Каспий экология депортаментінің тарихы

Жоспар

1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
1. Жайық – Каспий экология депортаментінің тарихы
2. Жайық өзенінің экологиясы
3. Каспий теңізінің экологиясы
4. Жайық – Каспий су қорғау аймақтары
5. Қорытынды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.1Жайық – Каспий  экология депортаментінің тарихы

 

Жайық – Каспий экология депортаменті 1988 жылы құрылды. Бұл ұйымның  негізгі атқаратын қызметтері: Қоршаған ортаны және табиғи ресурстарды қорғау, қатты қалдықтарды қайта өңдеу бойынша кеңесшілер, су ластануының денгеі боынша кеңесшілір, өндірістік қалдықтардың қоршаған ортаға тигізетін әсері бойына кеңесшіле, топрақтың ластануы бойынша кеңесшілер, ауаның ластануы бойынша кеңесшілер. Бұл мемлекеттік мекемеде 48 жуық қызметкер жұмыс жасады. Орал қаласында депортаменттің филиалы орналасқан оның бас кеңсесі Атырау қаласында орналасқан.

Филиалдың бастығы:  Қазтуғанов Төлеген Мақсотұлы

Филиалдың басшысы  туралы мәлімет:

Қазтуғанов Төлеген Мақсотұлы - Жайық-Каспий экология департаменті Батыс Қазақстан облыстық филиалының басшысы, 1967 жылы 14 сәуірде БҚО, Камен  ауданы Крупский ауылында дүниеге келген, ұлты қазақ.

1984-1985 ж.ж- Камен ауданы  Крупский ауылында жұмысшы;

1985-1987 ж.ж - СА әскер  қатарында болған;

1987-1992 ж.ж - Батыс Қазақстан  ауылшаруашылығы институтының студенті;

1992-1995 ж.ж - «Казахгазпром»  ҰМХ-тің әлеуметтік дамыту бөлімінің  маманы;

1995-1997 ж.ж - «Казахгазпром»  ҰМХ-тің шаруашылықпен қамтамасыз  ету бөлімінің 1 санатты маманы;

1997-1998 ж.ж -  «Қазақгаз»  ҰМХ-тің істері басқармасының  орынбасары;

1998-1999 ж.ж - « Уральсктрансгаз»  ДАҚ бас директорының орынбасары;

1999 ж.-   « Уральсктрансгаз»  ДАҚ бас директорының м.а.;

1999-2000 ж.ж -  «Колесо»  ЖШС коммерциялық директоры;

2000 ж -       «Гороформление» МКК директоры,  «Уральскоблгаз» АҚ-ның істерін  басқарушы;

2000-2005 ж.ж -«Уральскоблгаз»  АҚ коммерция және маркетинг  бойынша Вице-президенті ;

2005-2009 ж.ж - «Жайықжылуқуат»  АҚ бас директоры;

2009 ж - «Дала қыраны»  ЖШС директорының кеңесшісі, «БҚО  Экономика және бюджетті жоспарлау  басқармасының» бас маманы;

2009 ж- қ/д      Жайық-Каспий экология департаменті  БҚО бойынша мемлекеттік экологиялық  бас инспектор, бастықтың орынбасары.

Органның қызметтері мен міндеттері:

Органның негізгі міндеттері мыналар болып табылады:

1) қоршаған ортаның сапасын  жақсарту, экологиялық қауіпсіздікті  қамтамасыз ету, табиғи ресурстарды  сақтау және қоғамның  экологиялық  тұрақты дамуын қолайлы деңгейге  жеткізу;

2) табиғи ресурстар мен  қоршаған ортаны қорғау шеңберінде  мемлекеттік экологиялық бақылауды  қамтамасыз ету, табиғат қорғау  заңнамаларын, экологиялық талаптар  нормативтерін сақтау;

3) қоршаған ортаға өндірістік  экологиялық бақылау жүргізуді  аумақтық деңгейде үйлестіру;

4) әлеуметтік-экономикалық  даму жоспары көлеміндегі аймақтық  табиғат қорғау бағдарламалары  мен шараларын келісімдеу және  оны жүзеге асырылуын бақылау;

5) экологиялық ақпараттарды  жинау және таратуды ұйымдастыру,  қоршаған ортаны қорғау саласындағы  ағарту жүйесін дамыту;

6) қоршаған ортаны қорғау  шеңберінде қоғамдық бірлестіктерімен  өзара бірлесіп, қарым-қатынас жасау;

Филиал белгіленген  заңнамалық тәртіппен төмендегідей қызметтер атқарады:

1) Қазақстан Республикасының   экологиялық заңдылықтарын сақтау  үшін мемлекеттік экологиялық  бақылау жүргізеді;

2) Лицензияланатын қызметтердің  бөлек бір түрлеріне лицензия  алуға қорытынды береді;

3) Департаментке белгіленген  тәртіпте қоршаған ортаны қорғау  шеңберіндегі атқарылған қызметтері  туралы ақпараттарды, есептік мәліметтерді  жасайды және ұсынады; 

4) Қоршаған ортаны қорғау  шеңберіндегі құқықтық-нормативтік  актілер жобаларын жасауға қатысады.

 

Су ресурстарының  ластануы, ағынды сулардың тастандылары көлемі

БҚО аумағындағы Жайық  өзенінің  беткі сулары  «біркелкі  ластанған»        (СЛИ  2,45) болып сипатталады, ШРК-дан жоғары болу 2,4- хромда, 3,9 - фенолда, 2,2 - нитритте кездесті. Басқа ластағыш заттар бойынша  судың сапасы, оттектік режимі  норма  деңгейінде.

Шаған өзенінің беткі сулары  «біркелкі ластанған» (СЛИ  2,49) болып  сипатталады, ШРК-дан жоғары болу 1,08 - нитриттен,  1,6 - фенолда кездесті. Басқа ластағыш заттар бойынша судың  сапасы  норма деңгейінде.

Деркөл өзенінің беткі  сулары  «біркелкі ластанған» (СЛИ 2,46) болып сипатталады, ШРК-дан жоғары болу 2,7 - фенолда, 1,7 - нитритте. Басқа  ластағыш заттар бойынша судың сапасы, оттектік режимі  норма деңгейінде.

 

 

 

1.2.Жайық өзенінің  экологиясы

 

Бұл өзен өзінің басын Орал тауының 600 м биіктігінен алады. Оның жалпы ұзындығы 2354 шақырым, оның 500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Жайық өзені Каспий маңы ойпатын  кесіп өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан  облысының жерінде бірнеше салалары қосылады. Оның оң жақ салаларына - Ембулатовка, Быковка, Рубежка, Шаған және Деркөл, ал сол жақ салаларына - Елек, Шыңғырлау, Барбастау және Ащы өзендері жатады. Соңғысы басын Шалқар көлінен  алады да, Жайық өзеніне су мол  жылдары ғана қосылады.

 Өзеннің орта бөлігінде  көктемгі тасқын судың артығы  қолдан қазылған Кешім каналы  арқылы терт суқоймасына құйылып,  шабындық және жайылымдық жерлерді  суаруға пайдаланылады.

 Көшім каналы осы  облыс еңбеккерлерінің қажымас  қайратының белгісі. Отызыншы  жылдары елімізде техникалық  құралдар жетпей жатқан кезде  еңбекші бұқара бұл каналды  қолмен қазған болатын.

 Жайықтың бір жылғы  орташа су шығыны секундына  320 текше метр. Соңғы жылдардағы  құрғақшылық және шаруашылық  мақсатына алынатын су мөлшерінің  артуы өзеннің орташа су көлемінің  жылына 7-8 текше шақырымға дейін  азаюына әкеліп соқтырады.

 Жайық өзенінің тағы  бір ерекшелігі, оның төменгі  ағысында салалары жоқ. (Диаграмма, 7-сурет.) Сондықтан су деңгейінің  түсуі немесе көтерілуі жоғарғы  жақтан келетін су мөлшеріне  байланысты болады.

 Жайық езенінің бастауында  жер бетінің деңгейі 637 м биікте, ал Каспий теңізіне құяр жері - теңіз деңгейінен 27-28 метр төмен  жатыр. Сондықтан Жайық езені  арнасының құлау бұрышы әрбір  шақырым сайын 30 см. төмендеп отырады.  Ал көршілес жатқан Еділ өзенінің  құлау бұрышының деңгейі Жайықтан 4 есе аз.

 Осы құлау деңгейінің  салыстырмалы биіктері үлкен  болғандықтан, күз кезінде су  ағысының жылдамдығы сағатына 4-5 шақырым болса, ал көктемгі  су тасыған шағында 10 шақырымға  дейін жетеді.

 Жайықтың арнасы ғасырлар  бойы көп өзгеріске ұшырап  отырған. Бір кездегі көптеген  ескі арналар мен салалар бүгінде  Жайық өзенінен "өгейсіп", бөлініп  қалған. Оған дәлел - XVII ғасырда  алғаш көшіп келіп өзеннің  жағасына коныстанған қазақ селолары  қазір жағалаудан мүлдем жырақ  жатыр.

 Жайық өзені онша  енді емес, бірақ көктемде тасыған  кезде бірнеше шақырымға жайылып  кетеді.

 Жайық өзенінің тасуы  сәуір айының екінші жартысынан  басталады да, мамыр айының орта  кезінде су ең жоғарғы деңгейге  жетеді. Өзеннің көктемдегі деңгейі  әр жылдары бірдей емес.

1942 жылы Жайық өзенінің  тасу мөлшерінің су шығыны 1933 жылмен салыстырғанда 20 есе көп  болды. Бұл кезде су шығыны  секундына 18400 текше метрге дейін  жетті. Ал суының ең аз кезі  ақпан айында су шығыны бар  болғаны бір секундта 100 текше  метр. Алайда өзеннің бір қалыпты  орташа сабасының кезінде ені  150-200 метрден, терендігі қайраңда  бір, негізгі арнасында үш метрден  аспайды.

 Жайыққа қарашаның  аяқ кезінен бастап мұз қатады  да, наурыз айының соңы мен  сәуір басында мұздар сөгіліп,  өзен ағысы еркіндік алады.  Мұздың қалыңдығы орташа 60-80 см-ге  дейін жетеді. Мұз құрсану уақыты 130-120 тәулікке созылады.

 Өзеннің екі жағасы  көбіне тік жарқабақ болып  келеді. Өзен суы біршама лайлы.  Судың құрамындағы әр түрлі  шайынды жыныстардың мөлшеріне  қарап оның лайлануын анықтайды.

 Жайыққа Көшім саласының  қосылар жерінде судың лайлануы  бір текше метрде 290 грамм. Осы  жердегі қатты шайынды жыныстардың  мөлшері жылына 1900 мың тоннаға  тең.

 Өзен суының химиялык, құрамында карбонатты кальций  тұздарының қоспасы басым болып  келеді.

 Жайық езенінде су  жол қатынасы ХХ-ғасырдың бірінші  жартысында күшті дамып, оның  аяғында мүлдем тоқталды деуге  болады.

 Өйткені Жайық сонау  тарихи заманнан бері балық  кәсіпшілігі өркендеген, әсіресе  «қызыл балықтың» негізгі мекені  болып келеді.

 

 

 

 

 

 

1.3.Каспий теңізінің  экологиясы

Каспий жағалауының әсем табиғатына, оның экология жағдайына  атмосфераның, топырақ жамылғысының, судың ластануы үлкен қауіп төндіруде. Атмосфераның ластануына мұнай-газ  өндіретін және оны қайта өңдейтін кәсіпорындар әсер етуде.1998 жылы Атырау облысы бойынша атмосфераға 135,1 мың  т зиянды заттар (оның ішінде 132,8 мың  т газ тәрізді заттар, 2,3 мың  т қатты заттар) шығарылған. Бұл  улы заттарды атмосфераға, негізінен, ескі технологиялық жабдықтармен жабдықталған 3,5 мың мұнай ұңғымасы шығарады. Мұнай  кәсіпшілігінің ең басты экол. проблемасы – ілеспе газды іске жарату. Қазір  жылына 800 млн.3 газ ауада жанады (2001). Мұнай кен орындарында мұнай  өнімдерін өңдеу кезінде мұнай  мен қалдық сулардың топырақ пен  грунтқа төгілуі оларды ластайды. Солтүстік Каспий жағалауының мұнай  өнімдері қалдықтарымен ластанған  аум. 194 мың га жерді алып жатса, төгілген мұнайдың мөлшері 1 млн. тоннадан асады (2001). Теңіз деңгейінің көтерілуіне  және мұнайдың теңізге төгілуіне  байланысты теңіз суының құрамында  мұнай өнімдерінің қалдықтары, фенол, хлорлы органика пестицидтер, аммонийлы  азот, ауыр металдардың мөлшері рұқсат етілген шектен бірнеше есе жоғары екені анықталған. Судағы мұнай өнімдерінің  ең жоғасыр концентрациясы мамыр  – шілде айларында байқалады. Теңіз жағалауының мұнай және мұнай өнімдерімен, улы газдармен  ластануы планктондар мен теңіз  суында тіршілік ететін жануарлар мен  өсімдіктердің жаппай жойылуына  әкелуде. Теңіз түбіндегі шөгінділердің  мұнай өнімдерімен ластануы бентостық  тіршілік ететін организмдер мен  моллюскілерге, сондай-ақ, су құстары  мен балықтарға да зиянын тигізуде. Мысалы, 1900 жылмен салыстырғанда Каспийде балық аулау 3 есеге, яғни 500 – 600 мың  тоннадан 180 мың тоннаға дейін  азайды. Теңіз суын ең қауіпті ластаушы заттың бірі – ыдырамайтын ауыр металдар (мырыш, барий). Судағы мыс  пен мырыштың мөлш. 20 мкг/л (рұқсат етілген  шектен 2 есе артық), ал барийдікі  – 50 мкг/л (бұл – 5 есе артық). Каспий жағалауы аймағының ластануы онда тіршілік ететін организмдерге ғана емес, жергілікті тұрғындардың денсаулығына да үлкен  қауіп төндіруде. Сондықтан, Каспий теңізі жағалауындағы 5 мемлекет (Әзербайжан, Иран, Ресей, Түрікменстан және Қазақстан) Дүниежүзілік банкпен, БҰҰ-ның Адамды қоршаған орта жөніндегі бағдарламасымен  бірлесе отырып, Каспий экол. бағдарламасын (КЭП) жасап, оны іске асыруда. Бұл  бағдарламаның негізгі мақсаты  – экология тұрақтылықты дамыту және Каспий аймағының табиғи ресурстарын  тиімді басқаруды қамтамасыз ету. КЭП-тің  негізгі бағыттары: теңіз деңгейінің өзгерісі жағдайында жергілікті тұрғындардың тұрмысы мен шаруашылық жұмыстарының тұрақтылығын қамтамасыз ету; Каспий теңізі мен оның биоресурстарын ластанудан арылтып, қоршаған орта жағдайын жақсарту; теңіздің экожүйесін сауықтырып, қалпына  келтіру және оның биол. алуан түрлілігін сақтау; аймақта экол. қауіпсіздікті және қоршаған ортаның қалыпты жағдайын сақтап, ондағы тұрақты тіршіліктің дамуын қамтамасыз ету. Каспий теңізі – ежелден балық ауланатын маңызды су айдыны. Бекіре тәрізділердің дүниежүзілік өнімнің 90%-і осында ауланады. Соңғы кезде балықтардың уылдырық шашатын жерлеріне жетуге кедергі келтіретін өзендерге салынған бөгеттер, судың радиациялық және хим. жолмен ластануы және қаскөйліктің (браконьерлік) етек алуы бекіренің қорын азайтуда. Сондай-ақ, мұндағы қортпа, пілмайдың жылдан-жылға саны кеміп бара жатыр. Каспий миногасы, Еділ майшабағы, Каспий албырты, ақбалық, күтім – Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Қазіргі заманның балық шаруашылығы – балық аулауды реттеу, аса бағалы балық түрлерін (бекіре, қортпа, шоқыр және пілмай) табиғи және жасанды жолмен көбейту жұмыстарына негізделген. Жыл сайын 11 балық з-ты (Ресейдің, Әзербайжанның, Қазақстанның) Каспий теңізіне 75 млн. балық шабақтарын жібереді. 1998 жылдан бері Атыраудағы 2 балық зауыты жылына 6 млн. бекіре балығының шабағын дайындайды. Балықтар уылдырығын тұщы суға шашады, қор жинау үшін тұзды суға шығады. Мысалы, шортан, оңғақ, қызылқанат балық, алабұға теңіздің атырауына (дельта) дейін өрістесе, қаракөз, табан, көксерке тұзды суда (тұзд. 10 – 11‰), ал бекіре тәрізділер судың өте тұзды жерінде тіршілік етуге бейімделген. Каспий т-нде 2 тропиктік жүйе қалыптасқан (2-сурет). Солт.-Шығыс Каспий аумағында құстардың 278 түрі мекендейді. Соның ішінде Қазақстанның және Ресейдің “Қызыл кітабына” енгізілген өте сирек кездесетін қалбағай, қарабай, сары құтан, бұйра бірқазан, тағы басқа бар. Ал Каспий итбалығы – тек қана Каспий т-нде тіршілік ететін сүтқоректі. 1920 жылы1 млн-нан астам итбалықтың 120 мыңы ауланған болса, 1980 жылдың аяғында 360 – 450 мыңға дейін азайған итбалықтың – 27 мыңы, 1990 жылы– 13,8 мыңы, 1996 жылы– 8 мыңы ауланған. 2000 жылы сәуір – тамыз айларында індеттен олардың 15 мыңы қырылды. Каспий итбалығының жаппай қырылуы – Каспийдің солтүстік бөлігіндегі гидрометеорология және экология жағдайлардың нашарлауынан теңіз жануарлары иммунитетінің төмендеуін көрсетеді.

 

1.4.Жайық – Каспий  су қорғау аймақтары

Су қорғау аймақтарының шегінде:

1) су объектілерін және  олардың су қорғау аймақтары  мен белдеулерінің ластануы мен  қоқыстануын болғызбайтын құрылыстармен  және құрылғылармен қамтамасыз  етілмеген жаңа және реконструкцияланған  объектілерді пайдалануға беруге;

2) ғимараттарға, құрылыстарға, коммуникацияларға және басқа  да объектілерге реконструкция  жүргізуге, сондай-ақ құрылыс,  су түбін тереңдету және жарылыс  жұмыстарын жүргізуге, пайдалы  қазбалар өндіруге, кәбіл, құбыр  және басқа да коммуникацияларды  төсеуге, белгіленген тәртіппен  жергілікті атқарушы органдармен,  уәкілетті органмен, қоршаған ортаны  қорғау саласындағы уәкілетті  мемлекеттік органмен, жер ресурстарын  басқару жөніндегі орталық уәкілетті  органмен, энергиямен жабдықтау  және халықтың санитарлық-эпидемиологиялық  салауаттылығы саласындағы уәкілетті  органдармен және басқа да  мүдделі органдармен келісілген  жобасы жоқ бұрғылау, жер қазу  және өзге де жұмыстар жүргізуге;

3) тыңайтқыштар, пестицидтер,  улы химикаттар мен мұнай өнімдерін  сақтайтын қоймаларды, көлік құралдары  мен ауыл шаруашылығы техникасына  техникалық қызмет көрсету, оларды  жуу пункттерін, механикалық шеберханаларды, тұрмыстық және өнеркәсіп қалдықтарын  төгетін құрылғыны, аппаратураларды  пестицидтермен және улы химикаттармен  толтыратын алаңдарды, авиациялық-химиялық  жұмыстар жүргізуге арналған  ұшу-қону жолақтарын орналастыруға  және салуға, сондай-ақ судың сапасына  кері әсер ететін басқа да  объектілерді орналастыруға; 

4) мал шаруашылығы фермалары  мен кешендерін, сарқынды су жинағыштарды, сарқынды сумен суарылатын егістіктерді, зираттарды, мал көмінділерін, сондай-ақ  жерүсті және жерасты суларының  микробпен ластану қаупіне себепші  болатын басқа да объектілерді  орналастыруға; 

5) жүктелім нормасынан  асырып мал жаюға, су тоғандарының  режимін нашарлататын мал тоғыту  мен санитариялық өңдеуге және  шаруашылық қызметінің басқа  да түрлеріне; 

6) су көздеріндегі су  кемерінен екі мың метрге жетпейтін  қашықтықта орналасқан ауыл шаруашылығы  дақылдары мен орман екпелерін  улы химикаттармен авиациялық  өңдеу және авиация арқылы  минералдық тыңайтқыштармен қоректендіру  тәсілін қолдануға; 

7) концентрациясының жол  берілетін шегі белгіленбеген  пестицидтерді қолдануға, қардың  үстіне тыңайтқыш себуге, сондай-ақ  залалсыздандырылмаған көң қосылған  сарқынды суды және тұрақты  хлорорганикалық улы химикаттарды  тыңайтқыш ретінде пайдалануға  тыйым салынады.