Қоршаған орта жағдайын бақылау және мониторинг

 

                          Қоршаған орта жағдайын бақылау және мониторинг   

 Халқымыз табиғатты  анаға теңеген. Өйткені табиғатта  тіршілік өсіп-өнеді. Өзіндегі барды адамға, жан-жануарға, өсімдікке берген. Табиғатта басы артық ештеңе жоқ. Табиғат сырын терең білмей, оған немқұрайлы қарау үлкен апатқа соқтырады. Бір кездерде табиғатты бағындыруды мақсат тұтып, ормандар аяусыз балталанды, аң-құстар шамадан тыс ауланды, жер жөн-жосықсыз жыртылып, топырақта эрозия пайда болды. Соның салдарынан бүгінгі таңда адам баласына ядролық апаттан гөрі экологиялық апат аса үлкен қауіп төндіріп отыр.  
Соңғы жылдары эколог-болжаушылардың арасында XX ғасырдың 20-шы жылдарында қоршаған ортаға байланысты қолданылған мониторинг ұғымы кең таралған. Экологиялық мониторинг -антропогендік факторлар әсерінен қоршаған орта жағдайының, биосфера компоненттерінің өзгеруін бақылау, баға беру және болжау жүйесі. Мониторинг ұғымы кең ұғымда экономикада, өнеркәсіпте, және басқа да бақылаулар жүргізілетін салаларда қолданылады. Ғылыми оқулықтарға бұл ұғым Стокгольмдегі БҰҰ-ның ұйымдастыруымен (маусым, 1972 ж.) өткен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі конференңиядан кейін енді. Қазіргі таңда мониторинг ұғымы негізгі үш түрлі жұмыстардан тұратын қоршаған табиғи ортаны бақылау жүйелері ретінде қарастырылады:

1. қоршаған ортаның жағдайын жүйелі түрде бақылау.
2. табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен табиғатта болуы мүмкін өзгерістерді болжау.
3. қоршаған орта жағдайын ретке келтіру шараларын басқару.

Бақылайтын  обьектілердің ерекшелігіне, түріне және бақылау әдістеріне байланысты мониторингтің бірнеше түрлерін ажыратады, Мысалы:

Жүргізу әдістері бойынша мониторингтің мынадай түрлері бар:

• биологиялық (биоиндикаторлар көмегімен);
• дистанционды (авиациялық және космостық);
• аналитикалық (химиялық және физико-химиялық талдау).

Бақылау обьектілері бойынша:

• қоршаған ортаның жеке компоненттері мониторингі (топырақ, су, ауа);
• биологиялық мониторинг (өсімдіктер және жануарлар дүниесі).

Мониторингтің негізгі мақсаттары мен міндеттері төмендегі кестеде көрсетілген.

Қоршаған  орта жағдайы мониторингінің мақсаттары мен міндеттері

Қоршаған  орта жағдайы мониторингі
Міндеті		Мақсаты
Бақылау	Анықтау	Бағалау	Болжау	Шешім қабылдау	Жетілдіру
қоршаған орта жағдайының өзгеруі	адам іс-әрекеті  арқасында қоршаған орта жағдайының өзгеруіне алып келетін себептері	адам іс-әрекеті  әсерін анықтап, өзгерісгерді бақылау	қоршаған орта жағдайында болатын өзгерісгер	адамның теріс  іс-әрекеті нәтижесіндегі зардаптарды  жою	қоршаған орта мен қоғам арасындағы тиімді қатынастар стратегиясы

 

Сонымен, мониторингтің  технология процестерін алгоритм түрінде былай бейнелеуге болады:

Өлшеу

талдау

сипаттау

моделдеу

дұрыс жолын  таңдау.

Ic-әрекеттердің  мұндай алгоритмі қоршаған ортаның  кез-келген мониторингіне тән.

Экологтар үшін негізгі мынадай мониторинг түрлері бар:

Биологиялық мониторинг

- биологиялық  орталардағы (организмдерде, биоценоздарда) табиғи және антропогендік процестерді бақылау (ауыр металдардың, пестицидтердің жинақталуы). Мұндай мониторинг тіршіліктің қоршаған орта компоненттерімен өзара барлық байланысын қамтиды.

Базалық мониторинг

- жалпыбиосфералық, яғни, тек қазіргі кездегі ғана  емес, жақын аралықтағы 50-100 жыл ішінде  болатын негізінен табиғи құбылыстарды бақылау.

Биосфералық мониторинг

- биосферадағы  өзгерістерді: атмосфераның шаңдануы, әлемдік су балансы, Әлемдік мұхиттың ластануы, құрлық пен мұхиттағы биологиялық өнімнің өзгеруі және т.б. ғаламдық деңгейде бақылау.           

 Биоэкологиялық мониторинг

- табиғи ортаның  жағдайын оның адам денсаулығына  әсері тұрғысынан бақылау. Адамның  тыныс-тіршілігін көрсететін көрсеткіштер - ауруға ұшырауы, туылуы, өмір сүру ұзақтығы және т.б. қолданылады.            

 Геоэкологиялық мониторинг

- табиғи экожүйелердегі өзгерістерді бақылау. Географиялық стационарлық бақылаулардың жүйелеріне сүйене отырып, экожүйелердің биологиялық өнімділігі, өздігінен тазаруға қабілеттілігі, заттардың шекті мүмкін концентрациясы көрсеткіштері қолданылады.            

 Дистанционды мониторинг

- бұл авиациялық  және космостық мониторингтің жиынтығы. Кейде бұл ұғымға, көрсеткіштері ақпараттарды жинау орталығына беріліп отыратын, адам аяғы басуы қиын жерлердегі приборлар арқылы алыстан ақпараттарды беру әдістерін (радио, спутник) де жатқызады.           

 Теңіздердің ластануы мониторингі

- теңіздер мен мұхиттардағы  судың сапасын білу мақсатында ақпараттар алу үшін олардың жағдайын болжау, бағалау және бақылау жүйесі. Бұл теңіз су ресурстарын үнемді пайдалануға және оларды ластанудан қорғау шараларын жүргізуге қажет.           

 Құрлықтағы сулардың  ластануы мониторингі

- су ресурстарын  үнемді пайдалану және оларды  ластанудан, құрғап кетуден қорғау  шараларын жүргізу үшін құрлықтағы  сулардың жағдайы туралы ақпараттар  алу мақсатында болжау, бағалау  және бақылау жүйесі. Су сапасының  көрсеткіштеріне - температура, минералдану, рН, түсі, еріген оттегі, дәмі, ауыр металдар, мұнай өнімдері, фенолдар, пестицидтер және ең бастысынатрий, калий, кальций, магний, хлор, сульфат, карбонат, нитрат иондары жатады.           

 Ластаушы көздер мониторингі

- ластаушы көздер  арқылы су обьектілеріне, атмосфералық  ауаға, топыраққа бөлінген заттардың  мөлшерін және ластану деңгейін  болжау, бағалау және бақылау  жүйесі.           

 Аймақтық мониторинг

- антропогендік  әсерге ұшыраған үлкен өнеркәсіп  орындары, қалалар және олардың  айналасындағы аймақтар биосферасы  туралы ақпарат алу үшін бақылау.  

 Классификациядағы мониторингтердің  деңгейіне сәйкес - халықаралық және    аймақ   аралық басқару деңгейлері ғаламдық деңгейлермен байланыста болуы, ал ұлттық - аймақтық деңгеймен байланыста болуы керек. 

 Экологиялық мониторинг жүйесінде биологиялық мониторингтің, яғни, экожүйенің биотикалық құрамы мониторингі ерекше роль атқарады. Биологиялық мониторинг - бұл қоршаған табиғи ортаның жағдайын тірі организмдер көмегімен бақылау. Биологиялық мониторингтің негізгі әдісі - биоиндикация, антропогендік факторларға байланысты биотадағы кез-келген өзгерістерді есепке алып отыру. 

 

 

   Экологиялық мониторинг –  табиғи құбылыстардың және антропогендік іс-әрекеттердің әсерінен қоршаған орта жағдайының өзгеруін бақылау,тексеру және болжау жүйелері. «Мониторинг» деген термин «Монитор»- сақтандырушы,қадағалаушы деген латын сөзінен алынған. Бұл термин Б.Ұ.Ұ-ның қоршаған орта жөніндегі Стокгольм конференциясының алдында (1972 жыл,маусымда), «бақылау» ұғымын толықтыру ретінде пайда болды.  
Табиғи және антропогендік әсерлердің ерекшеліктері жеткілікті. Антропогендік әсердің деңгейін шектеуші көрсеткіш болып экологиялық шектеулі рауалы жүктеме саналады. Экологиялық шектеулі рауалы жүктеме былайша айтқанда, бұл экожүйенің тұрақтылығы шегінен аспайтын адамның шаруашылық қарекеті. Бұл шектен асушылық экожүйенің тұрақтылығының бұзылуына және ыдырауына апарып соғады. Барлық экологиялық жүктемелердің жердегі бүкіл жиынтығы биосфераның шаруашылық сиымдылығы шегінен асып кеткенде ғана қауыпті ахуал, экологиялық дағдарыс басталып, ол бүкіл биосфераның азуына, қоршаған ортаның адамның денсаулығы мен оның шаруашылығының тұрақтылығы үшін ауырып соғады. Қазіргі уақытта бұл шектен асушылық орын алып отыр деп пайымдауға барлық негіз бар, яғни жергілікті экологиялық шектеулі жүктемелердің жиынтығы ғаламдық экологиялық шектеулі жүктеме шамасынан асып кетті.  
Табиғи факторлардың әсерінен биосфера жағдайының үздіксіз өзгеруі қайтадан әдетте бастапқы жағдайға оралып отырады. Мысалы, ауа мен топырақтың температурасының, қысымның, ылғалдықтың өзгеруі кейбір тұрақты орташа шамалар шегінде өтеді. Не болса да дағдыдағыдай, табиғи процестердің әсерінен аумақты экожүйелер өте баяу түрде өзгереді.

Қоршаған ортаға әсерді бағалау  процесінде есепке алынуға тиіс әсерлердің түрлерi

1. Қоршаған ортаға  әсерді бағалау процесінде:

1) тікелей әсер - объектіні орналастыру ауданында  жоспарланып отырған негізгі  және ілеспе қызмет түрлерінің  тікелей тигізетін  әсері;

2) жанама әсер - жобаны іске асыру салдарынан  пайда болатын жанама (кейінгі) факторлардан туындайтын қоршаған ортаға әсер;

3) кумулятивтік  әсер - жобаны іске асыруға ілесе  жасалатын, өткен, қазіргі немесе  негізделіп алдын ала болжанатын  іс-әрекеттерден туындайтын, үнемі  ұлғаю үстіндегі өзгерістер салдарынан  пайда болатын әсер есепке алынуға тиіс.

2. Қоршаған ортаға  әсерді бағалау процесінде:

1) атмосфералық  ауаға;

2) жер үсті  және жер асты суларына;

3) сутоғандары  түбінің беткі жағына;

4) ландшафттарға;

5) жер ресурстарына  және топырақ жамылғысына;

6) өсімдіктер дүниесіне;

7) жануарлар  дүниесіне;

8) экологиялық  жүйелердің жай-күйіне;

9) халық денсаулығының  жай-күйіне;

10) әлеуметтік  салаға (халықты жұмыспен қамту,  білім беру, көлік инфрақұрылымы)  әсерді бағалау жүргізіледі.

3. Қоршаған ортаға  әсерге бағалау жүргізу процесінде табиғи орта мен адам денсаулығына теріс және оң әсерлер есепке алынуға тиіс