Биоиндикация әдісі.

I. Биоиндикация әдісі.

Атмосфераның ластануынын  объективті жағдайын бағалау үшін зерттеуді 2 бағытта жүргізу қажет [1]. Біріншіден, инструментальды химиялық анализдерінің әдістерінің жетілуі, екіншіден, биоиндикаторларды  мақсатты  түрде  қолдану  тиімді.  Қоршаған  ортаның  ластануына   сыртқы визуалды белгілері арқылы қоршаған ортаның ластануын анықтаудың бірнеше тиімді жақтары бар. Бұл қымбат және анализдердің қиын физико-химиялық әдістерінің қолданылуын қысқартады немесе мүлдем   қолданбауға   мүмкіндік   береді.   Биоиндикаторлар   ластанудың   биологиялық маңызды әсерлерін анықтайды. Олар болып жатқан  өзгерістердің жылдамдығын, экожүйелерде түрлі токсиканттардың жинақталу жолдары мен орнын, адамға қауіпті әсер қосылыстарының түрлерін анықтайды. Ортаның фондық ластануы. Тіпті қорықтарда да соңғы 40 жылда жануарлар саны мен түрі азайып кетті. Бұл ортадағы биоиндикацияға байланысты. Биоиндикация жер-ауа ортаcындағы   өсімдіктер   көмегімен   жүреді.   Фитоиндикация   ортадағы   сапаны   жақсартудағы өсімдіктердің пайдаланылуы. Ең жақсы эффект өсімдіктер қауымдастығы болып табылады, бұл арнайы атауға да ие индикаторлық геоботаника. Биоиндикация барлық ұйымдастырылған тірі дәрежеде бола алады: биологиялық молекула, талшықтар, ұлпалар мен мүшелер, ағзалар, популяция (ерекше бір түрдің әлемінің топтамасы), орта, экожүйе және барлық биосфера [2]. Бұл факті – биоиндикацияның жаңашыл теориясының жетістігі. Биоиндикацияның төменгі дәрежесінде биоиндикацияның тікелей және спецификалық формасы, жоғарлауда  – тек жанама және спецификалық емес. Бірақ та, соңғысы табиғатқа антропогенді   әсерге   комплексті   баға   береді. Клеткалық және субклетқалы дәрежеде биоиндикация биотикалық және физиологиялық өту реакциясында құрылған.  Оның бағалысы жоғарғы сезімталдықты бұзуға, сонымен қатар поллютанттарға сай емес   концентрацияға мүмкіндік беретін және оны тез шығаруға. Тек бұл дәрежеде ғана ортаның ерте бұзылуына мүмкіндік туады. Жетіспеушілік санына, биоиндикаторлар-талшықтар және молекулалар күрделі аппаратураны талап ететіні кіреді. Агросферада кездесетін поллютанттардың мутагендік потенциалын анықтау және ластағыштар кешеніне әсер ететін, агроценоздардың ксенобиотиктармен ластануын объективті бағалау  үшін тест-жүйелер мен фитотесттерді қолданады   [3].  

 

 

4

II. Биоиндикация  тәжірибесі.

Биоиндикация тәжірибесінде криптомагтардың картографиясымен қатар жоғары өсімдіктердің морфологиялық өзгерістері де ескеріледі. Нидерландыда және басқа елдерде морфологиялық индикаторлар ұлттық мониторинг жүйесінде қолданылады. Морфологиялық өсімдіктерге негізделген биоиндикациялық әдістердің көмегімен көптеген антропогендік әсер етулердің картосхемаларының көп бөлігі алынды. Организмдердің бiрлестiктерiнiң ерекше және экологиялық мiнездемелерi функционалдық мiнездемелер   бойынша   қоршаған   ортада   тұрған   немесе   болып   жататын   ластануын   ескеріп биоиндикацияны атап өту керек. Бiртiндеп түрлi құрамның өзгерiстерi суаттың нәтижесінде ұзақ улану, және анық өзгерiстердiң жағдайларында алысқа баратын болып қалыптасады. Сонымен келгенде, балшықталатын суаттан су бионттарының түрлi құрамын зерттеу оның бағасы уақыттың кейбiр аралығына, су ортасының токсикологиялық қасиеттерiнiң мiнездемесiмен қызмет көрсете бермейдi.

Оңайлықпен, жылдамдықпен және ортаның сапасын арзандықпен  сонымен бiрге шартта биоиндикациясының  өзектiлiгi айқындалады [4]. Мысалы, өлкелер бойынша мұндай топырақтар тұздалуда тағы да сап ете түсіп сарғаяды. Мұндай участкілер, қандыағаштар жай ғана шығып айқындалуы мүмкiн. Биоиндикация бұл жағдайда өте кiр басқан тұрғын жерлерерді бiлдiруге жылдам мүмкiндiк бередi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5

III.  Биоиндикацияда қолданылатын морфологиясы өзгерген өсімдіктер.

1.Жапырақтардың түсінің өзгеруі (неспецификалық, кейде болатын спецификалық, әр түрлі поллютантарға болатын реакциясы).

Хлороз – жапырақтардың сызықтары арасындағы боз түстер. Топырақтардың ауыр металдармен және ауаның газды шығарындылармен ластануынан пайда болған. Жапырақ аудандарының сарғаюы. Топырағы хлоридтармен тұздалған ағаштардың жапырағына тән болып табылады. Антоцианның жиналуына байланысты. Күреңдену немесе сұрлану. Көбіне некротты бұзылудың бастанғысын білдіреді. Мысалы: пероксиацетилнитрат әсерінен болатынқышқылдану. Темекі жапырақтарында озон әсерінен болатын көрініс.

2. Некроз – бұл жапырақ ұлпаларының қурап қалуы, кей-кезде олардың формалары ерекше белгілі. Нүктелік   және   дақтық.  Bel  W3 сортты   темекі  жапырағындағы дақтар озондар әсерінен болады.

Жүйке аралық некроз – бірінші  реттегі жанама жүйкенің аралығындағы жапырақ пластинкаларының өлуі, бұл  процес күкірітті газ әсерінен болады.

Шет жақты (краевые). Қыста мұздардың еруі үшін шашатын (хлорид, натрия), тұздары әсерінен болатын липидтар жапырағындағы белгілері.

«Балық қанқасы» – жүйке  аралық және жиектік некроздардың бірлестігі.Біртекті дәнмен қапталған және қылқан жапырақты өсімдіктер мысалы: пихтаның қылқандары және қарағайлар ұштары күкіртті газ әсерінен кейін күреңденеді, жапырақтары фторлы сутек әсерінен ағарады.

3. Уақытынан бұрын солу.  Этилин әсерінен қалампыр гүлдерінің ашылмауы, орхидия жапырақтарының солуы. Күкіртті газ малина  жапырақтарының солуына себеп.

4. Дефолиация – жапырақтарының  түсуі. Көбіне некроз және хлороз пайда болған кейін жүретін құбылыс. Липа жапырақтары және жылқы   каштандарының түсуі, мұз еріткіш тұздарының әсерінен пайда болады.

5. Ағзалардың өзгеруі спецификалық емес. Мысалы: тыңайтқыш заводына   жақын орналасқан қарағай қылқандары ұзарады, нитраттар әсерінен ұзарады және күкіртті газ әсерінен қысқарады. Түтін әсерінен жидектердің жапырақтарының көлемі қысқарады.

6

6. Ағзалардың формаларының өзгеруі, көлемі және жағдайы.

Жапырақтардың аномальды  формаларын, радиоактивті сәулеленуден  кейін белгіленген. Локальды некроздар  нәтежесінде жапырақтардың үрілуі және шайылуы, селбесуі және үгітілуі және бөлшектенуінің үлкеюі немесе азаюы.

7. Өсімдіктердің өмірлік деңгейінің формасының өзгеруі. Қуысты немесе көлемді формасы, соның ішінде шөптер, өте қатты ауаның (HCL, SO2) ластануы, өмірлік денгейін өзгертеді.

8. Көптеген бонитет поллютанттардың қатысуымен ағаштардың 1-2 класы 4-5-ке дейін төмендейді. Бойларының өзгеруі спецификалық емес, бірақ көптеп қолданылады, себебі, некрозға қарағанда сезімтал.

9. Өнім беруінің өзгеруі. Көптеген өсімдіктерде табылған. Мысалы: поллютанттар әсерінен саңырауқұлақтардың көбею денелері кішірейген. Лишайниктердің кейбір түрлері ластанған ауада көбеюі қабілеті төмендеген, алайда олар вегативті түрде көбеюге бейім.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7