Ноосфера биосфераның жоғарғы эволюция сатысы ретінде. В.И.Вернадский ілімі

Қазақстан Республикасының Денсаулық  Сақтау

Министірлігі

Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік  Фармацевтика

Академиясы

Қазақстан тарих және қоғамдық пәндер кафедрасы

 

С  Ө  Ж

 

Тақырыбы: Ноосфера биосфераның жоғарғы  эволюция сатысы ретінде. В.И.Вернадский ілімі

 

 

Орындаған: Тұрғанбаев С.Б

           Тобы: 103 «Б» ФК

Қабылдаған: Тайжанова М.А

 

 

Шымкент 2013

ЖОСПАР

I. Кіріспе

II. Негізгі бөлім

  1.Ноосфераның дамуы және пайда болуы

 2.В.И.Вернадскийдің ноосфера туралы концепсиясы

III. Қорытынды

IV. Пайдаланылған  әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

     Қоршаған ортаның бүкіл табиғи байланысы, сол сияқты адам әрекетінің басымдылығы мен соның ішінде ғылыми – техниканың қоғам өміріне жедел енуімен xx ғасырдың орта шенінен бастап, географиялық ортаның күрт өзгеруі – экология терминіне жаңаша ғылыми көзқарас қалыптастырады.    Ғылымның барлық салаларының жетістіктерінде – экология кең етек жая бастады. Соңғы оң жылдың ішінде экология ғылымының жаңа құрылымы басталды. Бүгін күрт өзгерген экологиялық мәселелерді шешуде адамның өзі жасап отырған күрделі ғылыми жетістіктерін ендігі жерде табиғи ортаны, адам баласының болашағын сақтау, табиғатты қорғау және тиімді пайдалану үшін керек. Себебі, адам мен қоршаған ортаның арасындағы байланыс xx ғ. Ортасына дейін ғылымда қарастырылмаған. Ғылыми тұрғыдан адам экологиясын зерттеу кейінгі жылдары ғана қолға алынды. Себебі қоршаған табиғатының бұзылуы адам баласының деңсаулығына зиян әкелгендігі анықталды. Адам – табиғаттың туындысы, онсыз өмір сүре алмайды. Адам экологиясын ғылыми тұрғыдан қарастыруға, оны зерттеуге үлкен әсер еткен xx ғ. Өмірге келген «қоршаған орта түсінігі». Соның нәтижесінде адамның өмір сүріп жатқан жері, оның үйі, сол үйдің тұрақты таза болуы адамға байланысты. Егер оны адам қорғамаса, жағдай жасамаса, онда ертең құлауы мүмкін. Соңғы кездерде орта жағдайына болжам жасайтын ғылыми орталықтардың пайда болуы, қалыптасқан экологиялық мәселелерге бақылау жасау, баға беру және толық кешенді болжам жасауға мүмкіндік беріп отыр. Кезіндегі «Ноосфера» ұғымы бүгінгі күні «нооэкология» ұғымына айналды. Нооэкологияны грек тілінен аударсақ, «Ноо – ақыл ой, адамның рухани байлығы, күші» деген мағынаны білдіреді. Ал литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфера деген бірін – бірі толықтырушы, күрделі байланыстағы – географиялық орта – табиғаттың бүкіл қалыптасуы осы ортада жүреді. Аталған табиғи ортаны адамның ақыл – ойы арқылы басқаруын В.И.Вернадский – «ноосфера» деп, терминді тұжырымдаған болатын. Кейінгі экология ғылымының қалыптасуына, дамуына байланысты нллсфера – нооэкология деп орынды аталып жүр. Адам – биоәлеуметтік тіршілік иесі, яғни табиғаттан пайда болып соның ішінде өмір сүреді, есейеді, қартаяды, аяғында табиғаттың заңдылығына сай өледі. Бірақ осы аралықта өмір сүру деңгейінің әлеуметтік жағын өзгенрте алады. Адамдар табиғатты өзгерте отырып, әрекетінен пайда болған ерекше жаңа қоршаған ортаны қалыптастырады. Сол ортаның адам өміріне қолайлы не қолайсыз әсер ету деңгейін «Адам экологиясы» зерттейді.

 

Негізгі бөлім

     Ноосфера (грек. – сана және – орта, шар)  – биосфераның жаңа жағдайға  көшкен деңгейі, адамның саналы  түрде жүргізілген іс – әрекеттерінен  туындайтын жер сферасындағы  барлық өзгерістер мен олардың  дамуын анықтайтын басты фактор.

     Ноосфера –  ақыл – ой сферасы деген  түсінікті алғаш 1927 жылы француз  ғалымдары Э.Леруа (1870 - 1954) мен  Тейяр де Шарден Пьер (1887 - 1955) енгізген.

     xx ғасырдың 30 – 40 жылдары ноосфераны материалистік тұрғыдан сипаттап жазған В.И.Вернадский болды. Ол ноосфераны биосфера мен қоғамның өзара қарым – қатынасын туындайтын тіршіліктің жаңа формасы, бұл саналы, ақыл ойы жетілген адамзаттың бағыттауымен қалыптасатын биосфераның жаңа эволюциялық жағдай деп түсіндірді. Ноосфера – табиғат заңдылықтарының қоғамның ойлау заңдарымен және әлеуметтік – экономикалық заңдылықтарымен тығыз байланысып жататын біртұтастығын (бүтіндігін) басқарушы жоғарғы тип. Ғылыми – техникалық прогрестің қарқынды дамуы бұрын игерілмеген жерлерді игеріп, бұрын пайдалынылмай келген табиғат байлықтарын пайдаға асырып қоймай, ғарыш кеңістігін, ғаламшарларды игеруге, ядролық қарулар жасауға мүмкіндік берді. Жер ғаламшарындағы органикалық дүние эволюциясының бірнеше кезеңдерін ажыратады. Бірінші кезең – заттардың биологиялық айналымы пайда болып, биосфераның қалыптаса бастауы. Екінші кезең – тіршіліктің күрделене түсіп, көп жасушалы организмдердің пайда болуы. Бұл екі кезеңді ғылымда биогенез, яғни тіршіліктің толық мәнінде пайда болу кезеңі деп атайды. Биосфера эволюциясының үшінші кезеңі – адам қоғамының пайда болуымен ерекшелінеді. Биосфера эволюциясының келесі жаңа кезеңі – қазіргі деңгейі. Мұны ғылымда ноосфера кезеңі деп атайды. Грекше «noos» ақыл – ой, сана, «sphaira» - шар деген ұғымды білдіріп, «саналы қабық» деп аталады. Ноосфера – адамның санасы, ақыл – ойы шешуші рөл атқаратын биосфераның жаңа эволюциялық деңгейі.

     Ноосфера ұғымын  ғылымға 1927 жылы француз ғалымдары  Э.Леруа мен П.Тейяр де Шарден  енгізді. Олардың ұғымы бойынша  ноосфера биосферадан да жоғары  деңгейдегі, бүкіл ғаламшарды қамтитын  «ойлау қаьығы». 1930-1940 жылдары В.И.Вернадский  ноосфера туралы ілімді дамытып,  тереңдете түсіндірді. Ол ноосфераны  биосфера эволюциясының жаңа  сапалы деңгейі, биосферв мен  адам қоғамының байланысында  пайда болған деп қорытынды  жасады.

     В.И.Вернадский  пікірі бойынша: «Ноосфера –  табиғат пен қоғам заңдылықтары  өзара бірігіп әсер ететін  біртұтас жоғары жүйе». Биосфераның  ноосфераға ұласуы кезінде бүкіл  адамзат бірігіп шешетін мәселелерге  ерекше көңіл бөлу қажеттігін  ғалым атап көрсетті.

     Ноосфера кезінде  бүкіл адам баласының ақыл  – ойы, санасы, ғылымы және  әлеуметтік еңбегі бір арнаға  түсуі керек.

     Адам мен  табиғат арасындағы қарым – қатынасты адамның саналы ақыл – ойы басқарған кезде ғана жеңіске жетеді деп атап көрсетті.

     Ноосфера кезінде  табиғат пен қоғам арасындағы  өзара байланыс айқын байқалады.  Бұл кезде бүкіл адамзат үшін  ғылымды дамытып, табиғаттың да, қоғамның да бір – бірімен  үйлесімді өркендеуіне жол ашылу  керек. Бұл кезде әрбір жеке  тұлғаның да өсуіне көңіл бөлінеді.

     Биосфераның  ноосфераға ауысуы кезеңіне орыс  ғалымы М.И.Будыко терең талдау  жасаған (1984 ж.). Ол биосфераның  қалыптасуында адамзат қоғамының біртұтас екендігін ұмытпау керектігін ерекше ескертті. Қазіргі кезде ғылыми – техникалық прогресс бүкіл Жер шарын қамтып отыр. Энергияның жаңа көздерін бүкіл адамзат бірлесе отырып, пайдалануға басты назар аудару көзделуде. Ноосфера кезінде Жер бетіндегі барлық халықтың тіршілік деңгейін және қоғамның қажетін көтеру үшін биосфераның қалыпты жағдайын сақтауға айрықша көңіл бөлінеді.

     Соңғы жылдары  экологиялық экологиялық мәселелер – бүкіл адамзатты толғандырып отырған күрделі мәселелердің біріне айналып ьтыр. Қоғамның өркендеп дамуы, табиғат байлықтарын ұқыпты пайдаланумен тығыз байланысты. Қазір табиғат байлықтарын дұрыс пайдаланбаудан және технологиялық процестердің жетілмегендігінен қоршаған ортаның ластануы адамның деңсаулығына да қауіп төңдіруде. Адам деңсаулығын сақтау, адамның ұзақ өмір сүруіне қажетті жағдай жасау – қоғамның басты міндеті. Ол үшін қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланысқа ерекше назар аударылады, Осыған сәйкес қазіргі кездегі әлеуметтік экология ғылымының басты мәселесінің бірі – адам деңсаулығына зиянды жағдайларды болдыр-мау.

     xx ғасырдың 60 – жылдарынан бастап ауқымды түрде экология ғылымы да қалыптасып келеді. Оның зерттейтін басты бағыттарында әлеуметтік эколо-гия және адам экологиясы жатады.

В.И.Вернадскийдің  ноосфера туралы концепсиясы

     Жер бетіндені  органикалық дүниенің эволюциясы  бірнеше этаптардан өтетті. Алғашқысы  биосферада заттардың биологиялық  айналымының пайда болуымен байланысты. Екінші этапта көп клеткалы  организмдер түзілді, сөйтіп биосфераның  құрылымы күрделене түсті. Бұл  екі этап биогенез (грекше bios – өмір, genesis – шығу тегі) деп аталады. Үшінші этап адамзат қоғамының пайда болуымен байланысты. Осының әсерінен қазіогі таңда биосфераның одан әрі дамуы және оның ақыл – ой қабаты – ноосфераға айналуы жүріп жатыр. В.И.Вернадский ноосфера туралы ілімді одан ары дамыта түсті. ОЛ ноосфераны биосфера дамуының бір этапы деп қарастырып, табиғат пен адам қарым – қатынасын ақылмен, жүйелі түрде реттеп отыруға шақырды. Өз идеяларын дамыта отырып В.И.Вернадский ноосфераны құрудың қажетті шарттарын ұсынды:

1. Адамзаттың біртұтас  болуына, кез – келген құрылықтың  немесе мұхиттың бір шетіндегі  оқиға жер бетінінің басқа  жерлеріне де әсер етеді.

2. Қазіргі таңдағы байланыс құралдары мен ақпарат алмасудың сол сәтте хабардар ету үшін өзгеруі.

3. Адамдар теңдігі –  ноосфераның қажетті талабы.

4. Адамдар теңдігі нәтижесінде  жалпы өмір деңгейінің өсуі, сондай-ақ  халықтың мемлекеттік және қоғамдық  жұмыстарға, шараларға әсер ету  мүмкіндіктері.

5. Энергетиканың дамуы,  өмір сүру деңгейін көтеру  үшін жаңа энергия көз-дерін ашу және пайдалану.

6. Қоғам өмірінде соғысты  болдырмау.

     В.И.Вернадский  идеялары қазіргі таңда ғылыми  ортада кең талқыланып жатыр.  Олар адмзатты қорғау және  экологиялық проблемаларды шешіде  көптеген концепция мен теориялардың  әдістемелік негізі болуда.

     В.И.Вернадский  ноосфера туралы өз концепцияларының  революциялық, адамзат пен оның  болашағының өткір мәселелері  туралы ойларының бір – біріне  қарама – қайшылықты жерлері  бар екенін де білді. Сондықтан  кейбір тұстары әлі де болса  дау тудыруда. Мысалы, Ю.Одум (1986 ж.) табиғи процестерді басқаратын адамның ақыл – ойы қабілетінің үлкен мүмкіндікте-ріне қарамай, ноосфера туралы айту әлі ерте дейді. Өйткені адам өз қолымен жасаған кейбір істерінің соңғы нәтижелері қандай болатынын біле бермейді. Бұған біздің планетамыздағы пайда болып жатқан көптеген экологиялық проблемалар мысал бола алады. Кейбір ғалымдар қазіргі кезде ноосфераның пайда болуының тек алғы шарттарытуралы ғана айтуға болады дейді.

     Соңғы жылдары биосфера эволюциясының ноосфералық стадиясын зерттеу үшін антропогендік әсердің негізінде болатын болашақтағы қоршаған ортаның жағдайын математикалық модельдеу әдістері пайдаланылуда. Осындай үлкен тәжірибенің бірі Аризона (АҚШ) штатында жүргізілген «Биосфера-2» бағдарламасы болды. Оның көлемі 200 мың м³ жерді алып жатты. Мұнда әр түрлі биомдар орналасты: ылғалды тропикалық ормандар, саванналар, шөлдер, батпақ, мұхит, агроэкожүйе және тұрғылықты кешендер(8 зерттеуші). Ылғалды тропикалық ормандарда жоғары сатыдағы өсімдіктердің 300-ден аса түрі; саванналарда африкалық акациялар, астық және бұршақ тұқымдастардың 35 түр; молюска мен креветкалары бар үлкен маржанды рифтер болды. Кешенде одан басқа галаго маймылы, ілбісінді тасбақа, кесірткелер, бақалар және т.б. омыртқалылар да болды. Агроэкожүй-еде зерттеушілердің азығы ретінде астық тұқымдастары мен күріш алқаптары егілді.

     Екі жылға  созылған осы тәжірибе биогенді  элементтердің (азот, фосфор, күкірт  және т.б.) күрделі биогеохимиялық  циклдарын, көмір қышқыл газының  айналымының ерекшеліктерін (бар болғаны 4 күн болды) модельдеуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ тәжірибе арқылы кешендегі «биосфералық» тепе – теңдіктің бұзылғаны: көмір қышқыл газының мөлшерінің көбейгені, оттегінің 21%- дан 16%-ға азайғаны, кейбір өсімдіктер мен жануарлар түрінің өлгені, мәдени дақылдардан алынатын өсімдіктердің төмендегі және т.б. белгілі болды. Мұндай жасанды экожүйелер ноосфера-ның моделі болып табылады. Осындай ноосфералық жұмыстар биосфераға түсетін қысымды азайтып, оның негізгі құрылымдарының сақталуына, таби-ғи ресурстардың сақталып адамзат дамуының болашағын көрсетеді.

     Биосфера Жер  бетінде адамның пайда болғанына  дейін болған. Бірақ адам биосферасыз  тіршілік ете алмайды. Адамзат  тіршілігіне қауіп төндірген  жаһандық экологиялық проблемалар  әлемдік қауымдастықты осы жағдайдан  шығудың жаңа жолдарын іздеуге,  орнықты даму концепциясының  жасауға мәжбүр етуде. Концепция  БҰҰ-ның қогаған орта және даму  жөніндегі конференциясында (Рио-де-Жанейро, 1992 ж.) қабылданды.

     Орнықты даму моделінің ұйғарымдары:

1. Өндірістің материалдық  және энергия сиымдылығын төмендету,  қалдық-тарды мейілінше азайту, улы  заттар айналымын азайту.

2. Экологиялық критерийлерді  (қоршаған ортаға тигізген зиянның  бағасы) ескеретін бағаның құрылуына  ауысуды және салық пен айыппұл  жүйесімен бірге жаңа экономикалық  қауіпсіз қор және энергия  сақтау технологиясын пайдалануды  ынталандыру.

3. Ауыл шаруашылығын тиянақты  жүргізуді және аулшаруашылық  дақылдарының өнімділігін көтру  арқылы аудандардың дамуына жәрдем  беру, өсімдік және жануар өнімдерінің  нәрлі қасиеттерін жақсарту, ауыл  шаруашылығы зиянкестерімен күресуде  кешенді күрес жолдарын пайдалану  және т.б.

4. Индустриалды дамыған  елдердің дамып келе жатқан  елдерге алдыңғы қатарлы технологияларды,  осы елдерден алынған генетикалық  материалдар-дың негізінде құрылған жаңа технологияларды беру.

5. Барлық елдер үшін  бірдей экологиялық стандарттарды  қалыптастыру, орнықты дамудың біртұтас  жаһандық бағытын анықтайтын  халықаралық институттарды құру  және т.б.

     Адам және  орнықты даму концепциясының  ортақ мақсаттары көп. Олар 80-ші  жылдардың соңында бір уақытта  пайда болып, 90-шы жылдары қарқынды  жами бастады. Бұл концепциялардың  пайда болуы, дамуы БҰҰ белсенді түрде қатысуымен жүргізіліп келеді. Адам және орнықты даму концепцясының пайда болу себебі, адамзаттың экономикалық дамуы моделінің шекті екенін және оның тұйықтығын сезіну болды. Өйткені дамудың әлеуметтік және экономикалық аспектілерін ескрмеу және көптеген басқа да ғаламдық сипаты бар факторлар жақын арада, болашақта адамзат өркениетінің тіршілігіне қауіп төндіретін құбылыстарға алып келеді. Кез келген экономикалық дамудың негізінде экономикалық дамудың 3 факторы немесе капиталдың 3 түрі жатыр: еңбек ресурстары (адам капиталы), жеке капитал (капитал және жасанды капитал), табиғи ресурстар (табиғи капитал). Соңғы кезде экологиялық фактор экономикалық дамудың шектеушісі болып келеді. Қазіргі таңдағы экология - экономикалық дамуды экономикалық да-мудың техногендік түрі ретінде қарастыруға болады. Бұл типті экологиялық есепсіз, жасанды өндіріс жабдықтарын пайдалану негізінде құрылған табиғи бұзушы даму түрі ретінде сипаттауға болады. Техгогенді даму типінің өзіне сай ерекшелігі ретінде: