Т.Рысқұлов атындағы Жаңа Экономикалық
Университеті
«Философия және тарих» Кафедрасы
№1СОӨЖ
Тақырыбы:
Философиялық дүниетанымның мифология
мен діннен айырмашылығын дәлелдеңдер.
Таным деген не? Біз қорщаған әлемді тани
аламыз ба? Философияның қоғамдағы рөлін
көрсетіңдер.
Орындаған:Бегарип А.О МжЖБ-142
Тексерген:Сыбанбаев Қ.Ү
Философия тарихында Сократтың
адамды тану және оның рухани дүниесін
ашу үшін пайдаланған әдісі өте бағаланды.
Аристотельдің тілімен айтқанда, Сократтың
ойлау процесіндегі индуктивтік әдісті
ашуы және жалпы анықтаушы ұғымдарды тудыруы
ерекше құнды. Сократ көне заманындағы
диалектикалық қарама-қарсылықтардың
өзара байланысы мен бірінің біріне өту
тәсілін шебер пайдаланған. Сондықтан
философия тарихында Сократтың әдісінің
ендігі бір ерекшелігі –бір идеяны айрықша
бөліп алып, соның айналасына бірнеше
мәселелерді, негізгі проблеманы жинақтау.
Сондай-ақ, Сократ даналықты адамның ең
бағалы қасиеттерінің бірі деп санады.
Егер бұрын құлдық қоғамның демократиясы
жаңа өркендеген дәуірде адамдарға ерекше
әсер етіп,елдің бәрін бір орталықтағы
жарқырай атқан күннің қызуына, оның нәріне,
содан көрінген жылуға қарай бастаса,
ендігі жерде жағдай тіпті басқаша болды.
Сол жарқырап тұрған күн бірте-бірте өз
ұясына еніп, дүниедегі шағылысқан жарық
пен анықтылықтың орнына күңгірт қараңғылық
төкті. Ол заттар мен процестерді тұмандандырып,
қою қараңғылыққа батырып, өздерінің көлеңкелеріне
тұншықтырды. Соның кесірінен бірте-бірте
көзден таса бола бастады. Сөйтіп, дүниеның
өзі ешбір саңылаусыз, әрі елес, әріі қорқынышқа
айналды. Сондықтан ендігі әрбір адам
өз шырағын жағып, соның сәулесі арқылы
басқа жандардан бөлектеніп, оқшаулана
бастады. Адам енді өзі -өзімен ғана, өз
ойы, сана сезімі, ішкі дүниесімен әлек
болып, оңаша қалды. Сол рухани өз дүниесі,
өзінің ойлау процесі арқылы бүкіл әлемді,
табиғатты, ғарышты түсінуге тырысты.
Міне, осыған байланысты ежелгі грек
қоғамы ойшылдарының таным процесінде
бір-біріне қарама-қарсы екі қауіпті жағдай
пайда болды. Біріншіден, табиғатты, ғарышты
ғана зерттеу адамның ішкі дүниесін, оның
ойлау процесін түсіне алмай, жалаң түрде
пайда болған, жаңа заманға сәйкес келмейтін
ескі натурфилософиялық ілімді ғана дамытуға
ұштылушылық байқалды. Сөйтіп қоғамда
адамдардың идеалдары –бұрынғы эпостардағы
жырға айналған батырлық, рухтың бірлігі,
беріктігі, парасаттылық принциптері
ендігі жерде бос сөзге айналып, жүзеге
аспай қалды. Құлдық демократиялық құрылыстың
ыдырауы өз жеке басының қамын ғана ойлайтын-индивидуализмді,
баққұмарлықты, мансапқорлықты, тағы сол
сияқты адамдардыазғындататын не түрлі
қулық-сұмдықтарды тудырды. Оның өріс
алуына жағдай жасады.
Көзқарас дегеніміз не? » Көзкарас дегеніміз —
бүкіл өлем, дүние, бізді айнала қоршаған
табиғат пен қоғам туралы білімдердің
жиынтығы, білімдердің жүйесі» деген пікір
кең етек алып, бүкіл энциклопедиялар
мен окулықтарда, монографиялар мен макалаларда
берік орныкқан. Сол пікір, бір жағынан алғанда,
дұрыс та? Өйткені, білім жоқ жерде
ешқандайкөзқарас та жоқ. Әуелі дүние, өмір, табиғат
пен қоғам туралы бірдеңе білмесек, кандай
кезқарасымыз болуы мүмкін.
Алайда білім көзқарастың негізгі
тұтқасы бола қояр ма екен? Білімі көп,
тиянақты көзқарасы жоқ жандар да бар. Олар үшін, дүниеде не
болса ол болсын, езінің көйлегі кең, тамағы
тоқ болса жетеді, баска нәрсеге бас ауыртып жатпайды.
Осыдан келіп, көзқарас білімнен гөрі
тәлім-тәрбиеден келіп шыға ма деген ой
бізді көп мазалай береді. Кейде мынандай
ой келеді: Әрине, жалаң білім ештеңе ендірмейді.
Тәлім-тәрбие де қажет. Дегенмен білім беру де тәлім-тәрбиенің қүрамдас бөлігі емес пе? Бірақ,
кеңестік дәуірде барлық мектептер мен
жоғарғы оқу орындарының мақсаты тек көзқарасты, оның үстіне
маркстік-лениндік көзқарасты ғана калыптастыру
болды. Ал баскалары —діни, идеалистік,
тагы сол сияқгылар бізге жау деген сыңаржактықка
үрын-бадықпа? Соның әсерінен шетелдік
жазушылар мен ғалым-дардың, философтар
мен ойшылдардьщ шығармалары бур-жуазиялық,
идеалистік деген айдармен жете бағаланбай
келді. Ендеше көзқарасты қалай анықтау керек? Сонда
оның өзі не болды?
Міне, мәселенің қиындығының
өзі де осында. Көзкарас «адамның дүниені
рухани-практикалық тұрғыдан игеруі»
деген аныктама да мәселенің барлық жағын толық камтып тұрған жок,
Дегенмен, мүнда ойланатын жайлар
бар. Алдымен бүл аныктамада көзқарасты тек біліммен ғана байланыстыру
атымен жоқ. Екіншіден, барлық мәселе,
көзқарастың калыптасуының өзі адамдардың практикалық іс-әрекетімен
тығыз байланысты деген ой басым жатыр.
Бірақ, жалаң іс-әрекет, практиканың өзі неге әкеліп соғатынын казірдіңөзінде-ақ
анық байқап отырған жоқпыз ба? Алысқа бармай-ақ,
мына Арал теңізін алайық. Жалаң
іс-әрекегің, практиканың жемісібүкіл
хіүниежүзіндегі ірі көлдердіңбірі —
Арал-дың жер бетінен жойылуына әкеліп
сокты емес пе?
Иә, бүл айтьгп отырған мәселеде
сұрақ көп. Дегенмен, айтылған анықтманың»
рухани тұғыдан игеру» деген жағна неге көңіл бөлмейміз гер адам баласы дүниені тек практикалык. негізде нгеріп,
ал рухани жағын мүлде естен шығарса, онда
бүкіл дүние, табиғат пен қоғам баяғьща-ак
күл-талканы шығып, адамзат өмір сүруін
тоқтатар еді.
Көзқарас туралы тағы бір анықгама бар.
Ол анықтаманы сонау жетпісінші жьглдардын,
аяқ кезінде украин философы академик
В.И.Шинкарук айткдн болатын. Оның ойынша,
көзқарас дегеніміз қоғамдық адамның
қоғамдык өзіндік са-насы.
Мүндай анықгама сүракдарды
көбейтеді. Себебі көзкд-расты қоғамдық
өзіндік санамен аныктау өте күрделі процесс. Өйткені, көзкдрас
езіндік санадан әлдеқайда бүрын, сонау
алғашқы кдуымдық қоғамда калыптаса бастады.
Ендеше, өзіндік сана мен көзқарасты бүлай
байланыстырып, кдтар қою кңсынға келер
ме екен?
Мәселенің мәні мынада. Козкарастың
тарихи, өлеумет-тік жағынан бүрынырақ
пайда болуы рас. Өйткені, адамзат
қоғамының жаңа калыптасып келе жаткдн
кезеңінің өзінде-ақ дүниеге деген козкарас
пайда бола бастады. Кейін келе адамдардың
табиғаттан бөлінуі ғана емес, көзқараcтың
терең бір арнаға түсуі түрінде өзіндік сана қалыптасты (өзіндік сананың
тарихын Сократтан басталады деу ағаттық
болар, тегі ол ертерек қалыптаскан рухани процесс емес пе екен?).
Алайда күні бүгінге дейін адам баласы санасының, әсіресе, өзіндік сананың өсуі ғылыми,
тарихи, қоғамдық, әлеуметтік көзкарастың
негізгі түтқасы болуы керек деген идеяны жан-жақты
зерттей алмай келеміз.
Ойланып көрелікші. Адамдардың
өзіндік санасы сонау ерте заманнан, яғни
олардың табиғатган бөлініп шығып, индивидтің қоғамға өзін-өзі карсы қоюы
кезеңінен бастап, екіге бөлінбеді ме?
Бірі —күнделікті күйбең тіршіліктің
(адам дүниеге келіп, одан қайта аттанып
кеткенге дейінгі тіршілік) санасы, екіншісі
— ой, арман, идея, мақсаттар (өзінді өзің тануға, әлемдегі, дүниедегі
өз орныңды табуға әрекеттен-ген, бірақ,
осьшың бәрін ой-арман, қиял ретінде сактау) санасы. Сырт Қараганда, ой-арман, идея, мұрат
— өмірдің тек мүмкіндігі, ал күңделікті
күйбең тіршілік шындық си-яқгьі. Бірақ,
бүл шартты, салыстырмалы ұғым. Біреу үшін
күнделікті тіршілік әрекеті — негізгі
шындық, басты мәселе де, ой-арман, идея,
мұрат —тек бос әуре, аддамшы бір персе.
Ал екінші біреуге, керісінше, ой-арман,
идея, сана, мұрат, шындық, соларға үнемі
үмтылу — оның өмірінің мәні де, күнделікті
күйбең тіршілік — тек жалған дүние, 6qcеуре.
Тегі біздің бүрынш өткен ата-бабаларымыз
бен халкымыз-дың ардагер ақын-жыраулары,
қоғам кдйраткерлері, зиялы-лары тіршілік
өмірді жалған, » адам бір қонақдүниеге
түней кеткен» деп тегін айтпаған болар.
Өйткені, олардың ой-арманы, мақсат-тілегі,
идеялары мен санасы күнделікті күйбеңнен
әлдеқайда жоғары түрған ғой.
Адам дүниеге келген соң тіршілік
етпей, күнделікті күйбеңмен айиалыспай
отыра алмайды. Сонау көне грек дәуірінің философы Платон
күнделікті күйбең тіршілік пен ой қызметі
арасындағы карама-карсылықш кере білді
де, бүларды бір-бірімен үйлеспейтін нәрселер
деп санап, бірін тіршілік ету және екіншісін
мөн деп бөліп жібереді. Пла-тоннан басталған
осы болініс күні бүгінге дейін сақгальга,
екі кдрама-қарсылықшң басы қосыла алмай
келеді. Мәсе-ле бұларды Платонның бөліп
жіберуінде емес, адамзат қоғамының саяси,
өлеуметтік, экономикалық қүрылымы-ның
бүл екі көзкарастың біте қайнасып, қосылып,
біртүтас болуына мүмкіндік бермей отырғандығында.
Адамдардын көбі кұні бүгінге дейін өзінің
күнделікті тіршілік күйбеңінен әрі аса
алмай жүр. Оның үстіне біздің еліміздегі
экономика-лык,, әлеуметтік, саяси дағдарыстар
адамдарды кдвдай жағ-дайға душар етіп
отырғанын көрудеміз. Тамақ, киім, түрғын
ұй, тағы баска да мәселелер адамдардың
ой санасын әбдең аздырып, жүйке тамырьш
тоздырып бітті. Ой, сана, идея, мүрат дегендерді
көптеген адамдар бос қиял деп бағаласа,
тіпті кейбір жандар оларға жиіркенішпен
қарайды.
Тегі мәселенің негізі — адамдардың
алдыңғы қатарлы көзкдрасьш калыптастыру
болса, ол рухани казынадан, ал-дымен өзіндік санадан келіп
шығады. Олай болса, қоғам-дық адамның
қоғамдық санасын калыптастыруымыз керек.
Кейде мыңадай ой келеді. Қоғам деп, оның
езін абстрак-тыға айналдырып, адамды
үмытып кеткен жокдыз ба? Қоғам-дық сана,
қоғамдық адам, тағы баска да осындай үғымдар
казіо ютлакка жат болып естіліпжяткліг жок па? Апам кайда? Оның санасы, озіндік санасы тек қоғамға ғана бағы-ныштыболса,
онда адамғатән өзіндікерекшелігі, өзгешелігі
кайда? Көзқарас алдымен адамның көзқарасы
емес пе? Ен-деше, онын түрмыс-салты, салт-санасы,
психологиясы, менталитеті, сезімі, тілі
мен әдет-ғүрпы осы көзкдрасты калыптастырмай
ма? Соған келіп кірмей ме? Біз осы козка-расты
барлық адамзатқа тән деп жалпы абстрактылы
кдрап отырған жоқпыз ба?
Расында, бүл жерде ойланатын
жайлар бар екен. Сон-дықган, біздің
ендігі карастыратын мәселеміз ежелгі
фек философиясы болғандықган, соған негіз
болған алғашқы козқарастарды талдай
отырып, осы айтылған сауалдарға жауап
іздеуге үмтылдык,
Алдымен алғашкы кдуымдық, рулық
көзкярас негізінде мифология омірге кедді. Мифология
— алғашқы кауым ада-мының өзін қоршаған
әлемге, дүниеге катынасы. Ол әлемді, дүниені
әмбебапты кауымдық-рулық қоғамның түрғысынан
түсівдіреді. Мифология мазмүны алғашқы
қоғамдык, кдты-настардың, адамдардың
рулық омір қызметінің нәтижесі-нен келіп
шығады.
Алғашқы кауымдағы өңдіріс
қатынастары мен ондіргіш күштерінің
жетілмегендігінен ой мен еңбек бүл кезеңде біртүтас
болса да, бүкіл әлемді түсіну өте қиынға сокты.
Сондыктан да адамдар амалсыздан дүниені
екіге боліп қарады. Бірі —оздері омір
сүріп, тіршілік етіп отырған дүние, екіншісі
— бүлардан тыс сыртқы жатқан, әлі де болса белгісіз дүние. Күнделікті,
тіршілік ету дүниесі олардың өмір сүру негізі болса, екінші
дүние ой-санасы мен қиял-армандарының
түткасы еді. Бүлардың болашактағы өзара
бірлігі, біртүтастығы осы алғашқы кауымдық қоғамның
іргесінде-ак, калана бастады. Рулық қатынастағы
адамдардың оз өмірінен тыс, жеке түрған,
оның күш-әрекетіне бағынбайтын, оның
ша-масы келмейтін болмысқа деген көзқарасы
— осы мифология. Алғашқы қауымдық, рулық
қоғамдағы адамдардың за-тқа, табиғат
қүбылысына деген қатынасы өзгеше. Ол катынас
заттарды, табиғат кұбылыстарын, айнала
қоршаған дүниені түсінуге бағытталмайды.
Керісінше, осы заттардың, табиғаттың тағдыры адамдардың тағдыры
сияқты баска біреуге, баска бір адамнан
тыс тұрған күшке байланысты. Ендеше, мифологиялық
козқарас бойынша затты, табиғатты олардың
заңдылығы. ішкі мазмүны. ламу жоллапы яп.қылы қабылдау, білу мүмкін
емес. Зат, қүбылыс, табиғат, жан-жануарлар,
адамдар, тағы басқалары өз негізінен тыс шындықган, өмірден бөлек
жаратылған. Бүл жерде кез кел-ген зат,
қүбылыс, табиғат — символ. Оның маңызы
заттың өзінен тыс жатыр. Заттың маңызы
оның белгілі бір касиеттері арқылы айкындалмайды.
Бүл жерде логика, ойлау процесі осы затты,
қүбылысты, табиғатты тануда тіпті дәрменсіз.
Көне замандағы ауыз әдебиетімізде, әсіресе, ертегілер мен жырларда
заттың, құбылыстың, іс-әрекеттің ішкі
мазмүнын ашу, логикалық құрылымын көрсету, тіпті себеп-салдарлы
байланыстарды анықтау байқалмайтыны
сондықтан. Мұнда таным процесі жан-жақты
калыптаспаған. Ал таным процесі өркеңдемеген
жерде қарапайым практикалық іс әрекеттің қуаты жоқтың қасы.
Танымы мен практикасы әлсіз алғашқы кауымдық
қоғамның адамдары дүниені, әрине, толық
тани алмайды, оны өзгертуге мумкіндігі
де жок, Олай болса, алғашқысана, адамның
ойлау қабілеті қалай дамыды екен деген
ой туады.
Алғашқы адамдардың күнделікті өмір тәжірибесі, өмір қызметі олардың » рухани»
дамуына жеткілікті мүмкіндік тудырып, карапайым сананың, мифологиялықсананың
дүниені, алдымен табиғатты, оның күшін
» адамдандыруға» әкеп соқ-ты. Табиғат,
оның күші адамша іс-әрекет жасайды, адамның
барлық мінез-құлқы, Оның жақсы-жаман жақтары табиғатқа да берілген. Бәрінен жоғары
тұрған күш — қүдай да адамдандырылған, адам баласыныңморальдақ-адамгершілік
прин-циптерінің бүкіл мифтері мен мифологиясы
қүдайларғаадамдардың барлык (жақсы да жаман) қасиеттерін тегіс
таратып берген.
Ендеше, алғашқы таным мифологияық
сананы тудырды. Бұл —жеке адамның, тіпті
көрнекті ру көсемінің көзқарасы да емес, бұл жалпы біртұтас
рудың дүниені тануға бағытгалған көзқарасы.
Бұл —-бүкіл біртұтас рудың іс-ерекетін, қимыл-қызметін бейнелеген
көзқарас.
Әрине, алғашқы кауымдық қоғам
адамдарының көзқарасы дүниені тануға
және оныөзгертуге бағытталған тым қарапайым, әрі тұрпайы ойлау құралы ғана. Ендеше, ойлау, сана мұнда да барынша орын алған. Бірақ,
бұл ойлау ақыл-зердеге сүйенбеген, заттардыңнегізін,
мәнін ашута бағытталмаған. Олардың дамуы
мен қозғалу зандылықтары ойлау
процесінен тысқалады. Мұндағы негізгі
мәселе қарапайым ғана. Бұл жерде таным
және ойлау дүниені түсіндіреді, бірақ
оның өзіндік заттық табиғатын анықтауға дәрменсіз.
Ол жалпылықты, тұтастықты көрсетеді,
бірақолардың мәнін ашпайды. Заттар мен
процестердің арасындағы байланыс рулық,
туыскандық қатынастардан әрі асып түсе
алмайды. Еңдеше, алғашқы кауымдық қоғамдағы
адамдардыц көзқарасы тым қарапайым, сүйеніші — пайымдау.
Мифологиялык сана табиғатты » адамдандырудан»
басталғанымен, зат,құбылыс, дүние және
адам ешбір анықталмай, таньшмай » өзіндік
зат» ретінде кала берді. Яғни, оның мәні мен маңызы ашылмай қалды.
Оған алғашкы қауымдық қоғамдағы заттар мен процестердің практикалық катынасы, ададар-дың өмір қызметі ешқандай мүмкіндік
бермеді.
Дегенмен, осы жетілмеген қарапайым
пайымдау адамдардың өзін қоршаған дүниеге, табиғатқа,
одан соң өзі омір сүретін ортаға деген
катынасын негізгі мәселе ретінде қал-дырды.
Ендеше, көзқарастық сананың екінші жағы бар. Бұл санада адамдардың
табиғаты, жан-жануарлардан бөлініп шығу
жағы да бейнеленген болатын. Бірақ,
бұл теориялык бөлініп шығу емес, өйткені,
әлі де теориялық ойлау, категориялар
адамдардың басында толық қалыптаспаған
еді. Алайда, бұл бөлініп шығудың өзіндік
ерекшелігі де болды. Адамдар табиғат пен ездері өмір сүретін болмыстың
арасын ашып, ол аралықка қүдайларды орналастырды.
Ал құдайлар болса рух емес, реалды омір
сүретін табиғаттың бір болшегі іспетті
.