Қазақ тілі сабақтарындағы тіл дамыту жүмыстарының эдістемелік-дидактикалық маңызы

ТІЛ ДАМЫТУ Ж¥МЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ 
 
Тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемесін тереңдеп игеріп алмай, тілдік қабілетті дамытуға арналған жаттығу-тапсырмаларды меңгерту қашанда қиынның қиыны болмақ. Сөздік жұмысын үйымдастырудың әдіс-тәсілдері алуан түрлі. Мұғалім оқу жылының алгашқы күнінен бастап сабакта өтілетін грамматикалық тақырыптың тұсында сөздік жұмысын жоспарлы, белгілі мақсатқа орай жүргізеді. 
 
Жұртқа мәлім, сөз белгілі бір заттың атын, түсін, белгісін, санын, сапасын, үлкен-кішілігін, тегін, көлемін, бір сөзбен айтқанда, оның табиғатын, атауын, үғымын білдіреді. Демек, сөз бен сөздің атауының арасында өзара байланыс болады. Сөз заттың атауын білдіретін қызмет атқарады. Сондықтан өмірдегі, табиғаттағы заттарды тану, білу арқылы оқушының да ой-өрісі кеңіп, жаңа атауларды, сөздерді үйренеді. Осыдан баланың затты тану арқылы өмір шындығын кеңірек түсініп, оның дүниеге деген көзқарасы қалыптаса бастайды. Демек, дүниедегі заттардың, кұбылыстың алуан түрлі сырларының атауларын біле бермейді. Оны мектептегі оку процесі арқылы біртіндеп меңгереді. Мысалы, ана тілі, әдебиет, география, тарих, еңбек сабақгары арқылы заттардың атауын, ашып біліп үйренсе, екіншіден, радио, телевидение, оқыған кітабы, үлкен адамдар арасындагы эңгіме арқылы да кеп нәрсені естіп, бір алуан сөздерді үйренеді[9,17]. 
 
Қазақ тілі сабағын басқа пәндермен байланыстыра үйретілетін сөздің этимологиясына, оның тарихи шыгу тегіне, күрамына грамматикалық талдау жасап отырғаны жөн, өйткені оқушы үйренетін сөзінің неден, қалай шыққанын білуге күмартады және ондай үйретілген сөз олардың ойында мәңгі сақталады, сондай-ақ окушылардың ана тіліне деген сүйіспеншілігін арттырады, сондай сөздерді біле түсуге қызығады. Мысалы, «Еуропа, Азия, Орал, Баку, Ереван, Кувейт» деген создерді жиі кездестіреді. Бүл создердің қандай магына беретінін білмейді. Осындайда оқушыларға оның тарихи шыгу тегін айтып берсе, балалар оны қызығып тыңдайды. 
 
Сөздік жүмысын үнемі бірқалыпты жүргізу оқушыны жалықтыратыны сөзсіз. Создік жүмысын жүргізудің жолдарын түрлендіріп отыру керек. Мысалы, тіліміздегі ескіріп кеткен архаизм сөздерді де оқушыларға орынды жерде түсіндірудің маңызы зор. Осындай сөздердің мағынасына қүр талдау жасағаннан гөрі, оның нақты суретін көрсету арқылы түсіндіру пайдалы. Мысалы, ак бөкен, бүлан, дулыға, сауыт, қорамсак. 
 
Оқушының үғымына ауыр тиетін, түсініксіз сөздерді сол сөздердің синонимі арқылы түсіндіруге болады. Мысалы, «әулетті» деген сөз «мықты», «күшті» деген мағынаны білдіреді. 
 
Кейде бірсыпыра сөздердін мағынасын оның қарама-қарсы мағынасы, антоним сөздер арқылы салыстырып түсіндіруге болады. Мысалы, «түнек» - қарама-қарсы мағынасы «жарық» сөзі аркылы түсіндіріясе, «үдіріс» деген сөзді «баяу» деген сөз арқылы, «үшкір-доғал» деген сөздермен түсіндіріп, оньщ қарсы мағынасы арқылы оқушы сол сөздің нақты, дәл мағынасын түсініп үғады. Сондай-ақ, сөз тіркестері, идиомалық сөздерді оқытуға орай жоғарыдағы жолдармен салыстыра тусіндіру тиімді. Мысалы, кас пен көздің арасында - лезде, бір сәтте, кұлак қағыс қылу - ескерту, байқау, есіне салу, қабырғаңмен кеңес - ойлан, асықпа, байқа деген мағынаны білдіретінін айту қажет. Сөздік жүмысының бір түрі ретінде ғылым мен техниканың дамуына байланысты тілімізге енген бірсьгаыра жаңа сөздердің қай кезде, қалай шыққанын жолай айту керек[10, 42]. 
 
Оқушылардың жалпы сөздік қорын байкау мақсатында ғылымның әртүрлі саласынан қысүқа мәтіндер алып, оларды сыныпта мұғалім өзі дауыстап оқып, оқушылардың қаншалықты сөзді білмейтінін тексеуі де пайдалы. Мысалы, «Жамбыл мен Кенен - егіз козыдай даңқты адамдар. Жамбыл асқан сөзімен, өлеңімен, ұзақ жырымен, дастандарымен даңқты болса, Кенен - сымбатты, сұлу әнімен, әсем толғауымен, тамаша өлеңдершен таныған ақын. Екеуі бір-бірін қатты сыйлаған, құрметтеген. Кенен Жамбылға еріп Мәскеу, Кавказ жеріне барды. Ал жастау шағында тізе қосып, үзеңгі қағыстырып, туысқан қырғыз жерінен бас гагт, Іле мен ІЛу бойын, Әулие Ата мен Мерке өңірін, Балхаш пен Қаратал жағасын, Кеген мен Нарынқол, Алматы мен Қордай ауылдарын бірге аралап өлең- жырды бірге айтқан. Олардың бірге жүрген осындай сапарларын баска ақындар қызғанып, көре алмайды екен. Бірі жырдың, бірі әннің кұдіретіндей көрінетін, бірінің кемін бірі толтырып жататын. Сонда да халық бұл екеуін басқалардан ерекше құрметтеген». 
 
Осы жаттығу мәтінінде бірсыпыра сөздердің мағынасына оқушы бірден жауап бере алмайтьш сәтті байқауға болады. Мысалы, «егіз қозыдай, асқан сезіммен, ұзақ жырмен, даңқты болса, танылған ақын, тізе қосып, үзеңгі қағысып, Шу бойын, Мерке өңірін, Қаратал жағасын, көре алмайды, әннің кұдіретіндей көрінетін, бірінің кемін бірі толтырып, басқалардан» деген сөздердің мағынасын синонимдік, тусіндірмелі сөздіктерді пайдалану арқылы түсіндіруге тура келеді. Бір жаттығудың өзінде оқушының түсінігіне ауыр келетін он төрт сөз бар. Бұл сөздердің мағынасын, қолданылу мәнін оқушы білуге тиіс. Оқушының сөздік дәптеріне сөздерді осындай ретпен жаздыра отырып, олардың мағынасын, баламасын қатарына жаздырып, талдау жасау қажет. Мысалы: егіз - бірдей, қатар асқан - шебер, шешен даңқты - эйгілі, белгілі 
 
танылған - көпшілікке белгілі тізе қосып - бірге отыру үзеңгі қағысып - бірге жүру, бірге аралау бойын - жерін, маңын 
 
өңірі - елі, жері деген сияқты жолдармен түсіндіріп отыру оқушыны әрбір сөздің мағынасын, мәнін дұрыс түсінуге, оны білуге дағдыландырады. Демек, мүғалім сөздік жұмысын жургізу барысында тілдегі негізгі лексикалық, грамматикалық амалдар жаппай жұмсала бермей, сөйлесу тәжірибесінде көп амалдар белгілі стильдік немесе контекске ыңғайланып жұмсалатын жоғарыдағыдай жолдармен түсіндіру, яғни тілдің мұндай жайлар ескерусіз қалмауды қарастырады. 
 
Оқушы қазақ тілі және әдебиет сабақтарында үйренген сөздерін ауызекі тілде дүрыс жэне кең пайдалана алатындай болу керектігін айғак етеді, Мұндай жұмыстың бәрі де оқушының ойлау қабілетін дамытып, шебер сөйлей білуге тәрбиелейді. Сөздік жұмысын мұғалім жыл басында өзінің күнтізбелік жұмыс жоспарында жоспарлайды. Сөздік жұмысы бағдарламалық материалдардың көлемінде оқушының өткен немесе келешектегі білімін ескере отырып жүргізеді[11, 24]. 
 
Оқушы өзінің үйренген сөзін ауызекі сөйлеу тілінде колдана білсе, оның ақыл-ойын дамытуға әсер етеді. Сөзді орынды колданып, оның мағынасын жетік білетін бала өз бетімен сейлем құрап, оны ауызша сөйлеу тілінде шебер қолдана алатыны сөзсіз. Сондықтан сөздік жұмысын дұрыс ұйымдастырып, баланың сөз байлығын арттыру, сондай-ақ, үйренген сөздерінің орфограммасының дұрыс жаза білу жағына әрбір ана тілін оқытатын сабақ жауапты болғаны жөн. 
 
Сөз тіркесін, сөйлем күрауға үйрету жүмысы оқушы өз ойын байланыстырып айта білумен бірге жаза білуге де дағдыландырады. Грамматиканы, синтаксисті жаксы меңгерген оқушы сөз тіркесін дүрыс біліп, сөйлемді күрастыра алады. 
 
Сөз тіркесі, сөйлемді кұрату жұмысы да барлык грамматикалық тақырыптарды оқытуға орай іске асырылады. Сабақта жаттығу жұмыстарын грамматика-стилистикалық бағытта ұйымдастырылады. Дайын мәтін ала отырып оған грамматика-стилистикалық талдау жасатуға болады. Оқушылардың назарын сөйлемнің кұрылысына аударып, қалай жасалғанын, қандай стильдік қателері барын немесе кандай ерекшелікпен көрінетінін байқатады. 
 
Оқушыларға мынадай жұмыстар орындату тиімді. Сөз тіркестері арқылы сөйлем кұрату, жай сөйлемді жалпылама сөйлемге айналдыру,. аяқгалмаған сөйлемді аяқтату, диалогты сөйлем кұрату, әңгімені аяктау, белгілі таныс тақырыптар бойынша әңгіме кұрастыру, берілген мәтінді редакциялау, оқушыларға бір-бірінің жұмысын редакциялату т.б. осындай жүйелі жүргізілген жұмыстар арқылы окушы дұрыс сөйлем құрастыруға бейімделеді. 
 
Оқушы сөз тіркесі мен сөйлемнің түрі мен мазмүны арасындағьі байланысты меңгеруге тиісті, яғни сөз тіркесі сөйлемге кажетті күрылыс материалщары ретінде қаралса, сөйлем синтаксистін негізгі бірлігі ретінде қаралатынын ұктыру қажет. Мысалы, сез тіркесінде «қоңыр» деген сын есім мағынасындағы өзгерісті, оның 'гура және ауыспалы мағынада түрғанын талдау аркылы түсіндіру пайдалы: қоңыр күз, қоңыр мата, қоңыр бояу, қоңыр дауыс. Оқушыға «қоңыр бояу, қо ңыр мата» деген сөздің тура мағынада айтылып түрғанын, ал «қоңыр дауыс, коныр күз» деген сөз тіркестерінің ауыспалы мағынада қолданылып түрғанын салыстыру арқылы түсінік беріледі. Оқушы тілдің осындай нәзік қүбылыстарын байқау арқылы ана тілінің қыр-сырын біле түсуге қүмартады. Алдымен сез тіркесі және сөйлемнің өзара күрылымдық айырмашылыгының неде екеніне оқушының көзін жеткізу кажет. Демек, сөз тіркесі категориясының лексикамен, морфологиямен тығыз байланысты екенін, сондай-ақ сез тіркесі лексика мен морфологияны синтаксиспен тығыз байланыстырып түратын синтаксистік категория екеніне баса назар аударылады. Мүның лексикамен тығыз байланыстылығы енген сөздердің толық лексикалык мағынаға ие болуы және бір-бірімен байланыста айтылатындай тіркесімдік қабшеті болуы екенінен көрінсе, морфологиямен байланыстылығы, сөз бен сөздің белгілі бір қосымша аркылы, яғни соз түлғасы аркылы байланысатынынан, екінші жағынан, белгілі бір соз табының негізінде сөз тіркесі жасалатынынан байқалады. Ал байланысқа тускен сөздердің грамматикалық қарым- қатынасы лексико-грамматикалық деп те аталады[13, 29]. Яғни, окушыға сез тіркесінің, сөздердің сөйлемге дейінгі үйымдасқан тобы екенін үктыру. Олардың қандай басты айырмашылығы болатынын мысалдармен түсіндіру қажет. Сөз тіркесі жеке создерге карағанда зат, қүбылыс жайында кеңірек, нақты түсінік беретін атау. Мысалы, ащы су, жылы жел, таза ауа т.б. Екіншіден, соз тіркесі сөйлемге қажетті кұрылыс материалы болады. Мысалы, жылы жел соқты. Үшіншіден, сөйлем ішіндегі сөздерді байланыс түрғысынан талдағанда, олар іштей сөз тіркесі түріндегі байланыс болып үйымдасады. Мысалы, «ащы суды түіцытатын жылжымалы қондырғылар сынақтан ойдағыдай өтті», - деген сөйлемдегі сөз тіркестері: ащы су, ащы суды, суды түщы, ащы суды тұщытатын жылжымалы қондырғы, жылжымалы қондырғылар, сынақган өтті. Ал «жылжымалы қондыргылар өтгі» дегенде сөз тіркесі емее, сөйлемнің грамматикалық негіздері, яғни бастауыш пен баяндауыш. Қорыта айтқанда, сөз тіркесі жасалу үшін сөздер бір-бірімен әйтеуір байланыспай, өзара сабактаса байланысады, ягни бірінші сөз екінші сөзге тәуелді, бағынышты болады, сол арқылы олардың арасында грамматикалық қарым-қатынас жасалады. Демек, сөз сез тіркесінің және сейлемнің қүрамына белгілі бір түлғада түруы арқылы енеді, сөз тіркесі лексикалык толық мағыналы, ең кем дегенде екі сөзден қүралады. 
 
Ал сөйлем жеке сездің белгілі бір түлғада тұрганын да, сөз тіркесінің алуан түрлерін де ішіне алып, еөйлемге тән түлғаға ие болған бір сөз түрінде де, өзара синтаксистік байланысқа түскен сөздер тобы түрінде жарыққа шығады. 
 
Сөз тіркесі, сөйлеммен жұмыс істеу барысында мынадай тапсырмаларды орындату пайдалы: Сөз тіркесімен келген мекеме, ұжым, зауыт, фабрика атауларын таптырып, құрамына талдау жасату, құрылысы жағынан біртектес сез тіркестерін мэтіннен таптыру, сөз тіркестерінің қай сөз табынан жасалып түрғанына сүрақ қойғыза отырып талдау жасату, сөз тіркесі мен сөйлемнің айырмасын анықтау жұмыс түрлерін мына мәтіндерді пайдалана отырып, жүргіуге болады. Мысалы, Жаспарлай қонган жаңа қоныс, өз бойындағы он шаруашылықтьщ күрдастары. Олар болса астық арнасын ашты. Ал «астық ағысы - өмір ағысы». Мүндай тапрсырмаларды орындауға дағдыланып, жаттыққан оқушылар сөздердің байланысуын жақсы біліп, сөйлем қүрастыруға машықтанады. Ол үшін оқуышлдар жіктеу, өздік, жалпылау есімдіктерін, жинақтау сан есімнің тэуелді түрін, етістіктің ашық рай, бүйрық рай: -ын, -ин, -иік түлғалы қалау рай, шартты рай түрлерінің жіктелуін жақсы меңгеруін қажет етеді[14,28]. 
 
Жеке сөздер арқылы мақал-мәтел, антоним, синоним, сөз тіркестері, идиомалық сөздерді, хат, өмірбаян, рецензия жаздыру, стилъдік қатемен жүмыс істеу арқылы сөйлем күратуға бағыт береді. 
 
Жеке сөздермен сойлем күрастырудың тиімділігі бар. Мысалы, жеке сөздерді бастауыш етіп сөйлем қүрату, бастауыштың зат есімнен болуын талап ету арқылы тыныс белгшерін дүрыс қоюға дағдыландыруға болады. Айталық, Абай - реалист ақын. Ол бүгін мектепте баяндама жасады. Биыл елге кіріс мол кірді деген сөйлемдердегі «Абай, ол, кіріс» деген сөздерді беріп, осылай сейлем кұрату пайдалы болмақ. 
 
Тіл дамыту жүмысында мақал-мәтел және сөз тіркестерін пайдаланып сөйлем қүратудың да пайдасы зор. Бүл жүмыс түрі арқылы оқушының ойын көрікті айта білуге, мақал-мәтелдердің тіліміздегі көркемдік ерекшелігін, оның тәрбиелік мәнін ұгуға деген дағдыны қалыптастырады. 
 
Оқушы мақал-мәтелдерді кірістіріп сөйлем күрау арқылы еңбекке, білім алуға, өнерге, жақсы әдеттерге үйір болуга, жаман мінездерден безуге, үқыптылыққа, тазалыққа, достыққа, шындыкка байланысты нақыл сөздерді үйренуге жақыи болады. Мысалы, оқулықжардан, дидактикалық материалдардан достық, оқу-білім, енер, еңбек, елі, жері, Отаны, адамгершшік женіндеп мақал-мәтелдерді таптырып, оның мағынасын қалай түсінетінін айтқызып, шығарма жұмыстарында пайдалануға бағыт береді. 
 
Мақал-мәтелдерді пайдаланудың әдіс-тәсілдері көп. Олар сабақта, сыныптан тыс жүмыстарында, белгілі бір грамматикалық тақырыпты оқытуға оңай оларға сэйкес мақал-мәтелдерді таптырып, сөйлем күратуға болады. Зат есімді оқытуға байланысты «дос», «білім» сөздерін кірістіріп, сөйлем кұрату пайдалы. Мысалы, «Адал досты ауыртпалық танытады», «Досы жоқ басым, тұзы жоқ асым», «Білім - бақтың жібермейтін қазығы». Макал-мәтелдерді шығарма жүмыстарында пайдаланады. 
 
Өмірбаян жаздырып үйрету тіл дамыту жүмысына үлкен септігін тигізеді. Оқушы өз өмірбаянын жазу арқылы туған жері, ата-анасының кім екенін, қай жерде жүмыс істейтінін, ата-аналарының қандай мамандык иелері, өндіріс, ғылым мен туысқандары, аталары, әжелері, аға-інілері жөнінде білетіндері жайында пікірлерін айтады. Оған материал жинау үшін ізденеді, ата-аналарымен әңгімелеседі. 
 
Тіл дамыту жүмысында күнделік жаздырудың да үлкен маңызы бар. Оқушыға пікір жаздыру үшін окыған кітабының авторы, аты, кейіпкерлері, оқиға не туралы, қай кезде болған, кітаптың тілі, ондағы мақал-мәтелдерді жинастыру, қолданудағы ерекшелік, кітапқа окушының көзқарасы т.б. мэселелер қамтылады. Пікір жазу арқылы оқушының ой- өрісін дамытады, тілі жаттығады, сөздік қорлары молаяды. Мұндай жүмыс түрлері мазмүндама, шығарма жазуға дайындайды[15, 17]. 
 
Қорыта келгенде, қазак тілі сабактарында жүмыс түрлері ұйымдастырылса, оқушының өз ойын жаза, әрі дүрыс айта, жеткізе білуі сөзсіз. 
 
Қазақ тілінің жаңа бағдарламасында фонетика, лексика, сөз қүрамы, сөз таптары сияқты грамматикалық категориялар үйретіледі. 
 
Оқушылардың тіл байлығын арттыруда лексиканың алатын орны зор. Соз, сөздің магынасы, синоним, омоним, антоним, термин сөздер, архаизм, неологизм, түрақты сөз тіркестерін оқыту арқылы тіл дамыту жүмыстарын үйымдастырудың үлгісі балалардьщ тіл байлығын арттыруда түбір сөздерді, қос сөз, зат есім, сын есім, сан есім, есімдікті үйретудің маңызы зор. 
 
Соз жэне оның мағынасын түсіндіру кезінде қазақ тіліндегі сөздерді дүрыс түсініп, пайдалану үшін балаларға сөздің негізгі мағынасын білдіру мақсат етіледі. Ең алдымен балаға сөздің негізгі мағынасын түсіндіру керек. Қазақ тіліндегі бірқатар сөздердің жеке түрған күйінде негізгі мағынасының айқын бола алмайтынын аңғартуымыз керек. 
 
Демек, балаларға сөздің негізгі, тура мағынасын сөйлем ішінде, контекстерде түрғанда ғана ажыратуға болатынын баса айту қажет. Мысалы, мына сөйлемдерді пайдалана талдай отырып, қазак тіліндегі бірқатар сөздердің көп магыналы болып келетінін айтқан жен: Ананың ақ  
 
сүтін актау керек. Жердің шебі қураса, мал ак болып кетеді. Мал семірер ақ пенен ас көбейер. Нысапсыз не керек, істің ак пен карасы. Бүл сейдемдердегі «ақ» деген сөздің төрт түрлі мағынаны білдіретінін; екіншіден «ақ» сөзі адал деген мағынаны білдіретінін; екіншіде ақ - кұрыды, жоқ болу деген мағынаны білдірсе; үшіншіде ақ сөзі - айран, сүт деген мағынада колданылып тұрғаны, төртіншіде ақ сөзі - адал, дүрыс, шын деген мағынаны аңғартатынын түсіндіру. 
 
Бүцан кейін сөздің тура және ауыспалы мағынасы болатынын айтып түсіндіріледі. 
 
Сөздің тура мағынасы:

1.  
   Бақшада түрлі-түсті жеміс өседі.
2.  
   Ана - балаға қамқоршы.

 
Сөздің ауыспалы мағынасы:

3.  
   Біздің елімізде еңбек етуге, сол еңбектің жемісін пайдалануға жол ашык.
4.  
   Сүйікті Отан - біздің ардақты анамыз.

 
Балаларға бірінші мен үшінші, екінші мен төртінші сөйлемді салыстырып, бірінші сөйлемдегі жеміс деген сөз жейтін әртүрлі заттың атауы екенін, үшінші сөйлемдегі жеміс деген сөз бірнэрсенің рахаты, нәтижесі деген мағынаны білдіретінін, сонда бірінші жеміс деген сез сөздің тура, негізгі мағынасы болатынын, ал үшінші сөйлемдегі жеміс деген сөз сөздің ауыспалы, бейнелеу мағынасы болатынын түсіндіреді. 
 
Балалардың тілін дамытуда синоним сөздерді үйретіп, оны жазба және ауызекі сөйлеу тілінде қолдандыра білудің маңызы зор. Қазақ тіліндегі синоним сөздердің саны жағынан да, синонимдік қатарларының молдығы жағынан да бай екенін, кейде бір үғымды білідру үшін ондаған синоним сөздерді қолдануға болатынын айтып түсіндірген жөн[16, 41]. 
 
Балаларды шебер сөйлеуге дағдыландырып, тәрбиелеу үшін оларды тшіміздегі синоним сөздерді дұрыс пайдалана білудің жолдарын әр сабақта іске асыруды міндеттеу. Ол үшін, ең алдымен, мектептерде оқушыларды білетін сөздердің мағыналарын дұрыс танып, дәл жүмсай білуге дағдыландыру кажет. Әсіресе, синоним сөздердің алуан түрлі мағыналарын қалай ажыратып, оны қалай түсініп қолданатындықтарына зер салып, қадағалау керек. Синоним сөздің не екенін балаларға түсіндірген жөн.

1.  
   .Станциядан күнде тауар пойызы өтеді.
1.  
   Асқар - Сәлімнің үлкен баласы.
2.  
   Пассажир пойызы өтеді.
2.  
   .Айша - Сәкеннің тұңғыш кызы.
3.  
   Күніне бір рет экспресс те өтеді.

 
З.Мұрат - Әлімнің бірінші үлы. 
 
м 
 
Бірінші қатардағы үш сөйлемдегі баяндауыш формалардың бірнеше қайталанып, берілетін ойдың аса көрікті болмай тұрганын баса айту қажет. Екінші қатардағы сөйлемдер біріншіге қарағанда әрі тартымды, эрі айтылатын ойдың мазмұнын ашыңкырап, әрі дэлеледеп беріп тұрғанын салыстыра түсіндіру қажет етеді. Демек, бірінші сөйлемдерде өтеді деген сөз үш рет колданылса, екінші қатардағы «үлкен» деген сөздің мағынасы «түңгыш», «бірінші» сөздері арқылы бір-біріне жуық сөздермен беріліп түрганын, сондай-ақ, «баласы» деген сезді қызы, үлы деген сөздер арқылы түрлендіріп, ойды дәл, үғымды, көріктендіріп түрғанын салыстыра түсіндіру пайдалы. 
 
Сабақта балаларды ауызша сөйлеп үйрету мақсатында синоним ойынын үйымдастыруға болады. Мұғалім негізгі сөзді озі айтып түрады да, оның синонимін балалар табады. Такта да екі оқушы бұл ойынның нәтижесін жазып түрады. Сонда: кедей - ештеңесі жок, нашар. жақын - таяу үлкен - зор келешек - болашақ жылдам - тез, шапшан сенімді - берілген. 
 
Синоним сөздерді оқытуға байланысты тіліміздегі қос соз ретінде кездесетін создердің бір сыңары екіншісіне синоним болатын түрлерімен таныстырып, ондай сөздердің этимологиясына түсінік беріп отырады. Мысалы: жылау - еңіреу, сықтау деген создердің қос созбен түрі - жылап- сыктап, некен-жалғыз, жарым, саяқ оның кос сөзбен келетін түрі - некен- саяқ, жолдас-замандас, жора, оның қос сөзбен келетін түрі жора-жолдас. 
 
Балалардың синоним болатын сөздерді жете білу керектігін лексикасы синонимдере бай адам сөз мағыналарының арасындағы айырмашылықтарды дүрыс түсініп, оның жазганы немесе сөйлеген сөзі дәл, анық, тартымды, әрі келісті, мэнерлі болатынын баса айтып түсіндіру. 
 
Синоним сездер сияқты омоним сөздерді үйретудің маңызы зор. Омоним сездерді үйретудегі негізгі максат - баланың сөздік қорын дамыту, тіліміздегі түрі бірдей, мағынасы басқаша, белек болып келетін сөздерді таныту. 
 
Ауызша тіл дамыту жүмысында мынадай сөздердің шығу тарихын балаларға айтып беруге болады: жексенбі, сенбі деген күн аттарын балалар жиі естиді. Бірақ олардың кандай мағынада қолданылатынын білмейді. Бүларды жексенбі, сенбі деген сөздер парсы тілінен алғанда кісі аттары. Бүл создерді балалар сөздік дәптеріне жазып отырады[17, 52]. 
 
Антоним сөздерді оқыта отырып, балалардың тілін дамытудың пайдасы зор. Тілімізде мағынасы қарама-карсы создердің коп екенін айта келіп, мүндай сөздерді антоним сөздер деп айтатынын түсіндіреміз. 
 
Ауызша тіл дамыту мақсатында зат есімнен болатын антоним сөздерді балаларга ойдан таптыруға болады. Оны балалар дәптерлеріне жазады. Мысалы, мынадай зат есімді атап: өмір-өлім, алғыс-қарғыс, пайда-зиян. Осындай жеке сөздердің мағынасына талдау жасата отырып, балалардың ауызекі сөйлеу тілін дамытудың маңызы зор. 
 
Термин сөздерді үйрете отырып, балалардың тілін дамыту пайдалы, тиімді жүмыстардын бірі. Окушының сөздік қорын байытуда, дамытуда тіліміздегі термин сөздерді үйретіп, оны жазбаша, ауызекі сөйлеу тілінде қолдану, активті сөздігіне ендіру мақсат етіледі. Оқушыларға ең алдымен термин деген үғымның не екенін түсіндіреміз. Күнделікті өмірде барлық салада жалпылама колданыла берілетін сөздер ыңғайына қарай түрлі-түрлі мағынада жүмсалып, көп магыналы болып келсе, терминдердің басым көшиілігі дара мағынасында жүмсалады. 
 
Тіліміздегі ескірген және жаңадан пайда болған сөздерді балалардың активті сөздігіне енгізіп, олардың тілін дамытуға болады. Бесінші сыныптың әдебиеттік оқу кітабындағы архаизм сөздерді балалардың сөздік дәптеріне жазғызып, олардың мағынасын түсіндіруіне болады. Мысалы: әз арабтың «ғазиз» білдіреді. Балгер - бал ашатын адам. Бекзада

•  
  ақсүйек, бек түқымы деген мағынаны білдіреді.

 
Балалардың жазбаша жэне ауызша сөйлеу тілін дамытуда сөз тіркестерін үйретудің маңызы зор. Түракты сөз тіркестерін бабалардың сөздік дәптеріне жаздырып, олардың мағынасын түсіндіру керек, қабырғаңмен кеңес - ойлан, ақылға жүгірт; тонның ішкі бауындай - тату; дос, өте жақын; көзді ашып жүмғанша - лезде, тез, шапшан; ит өлген жер

•  
  алыс, тым қашық; сойылын соғу - жақтау, қамқор болу; қолы колына жұкпай - тез, шапшаң; көз жүгірту - байқау, назарын аудару, қадау; көзі кіртию - ілмию, кішірею, үйқысы келу деген мағынаны білдіретінін айту қажет.

 
Синоним сөздердің тілдегі атқаратын қызметі де, мәні де зор. Синоним сөздер белгілі ұгымды түрлі жақтан қамтып, оны сөйлеуде әрлендіре түседі жэне айтайын деген ойдың нэзік мағыналык реңктерін дөп басып, дәл беруге мол ықпал етеді. Сонымен бірге синонимдер тілдегі мақсатсыз бос кайталаушылық пен тіл жүтаңдығынан сақтандырады. Бала тілінін мәнерлі де мазмнды болуы үшін тіл байлығының көлемді саласы синоним сөздерді игеріп, оларды қолдана білуге үйретуді талап етеді. 
 
Бүл жонінде қазақ тіл білімінде синоним создерді жинақтап зерттеуде көп еңбек сіңірген лингвист-ғалым Ә.Болғанбаев өзінің «Қазақ тілінің синонимдер сөздігі» атгы еңбегінде: «Жас буындарды тілге жетік етіп тәрбиелеу үшін оларды жасынан тіліміздегі синонимдерді дұрыс пайдалануға баулу керек. Ол үшін, ең алдымен, мектептерде оқушыларды өздері білетін сөздердің мағыналарын дүрыс танып, дәл жүмсай білуге дағдыландыру қажет», - дей келе, оқушыларды өз ойын дәлме-дәл, көркем етіп баяндауға жатгықтыру еңбектенуді қажет етеді[ 19]. 
 
Мектепте оқушылардың сөздік қорын байыту максатында синоним сөздермен түрлі тіл дамыту жүмыстары жүргізіледі. Соның ішінде оқушыларды синонимдік сөздігімен таныстырып, жүмыс істеу дағдыларын қалыптастыруға көп көңіл бөлу керек. 
 
Мектепте оқытылатын синонимдік қатарларды іріктеуде мынадай қағидаларды ескерген жөн: 1) Синоним сөздердін қолданыстағы жиілігі және функциональдық-стилистикалық мағынасының айқын болуы; 2) синоним сөздердің окытылатын белгілі бір класта меңгертуге келтіретін қиындық дәреженің ескерілуі; 3) синоним сөздердің қолданысқа ену кезеңінің жаңалығы; 4) оқушылардың белсенді сөздігін байыту мүмкіндігі; 5) пэнаралық байланыстылығының ескерілуі. 
Синонимдік қатарларды іріктеуде мүндай қағидаларға сүйену - окушылардың жас ерекшеліктерінің ескеріліп, меңгеруге жеңіл және олардың тілін, ойын дамытатындай дәрежедегі сөздерді қамтуға негіз болады. 
Аталған сөздік - қазақ тілінің орасан зор байлығын, оралымдылығын көрсететін қүнды еңбек. Мұнда қамтылған синонимдік қатарлармен таныса отырып, оқушылар ана тілінің сөздік қорының молдығына және көркемдіғіне куә болады. Ә.Болғанбаеватың «Қазақ тілінің синонимдік создігі» еңбегі алғаш 1962 жылы, 1975 жылы өңделіп, басылып шықты. 
Оқушыларга «Синоним, синонимдік қатар» туралы түсінік берілген соң, синоним сөздердің тілдегі атқаратын қызметі, маңызы женінде айта келіп, Ә.Болғанбаевтың «Қазақ тілінің синонимдер сөздігімен» таныстырып отгу. Сөздіктен синонимдердің бірнеше тобы оқылып, оны қалай пайдалану қажеттілігі түсіндіріледі. 
Алғашқыда тақырыпты бекітуге мынадай тапсырмалар беріледі: 1. Мағыналық жағындағы бар сөздерді топтастырып жазу; 2 .Сөйлемдерден мағыналары жуық сөздерді теріп жазу; 3. Синоним сөздерді берілген сөздердің лайыктысымен тіркестіріп, сөз тіркесін жасау, 4. Бір синонимдік қатарға енетін сөздерді табу; 5. Мағыналық жағындағы бар сөздерді топтастырып, синонимдік катар қүрау. Мүндай бекіту тапсырмаларына коса синоним сөздермен тіркестіріп сөз тіркесін жасату, сөйлем қүрату немесе «Синонимдер сөздігімен» жүмыс жүргізу арқылы біркатар тіл дамыту міндеттерін жүзеге асыруға болады. 
Мәселен, шынымды айтсам, «Апырау осы рас па екен?» деп, дүдәмалданған шақгарымда болды деген сөйлемдегі «дүдәмэлданған, шақтарым» сөздерінің мағынасын бесінші сынып оқушылары анық түсіне білмеуі мүмкін. Мүндай кезде сөз мағынасын түсіндіру үшін еөздің синонимдерін қолданған жөн. Дүдәмәлдану - күмәндану, шүбәлану дегенді білдірсе, шақтарым - кездерім деген мағынаны білдіретіндігі айтып түсіндіріледі. Сөз мағынасын синоним сөздер арқылы ұғындыруга оқулық авторларының өздері де көп көңіл бөлгенін көреміз. Олар мағынасы оқушыларға қиын келтіретін кейбір сөздердің синонимін қосымша жақша ішіне келтіріп отырған. Мысалы, көкжал (қасқыр, бөрі), рең (өң), реңді (өңді), жанан түзде (далада). 
 
Сол сияқты көгершін, көмекей, илану, серт, шатқал, күйзеліс, каяу т.б. сөздердің мағынасын синоним сөздер арқылы түсіндіріп, окушыларға өз беттерімен сөздіктен іздеп табуға тапсырған дүрыс. Сездікпен жүмыстану балалардьщ қызығушылығын тудырып, белсенділігін арттырады жэне сөздігін байытады. Сөздікті қолцанып үйренген оқушы кездескен таныс емес сөздің мағынасына назар аударып, оны сөздік арқылы тексеріп отырады. 
 
Лексика - грамматикалық жаттығуларды орындату барысында синонимдер сөздігін қолдану мынадай тапсырмалар көлемінде жүзеге асырылады. 1. Синоним сөздерді топтап, қандай сөз табынан жасалғанын анықтату. 2. Тұрақты сөз тіркесінің мағыналарын синонимдер аркылы түсіндіру. Етістіктің қай шақта айтылып түрғанын анықтату. Үлгі: Уәде бүзды - сертген тайды, алдады.

3.  
   Синонимдер сөздігімен түрлі шығармашылық тапсырмаларды үйымдастыруға болады. Мәселен, мәтін арқылы тіл дамытуда белгілі бір сөздердің синоним сыңарларын тапқызу немесе сөйлемдегі сөздердің орнын синоним сөздермен алмастыру, сондай-ақ синоним сөздер қатарларын беріп, әңгіме не мазмүндама жазғызу, суретке қарап шығарма жаздыру кезінде де стильдік бояуы қанық, мағыналык реңкі айқын сөздерді қолдануда балалар синонимдер сөздігіне жүгінеді.

 
Синонимдер сездігімен жүмыс жасай отырып, мынадай мақсат- міндеттерді жүзеге асыру:

•  
  оқушыларды сөз мағынасын анық түсініп, дәл жүмсай білуге дағдьшандыру;
•  
  синонимдік катарға енген әрбір сөздің мағыналық ерекшеліктері болатынын меңгерту;
•  
  сөйлеуде не жазуда бір сөзді мақсатсыз бос кайталай бермей, оларды синоним сөздермен ауыстырып қолдана білуге дағдыландыру;
•  
  окушының айтайын деген ойын мағынасы анық, эмоциялык бояуы айқын сөздермен жеткізе білу дағдысын жетілдіру;
•  
  синоним сөздерді стильдік ерекшеліктерге байланысты таңдап, талғап колдана білуге баулу.

 
Синоним сөздер арқылы тіл дамыту барысында жоғарыдағыдай білім-білік дағдыларды қалыптастыра отырып, оқушылардың сөздік қорын байыту, тіл дамыту ісіне үлес қосу. 
 
Тілдің негізгі элементі - сөздік кор. Сөздік қор дегеніміз - тілдің қүрамының ішіндегі ең түрақты, талай ғасырлар бойы өмір сүріп келе 
 
жатқан, жалпы күнделікті өмірде кеңінен қолданылатын халыққа ортақ сөздер жиынтығы. 
 
Адамның сөздік қоры екі жағдайда жетіліп отырады: бірі - сөзді активті қолдану, екінші - сөзді пассивті қолдану. Сөз магынасын дүрыс түсіндіру, түсіне білу керек. Сөйлеу түрінде сөз мағынасының алатын орны зор. 
 
Бүкіл оқыту барысында оқушының тілін дамытып, сөз байлыгын арттыру — ең маңызды жүмыстардың бірі. 
 
Бала тілін дамыту әдісемесі бағытында мол да қүнды ойлар айтқан жан-жақты дарынды түлғаларымыздың бірі Мағжан Жүмабайүлы. Оның шәкірт тілін ширатушыларды таң қалдырган қазақ тілін оқыту, тіл дамыту әдістемесін жасауға үмтылғаны аңғарылады.

5.  
   Орфографиялық жаттығуларға жаңа сөздер енгізу.
6.  
   Сөздік жасату (түсіндірмелі, тақырыптық сөздіктер).

 
Окушылардың тілін дамыту мақсатын шешеуде біріншіден, 
 
оқушылардың меңгерген сөзі, сөз байлығы қаншалықты дәрежеде екендігін; екіншіден, оқушыда сөз байлығының, сөз қорының аз болуының себебін, өзіндік ерекшелігін; үшіншіден, тілін байыту мен дамытуда тиімді әдіс-тәсілдерін алдын-ала анықтап белгілеу керек. 
 
Балалар сөздігін мынадай жолдармен байытуға болады:

•  
  қоршаған ортаны байқату, аңғарту (табиғатпен, адамдардың қоғамдық жэне өндірістік еңбегімен таныстыру, танымжорыктар үйымдастыру);
•  
  үлкендермен қарым-қатынас әңгіме өткізу, кездесу үйымдастыру;
•  
  арнаулы тілдік жаттығулар жүргізу;
•  
  сыныпта және сыныптан тыс оқу (әңгіме мазмүнын талқылау және талдау) барысында т.б.;

 
Тіл дамыту жүмыстарын дүрыс үйымдастыру - оқушылрдың ойлау қабілеті мен сауаттылығын арттырудың бірден-бір тиімді жолы. 
 
Олай болса, тіл дамыту дегеніміздің өзі - оқушылардың сөз байлығын арттырып, әр сөзді орынды қолдануы, сөйтіп ойын жүйелі түрде білдіре алуы. 
 
Оқушының сөздік қорын үнемі байытып отыру - тіл дамытудағы негізгі мәселе. Тауып сойлеу, ойын анық білдіру қажетті сөзді қолданумен тікелей байланысты. Ол үшін сөздік қордың байлығын керек етеді. 
 
б) Ал, енді мәтінді дүрыс оқымас бүрын мынадай болжау кестесін сызып алайық. 
 
Болжау кестесі 1 бөлім 
 

 
 
 
 
 
 
 
в) Мэтін оқылады

•  
  Оқиға сіз ойлағандай болды ма?
•  
  Ендігі кезекте мэтіннің екінші болімінде не болады деп ойлайсыз?
•  
  Оган кандай дэлел бар деп сұрактар қойып, болжау кестені толтыру (2 бөлім, 3 бөлім)

 
Сабақгы қорытындылау

1.  
   Қуаттын медресеге баруына Ибраһимнің болашағын болжауынан туындады ма?
2.  
   Желеу сиқыршының сөзіие нанып қайтып кетпегені дұрыс болды

 
ма?

3.  
   Сиқыршы өз шәкірті Қуатты өлді деп айтуында қандай мән бар?
4.  
   Қуаттың сиқыршы ұстазынан қашып жүріп қыздың қолына білезік болып тағылуына не себеп болды?
5.  
   Сиқыршының эсерін неге ертегіде арам шөпке, өртке теңейді?

 
г) Үйге мынадай тапсырма беріледі: 
 
Қуат бойындагы жақсы қасиеттерді жинақтау (дәлелді болуы керек). Окушыларды бағалау. 
 
Мақсаты: тіл дамытудың ғылыми-практикалық маңызы туралы түсінік беру; сөйлеу, жазу іскерліктерін дамыта отырып, сын тұргысынан ойлауға үйрету; ізденіске, шыгармашылық жұмыстарға баулу. 
 
Әдіс-тәсілі: сұрақ-жауап, мәтінді талдау, РАФТ стратегиясы әр қалыпты жазу стратегиясы, топтастыру стратегиясы, эссе жазу.