Қазақстан Республикасының жер ресурстарының қазіргі экологиялық жағдайы

 Қазақстан  Республикасының жер ресурстарының  қазіргі экологиялық жағдайы

        Қазақстан Республикасы жаңа ғасыр табалдырығын аттай отырып, басқа мемлекеттер сияқты қоршаған орта туралы күрделі мәселелерге тап болды. Қазақстанда ондаған жылдар бойы қоршаған ортаға экстремалды жоғары техногенді жүктемелерге байланысты табиғатты пайдаланудың шикізатты басым жүйесі жіктелді. Бұл пайда болудың ғана себепшісі емес, сонымен қатар, біздің республикамызда ауыр зардаптар түрінде қалған экологиялық мәселелердің тұрақты өсуіне де байланысты болды.

       Қоршаған  ортаны қорғау министрлігі Президент  Жарлығымен бекітілген 2004-2015 жылдарға  арналған Қазақстан Республикасының  экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасын  әзірлеген. Осы тұжырымдаманың  негізі «2030 Стратегиясында» салынған, онда «қоршаған ортаны қоректендіру, тазалығын жақсарту және экология»  біздің мемлекетіміздің дамуындағы  басым бағыттардың бірі болып  табылады.

       Экологиялық  қауіпсіздік тұжырымдамасының жалпы  түсінігі дәстүрлігі-мен қатар,  дәстүрлі емес сипаттағы қатерлердің  кең спектрін енгізеді, олардың  арасында қоршаған орта жағдайының  нашарлауы негізгі компоненттердің  бірі болып табылады. Экологиялық  қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздіктің  негізгі стратегиялық компоненттері  және мемлекеттік басымдықтардың  маңызды аспектісі болып табылады, себебі адамзат дамуының осы  кезеңінде экологиялық проблемалар  тірі қалу проблемасына өтуі  мүмкін кезде биосфераға мүмкін  әсер ету шегінде болады.

       Қазіргі  кезде біздің республикамыздың  көптеген өңірлерінде экологиялық  ахуал тек қолайсыз ғана емес, сонымен қатар, өте апатты жағдайда. Бүгінгі кезде барынша қауіптісі  экологиялық дағдарыстың пайда  болуы болып табылады, техногендік  босауға, топырақтың құлдырауы,  су ресурстарының азаюы мен  ластануы, ормандар санының қысқаруы, биологиялық әртүрліліктің қайтарымсыз  қысқаруы және тірі табиғаттың  генетикалық қорының бұзылуы,  радиациялық бұзылу, қауіпті және  улы заттардың жинақталуы жатады.

       Қоршаған  ортаны ластаушы және табиғат  жүйесінің құлдырауын тудыратын  негізгі көздері өнеркәсіп, ауыл  шаруашылығы, автомобиль көлігі, басқа антропогендік факторлар  болып табылады. Биосфера және  қоршаған ортаны қорғаудың қосылған  компоненттерінің арасынан атмосфера  барынша сезгіш болып табылады, оған тек газ тәріздес ластаушылар  ғана емес, сонымен бірге сұйық  және қатты заттар да келіп  түседі.

       Атмосфералық  ауаның ластануына Қарағанды  (жылына 1 млн. тоннадан артық), Павлодар (400 мың. тоннадан артық), Шығыс-Қазақстан  (200 мың. тоннадан артық) облыстары  негізгі үлес қосады. Барынша  ластанған қалалар және өнеркәсіп  орталықтары Өскемен, Алматы, Шымкент,  Риддер болып табылады.

Атмосфераны ластау көздері  сондай-ақ авто және темір жол көлігі болып табылады. Жылжымалы көздерден  жыл сайын шығатын лақтырындылар  шамамен 1 млн. тоннаны құрайды. Алматыға атмосфераның ластанудың жалпы массасының 90% автокөліктердің пайдаланылған  газды шығаруынан келеді. Астананың  қарқынды дамуына, автокөліктер санының  ұлғаюының, жылжымалы көздерден  шығатын лақтырындылар Астанада жалпы 37% құрайды.

Антропогендік артық жүктемелер және рационалды емес табиғат ресурстарын  пайдаланудан пайда болған қазіргі  заманғы экологиялық проблемалар, сөзсіз, Қазақстан аумағындағы топырақтың үстіңгі қабатына әсер етеді.

Демек, күлі көп Екібастұз  көмірі қоршаған ортаны ластай отырып, сол жерде жанып кетеді, ал таза энергия негізінен республикадан  тыс тұтынатын жерлерге жіберілді. Республиканың топырақ қабатына түзетуге келмейтін залалды әскери өнеркәсіптік кешен кәсіпорындары  тигізді. Осы уақытқа дейін бұл  топырақ және олардың орналасқан жері құпия күйде ұсталды.

Топырақты радиоактивті ластау зардаптары орасан қауіп төндіреді. Топырақтың күшті ластануы Ақтау  қаласына жақын Қарақия ойпаты. Ұзақ мерзімді уақыт бойы уран рудасын  өндірді және оны Каспий маңындағы  тау-кен-металлургия комбинаты кәсіпорындарының табиғат секторында байытты. Радиоактивті қалдықтар қалаға жақын орналасқан көлдер және Каспий теңізінде жинақталды. Жер асты суларымен бірге олар теңізге құлауы мүмкін деген ықтималдылық бар, оның деңгейі жағалау маңындағы  аумаққа дейін жайылып үздіксіз артуда.

Семей ядролық полигонында 40 жыл бойы жүргізілген ядролық  қаруларды сынау қоршаған табиғат  ортасына және адамдардың денсаулығына орны толмас зардаптарын әкелді, халықтың өлім-жітіміне, жалпы ауру түрлерінің артуына әкелді. Семей өңірінің барлық аумағы, Павлодар, Шығыс-Қазақстан және Қарағанды облыстарына шекаралас  жатқан полигон экологиялық зардап-тар  аймағы болып танылған.

Планетаны Арал теңізі проблемасы алаңдатуда, оның өміршең қажетті  су ресурстарын қалпына келтіру  үшін ғалымдардың күштері бағытталған.

Макроөңір шаруашылығын аумақтық ұйымдастыруды жетілдірудің маңызды  бағыты су шаруашылығы проблемаларын  шешу болып табылады. Қазақстанда  шамамен суландыру үшін жарамды 50-60 млн. га жер есептелген. Сол уақытта  су ресурстары тек 8-10 млн. га жерді суландыруға  жетеді. Мұндай жағдайда суармалы егіс алқаптарын дамытудың жолдарын дұрыс  таңдау керек, экожүйені бұзудың  қайтарымсыз процестеріне жол беруге болмайды.Қазақстанның экологиялық  жағдайын экономика мен қоғамды, заңды тұрғыда экологияландыру  арқылы оң бағыттарға қарай өзгертуге  болады.

Адамзаттың алдында тұрған ғаламдық экологиялық проблемалардың бірі климаттың өзгеруі болып  табылады. Климаттың өзгеруіне теріс  әсер ететін, парник газының атомосфераға лақтырындысын регламенттейтін  жалғыз халықаралық құжат Киото хаттамасы болып табылады. Киото хаттамасын Қазақстанда ратификациялау мәселесі қоршаған орта сапасын тұрақтандыру бойынша ведомство аралық комиссиясында қарастырылған. Осы мәселе бойынша парламенттік тыңдаулар жүргізілді және Киото хаттамасын ратификациялау туралы Заң жобасы мемлекеттік органдардың келісімінде қаралуда.

Экология және климатты ғылыми-зерттеу  институттары Қазақстан аумағында  парник газдарының эмиссиясын жыл сайын  түгендеу және осы проблема бойынша  ғылыми жұмыстар жүргізілуде.

Келесі ғаламдық мәселе –  Жердің озон қабатының бұзылуы. Озон қабатын қорғау бойынша міндеттемелерді  іске асыру мақсатында озон қабатын  бұзатын заттарды тұтынуды азайту, оларды сатудан алып тастау, озон қабатын  бұзатын заттарды тұтынушы-кәсіпорындар технологияларын айырбастау және қолдау бойынша іс-шараларды енгізетін  іс-әрекеттер жоспары мен жобасы әзірленді және іске асырылуда.

Био әртүрлілікті сақтау мәселелерін  шешу шеңберінде ЮНЕСКО Бүкіл әлемдік  мұра тізіміне табиғи объектілерді енгізу жұмысы жүруде, олардың арасынан ең бірінші объектілер Алтай аумағы және Қорғалжың және Наурызым мемлекеттік  табиғи қорықтары болып табылады.

Тағы да бір ғаламдық экологиялық  мәселе - жердің сортаңдануы болып  табылады. Жоғарыда атап өткендей, Қазақстан  Республикасы аумағындағы шөлейтке айналу процесін қалпына келтіру  және алдын алу бойынша шараларды  қарастыратын «2005-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы күрес  жөніндегі бағдарламасы» Үкіметтің  Қаулысымен әзірленді және бекітілді. Қазіргі уақытта Ғаламдық экологиялық  қор жер ресурстарын басқару  бойынша Орталық Азия елдерінің  Бастамасын мақұлдады және бес мемлекет үшін 10 жылға шамамен 1 млрд. теңге  көлемінде қаржыландыру қамтамасыз етіледі.

Қазақстан алдында ғаламдық экологиялық мәселелермен қатар  ұлттық экологиялық мәселелер тұр. Орталық Азия мемлекеттерін қосу жөніндегі Қазақстан бастамасын және шекаралық су ағындарын және халықаралық көлдерді қорғау мен  пайдалану бойынша Хельсинки  конвенциясын қолдау мәселесі жүргізілуде. Осы мәселелер бойынша жұмыстарды ұйымдастыру шеңберінде Орталық  Азия елдеріндегі Қазақстан Республикасының  дипломатиялық өкілдігіне сол елдердегі  тиісті органдармен көрсетілген  құжатқа олардың қосылуы туралы мәселелерді қарастыру туралы тапсырма берілді. Сондай-ақ, Біріккен Ұлттар Ұйымы  жанындағы Қазақстан Республикасының  тұрақты өкілдігіне су мәселесі бойынша  халықаралық және аймақтық конференциялар, семинарлар, симпозиумдар жүргізу бағдарламасына аталған ұсыныстарды енгізу туралы мәселені қайта қарауға жіберілді.

«Арнайы экологиялық талаптар және Каспий қорық аймағындағы және Каспий маңындағы өңірлердегі шаруашылық қызметін жүзеге асыратын кәсіпорындар»  жобасы әзірленді, алайда Ауыл шаруашылығы  министрлігінің бюджеттік бағдарламалар шеңберінде жүргізілетін Каспий теңізі қорық аймағын аймақтандыру нәтижесі есебінен оны іске жарату туралы шешім қабылданды.

Ғылыми бюджеттік бағдарламалар  шеңберінде Атырау және Маңғыстау облыстары  шегінде Каспий теңізі жағалауының  қазіргі заманғы экологиялық  жағдайын мамандандырылған өрістік  экологиялық және инженерлік-геологиялық  зерттеулер жүргізілуде. Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің бюджеттік бағдарламалары шеңберінде әскери-ғарыштық және сынақ  полигондарының экологиялық жағдайының мониторинг жүйесін жасау бойынша  жұмыстар жүргізілуде. Экологиялық  қауіпсіздікке жету жағдайы жергілікті экологиялық проблемаларды шешу болып табылады.

Осы үшін радиоактивті көздерді түгендеу және радиоактивті қалдықтарды  қайта өңдеу және көму бойынша  мамандандырылған ұйымдастыруды жасау  бойынша жұмыстар жүргізілді.

Өндіріс және тұтыну қалдықтарына, Арал теңізіндегі Возрождение аралы  аумағын бактериологиялық залалсыздандыру  зерттеулерін жүргізуге басты назар  аударылуда.

Адамзат жаңа ғасыр табалдырығын аттар алдында өткеннен қорытынды  шығара отырып, өркениеттің жетістіктерін  мойындай отырып, болашаққа көз жүгірте  отырып, экологиялық мәселелер ғаламдығын тани алады, тұрақты даму жолындағы  оларды шешу мен алға жылжу есебінен өз қызметін жоспарлай алады. Осының негізінде ғылыми жұмыс барысында  ҚР жер ресурстарын қазіргі таңда  мазалап жүрген көптеген мәселелері қарастырылды.

Балқаш көлінің  және жағалау жерлерінің экологиялық  мәселесі

Еліміздің өзге аймағы  Балқаш көлінің мәселесіне келсек, ол келесідей  сипаттамаларға ие болды.

Балқаш көлі Каспий теңізінен  және кеуіп бара жатқан Арал теңізінен  кейінгі үшінші тұрған ағынсыз континент  ішілік су қоймасы. Балқаш маңында Қазақстан  халқының шамамен 16% тұрғыны тұрады. Бұл жерде өзен ағыстарының шамамен 24 км3 жиналады, ал бұл республиканың  шамамен 25% су және 42% гидроэнергетикалық ресурстарын құрайды. Жер асты су қоймаларының белгіленген қоры жылына 3,2 км3 құрайды (шамамен 13% жер үсті сулары). Қазіргі кезде бекітілген қордың 2% пайдаланылуда. Бұл дұрыс, өйткені  жер асты суларының үлкен бөлігі тау етегіндегі аймақтарға шоғырланған, олардың жердің үстіндегі сулармен байланысы әлі түпкілікті шешілген жоқ. Бұдан басқа, Балқаш маңындағы  жер асты сулары қатты ластанған, сондай-ақ жер үсті сулары да ластанған, бірақ соңғысына қарағанда олар өзі тазартатын қабілетке ие емес. Жер асты сулары биоценозы тіршілік ету әрекеті әлсіз.

Өңірде ірі полиметалл рудаларының, тас көмір, құрылыс  материалдарының кен орындары орналасқан. Үлкен жер аумағы дәстүрлі түрде  жайылым ретінде пайдаланылды, сондықтан  осы жерде мал шаруашылығына арналған өнімділігі жоғары жайылым орналасқан. Суармалы егіс алқабы үшін үлкен жер аумағы 2 млн. га-дан асады; олардың 30 % көне дәуірде пайдаланылды.

Қазіргі кезде суармалы жер  үшін Қазақстан тарапынан шамамен 600 мың га жер және Қытай тарапынан  шамамен 300 мың га Балқаш көлі басейнінен жер пайдаланылады. Көптеген ғалымдар, әсіресе қытай ғалымдары Балқаш маңындағы жер және су ресурстарын  дұрыс пайдалану кезінде тиімді өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы  өндірісінің жоғары деңгейіне қол  жеткізуге болады деп санайды. ҚХР  Үкіметі СҰАР Орталық Азиядағы барынша  дамыған және өркендейтін өңірге айналдыруға барынша күш жұмсауда.

Балқаш маңында өнеркәсіп, энергетика, ауыл шаруашылығы, балық  және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықтары даму үстінде. Осы өңір үлесіне Қазақстан  өнеркәсібінің 16 % және ауыл шаруашылығының 13 % тиесілі, 44 % астамы балық аулау, 75 % пайдаланылатын жер тиесілі. Бұдан  басқа, көлдің жағалауына түсті металлургияның алыбы – Балқаш мыс балқыту  комбинаты орналасқан. Қаратал өзенінің жағалауында мырыш-қорғасын комбинаты  жұмыс істейді, тас көмір, полиметалл рудаларының карьерлері барланған  және қазып алу басталған, сондай-ақ жергілікті шикізат базасында жеңіл  өнеркәсіп кәсіпорыны жұмыс істеп  тұр.

Көптеген шаруашылықтар  мал шаруашылығын дамытуға мамандандырылған. Ауыл шаруашылығының өнімдері мал шаруашылығының 63,7 %-нан алынады, 36,3 % өсімдіктер өсіруден алынады, алғашқы келтірілген сан 38,6 % қой шаруашылығымен (жүні, терісі, еті) анықталады және 25,5 % мал шаруашылығына  тиесілі (сүт, ет, тері).

Қазақстан шегінде ауыл шаруашылығын енгізу технологиясы өте төменгі  деңгейде. Жылдам нәтижелер алу үшін жанталасқан кезде мал шаруашылығының ғасырлар бойы жинақталған бай тәжірибесі бұзылды, ол дәстүрлі құрылымда қой  малының, жылқы малының, түйе малының  кемуіне негізсіз орасан шығын әкелді. Қазақтар ертеде қой мен ешкіні жылқы  мен сиырға қарағанда «бес ауызы» бар деп санаған: бір ауызымен олар жұтаң құнарсыз өсімдіктерді тамыр  жемістерімен бірге жұлып бітірген, ал қалған төрт аяқтарымен (үшкір тұяқтарымен) жайылымның жұқа қарашірік қабатын  таптап тастайды. Сондықтан бұрынғы  қазақтар қой мен ешкі санын күрт шегеріп отырған, оның орнына ірі  қара малды баққан. Ал бұл туралы қазіргі кездегі «мәдениетті  ұрпағы» ұмытып кеткен. 20 ғасырдың басында 0,6 т астам құрғақ шөп беретін  құнарлы жайылым жоқ, барлық жерде, әсіресе тау маңындағы жазғы  жайылымдар тапталған, ал бұл жел  мен су эрозиясының процестерін  күшейткен. Сондықтан қазіргі кездегі  жайылымдардың өнімділігі 0,3 т/га жететін  жерді әзер құрайды.