сыпыра,
Доспамбет, Қазтуған сияқты батыр жыраулардың
үлгісінде шығарылған көтеріліс туралы
толғаулар. «Жәңгірге», «Баймағамбет сұлтанға»
деген өлеңдерінде үстем тап өкілдерін
бет-пердесін жырта шенесе, «Мұнар күн»
өлеңінде ел басындағы ауыртпалықты күйзеле,
ашына айтты. Исатай — ақынның кеп өлендерінің
басты қаһарманы. «Тайманның ұлы Исатай»,
«Исатай деген ағам бар», «Исатай сөзі»,
«Тарланым», т.б. өлеңдерінде Исатайдың
адамгершілігі, азаматтығы, батырлығы,
қайсарлығы сипатталады.
Қысқаша өмірбаяны
Махамбет Өтемісұлы (1803, қазіргі Батыс Қазақстан
облысы, Жәнібек ауданы - 20.10.1846, қазіргі Атырау облысы, Индер ауданы,Жарсуат ауылы
Қараой жерінде - ақын, күйші, Исатай Тайманұлы
бастаған көтерілістің (1836 -38) көсемі әрі
жалынды жыршысы. Бала кезінен мұсылманша,
орысша оқыған. Әкесі Өтеміс елге ықпалды
би болған.
- 1824 - 28 ж. Орынбор қаласында Жәңгір ханның ұлы Зұлқарнайынның қасында
болды.
- 1829 ж. Махамбет Ішкі Ордаға Жайықтан жасырын өтті деген айыппен
ұсталын, Калмыков бекетіндегі абақтыға
2 жылдай қамалды.
- 1831 жылы түрмеден қашып шықты, бірақ артынша ақталды.
- 1834 ж. Исатай батырмен бірігеді. Сол жылы 9 маусымда Жәңгір хан Махамбетті өз жағына тарту мақсатында старшын лауазымын ұсынды. Жер мәселесі, жайылымның тарлығы, орыс империясының қазақ хандығын жою мақсатындағы іс-қимылдары, сондай-ақ, Жәңгір ханның жерді туған-туыстарына бөліп беруі мен ел билігінде қайын атасы Қарауылқожаға үстемдік берген астамшылық
әрекеттері бүліншіліктің тууына себепші
болды. Қарауылқожа мен Исатай-Махамбет
арасындағы тартыс өршіл, наразылық үлкен
қозғалысы айналды. Исатай атынан жазылған
«Әй, Махамбет, жолдасым!» атты Махамбет
толғауы,ондағы «Хан баласы жылады-ай,
Жанымды қи деп сұрады-ай» деген жолдар
хан ордасын қоршауға алған соғыс күндерінің(1837)
шындығын сипаттайды. Осы жылдың қараша
айында көтерілісшілер Бекетай құмында
өздерінен күші әлдеқайда басым Гекке
әскерімен соғысып, жеңіліс табады. Бұл
оқиғалар Махамбеттің «Соғыс» жырында
бейнеленіп, «Жабығу», «Ереуіл атқа ер
салмай» туындыларында жеңілістің күйзелісті
күйі шертіледі.
- 1838 ж. 12 шілдеде Ақбұлақ бойындағы шайқаста Исатай
қазаға ұшырап, Махамбет Хиуа жақта 2 жылдай жасақ жинауға
әрекет жасады. Бұл ниетінен әрекет шықпаған
соң Бөкей ордасына жасырын өтіп, ел ішін
паналады. Ақын өмірінде ауыр да сүргінді
жылдар жалғасып,
- 1841 ж. 4 наурызда белгісіз біреулердің көрсетуімен Тілекеев деген қазақтың үйінде отырған жерінде Махамбет қолға түсті. Орал әскерінің 40 мың адамнан құралған жасағы үй несі мен Махамбетті тұтқындал, Калмыков ауылында (қазіргі Тайрақ ауданы) екі апта түрмеле ұстады, кейін Орынборға айдатты (17.3.1841). Орынбор генерал-губернаторы
Махамбет ісін әскери соттың қарауына
тапсырды.
- 1841 ж. 7 шілдеде сот «бүліншілікке» тағы араласса, қатаң жазалансын деген үкіммен тұтқыннан босатып, шекарадан өтпеуді қатаң ескертті.
- 1841 - 45 ж. аралығындағы Махамбет өмірі туралы деректер аз.
- 1845 ж. ақпанда Махамбет баласы Нұрсұлтанды оқуға орналастырмақ ниетпен Орынборға келді. Шекарадан өтуіне байланысты генерал-губернатор істі қайта қозғады, Кіші жүздің батыс бөлігінің әкімі Б.Айшуақов
та Махамбетті қудалауын қоймады. Ол ақынның
басына 1000 сом тігіп, оны ұстау үшін арнайы
адамдар дай(құрамында хорунжий Ықылас Төлейұлы, беріш руының биі Жанберген Боздақұлы, Табын Төрежан Тұрымұлы, беріш руының
қазақтары Мұса Нұралыұлы, Жүсіп Өтеуліұлы
бар) құралған қарулы жасақ жіберді. Махамбет
хорунжий Тұрымұлының қолынан қаза тапты.
Махамбет шығармалары
Махамбет шығармалары - бұқара
өмірінің рухани-поэтикалық шежіресі,
шаруалар қозғалысының шынайы бейнесі.
Ол жыраулық поэзияның көркемдік әлемін байытып, шығармаларында
ұлт-азаттық идеяларын көтерді, елдікті
сақтап қалуға тақырлы. «Мұнар күн» жырында
ол ел басына түскен ауыртпалықты ашына
айтты. «Ереуіл атқа ер
салмай», «Ұлы арман», «Жайықтың бойы көк
шалғын», «Атадан туған ардақты
ер» жырларында ақын алдағы күндеріне
үмітпен, зор сеніммен қарады. «Біртіндеп садақ
асынбай», «Арғымақ, сені сақтадым»,
«Арғымақтың баласы», «Азамат ердің баласы»,
«Қара нар керек біздің бұл іске», «Еменнің
түбі - сары бал», «Жалған дүние», «Еріскедей
ер болса», т.б. шығармаларында ұлт-азаттық
қозғалыс рухы, ел тағдыры мен арман-мүддесі
терең әрі шынайы суреттелген. «Халық қозғалса,
хан тұрмайды тағында» дейді ол отты
жырларында. Ақын өлеңдерінің басты қаһарманы Исатай батыр. «Исатай деген ағам
бар», «Исатай сөзі», «Арғымаққа
оқ тиді», «Тарланым», «Соғыс», т.б.
өлеңдерінде Исатай батырдың көркем тұлғасы, адамгершілік, қайсарлық, тапқырлық қасиеттері
жан-жақты сипатталды. Оның «Жәңгірге», «Баймағамбет сұлтанға» арнаған
106 өлеңдері патшаның жергілікті билеуші өкілдері
- хан-сұлтандарға қарсы жазылған, олардың
бет пердесін ашатын жырлар болды. Ақын
өлеңдерін дәстүрлі үлгіге негіздей отырып,
түр, мазмұн жағынан байыта, жетілдіре
түсті. Махамбеттің лирикалық өлеңдері, көбіне, толғау, жыр, терме үлгісінде жазылды. Исатайға
арнаған өлеңдерінде жоқтау сарыны басым.
Махамбет шығармашылығы қазақ поэзиясы
жанрларының қалыптасуына (сатира,элегия, монолог, арнау, т.б.), стилінің дараланып, поэтикалық
тіл құралдарының артуына, философиялық тереңдіктің орнығуына үлес
қосты. Халық нақылына құрылған философиялық
толғаулары мен жігерге толы ерлік жырлары,
жауынгер рухты биік өлеңдері ақын шығармашылығын
жоғары деңгейге көтерді. Махамбет жырлары
дәуір шындығын бейнелеп, көтеріліс айнасы
болып қана қойған жоқ, асқақ рух пен болашаққа
деген сенімнің ерекше үлгісін көрсетті
(«Мұңайма», «Желп-желп еткен
ала ту», «Жайықтың бойы көк шалғын», «Ұл
туса», «Толарсақтан саз кешіп»). Ақын
жырларында орыс, араб, парсы сөздері көп
кездесіп, шағатай тілінде жазылуымен ерекшеленеді. Махамбет
жыраулық поэзия дәстүрін шебер дамыта
отырып, қазақ өлеңінің табиғатын жаңартты.
Махамбет шебер күйші де болған, оның 11
күйі«Шашақты найза,
шалқар күй» деген атпен жарық көрді
(1982). Ақын өлеңдерінің халық арасына тарауына
Ш.Жарылғапұлы, Қуан ақын, кішкене Кобыланды, Қубала, Лұқпан, Мұрат, Ығылмандар
әсер еткен. Алғаш «Мұрат ақынның Тұмар
қажы оғлына айтқаны» деген жинақта
(Қазан, 1908) Махамбеттің 100 жолдан астам
екі толғауы басылды. Ғ.Мүштақ құрастырған «Шайыр яки қазақ
ақыңдарының басты шығармалары» жинағында
(Орынбор, 1911) Махамбет толғауынан үзінділер
берілді. 1939 ж. Қ.Жұмалиев Махамбет өлеңдерінің
жинағын шығарды. Ақынның 200 жылдық мерейтойы
аталып өтіп (2003), 4 томдық жинағы жарық
көрді.